پیرو «طرح بحث پیرامون امت واحد در قرآن» و بعد از بررسی عبارت ابتدائی آیه 213 بقره در بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمه‌های فارسی قرآن»، حال بر آنم که دو عبارت ابتدائی آیه 19 سوره یونس را در دستور پژوهش قرار دهم که می‌فرماید: «وما کانَ النّاسُ إلّا أُمَّهً واحِدَهً»، «فَاخْتَلَفُوا» تا ببینیم که آیا علی‌رغم تشابه عبارت اول آن با عبارت اول آیه 213 بقره که می‌فرماید «کانَ النّاسُ اُمَّهً واحِدَهً»، آیا مترجمان شقوق دیگری را مطمح نظر قرار داده‌اند یا نه، به همانها که به جمع بندی آنها پرداخته شد، اکتفا نمود‌ه‌اند. ترجمه‌های عبارت دوم آیه 19 یونس را نیز که می‌فرماید «فَاخْتَلَفُوا» از این جهت مورد بررسی قرار می‌دهم که نظر غالب مترجمان در مورد دلیل یا علت بعثت انبیاء مندرج در عبارت دوم آیه 213 بقره این بود که به جهت اینکه مردمان پس از اینکه امت واحده بودند، تدریجاً دچار اختلاف گشتند. البته انگیزه‌ دیگری نیز از این بررسی وجود دارد که متعاقباً بدان پرداخته خواهد شد.  

اما قبل از اینکه به ترجمه‌ها از آیه 19 یونس بپردازم، ابتدا چند توضیح و ترجمه‌ دیگر از عبارت ابتدائی آیه 213 بقره را که می‌فرماید «کانَ النّاسُ اُمَّهً واحِدَهً» و در بخش پیشین، به دلیل جاافتادگی یا عدم اطلاع و دسترسی، نیامده بود، می‌آورم: (1)

ـ صادقی تهرانی در ذیل ترجمه‌اش (مردمان (در گمراهی) امتی یگانه بودند…) این توضیح را نیز آورده است: «این «کان» بودنی است شأنی که مردمان پیش از آمدن پیامبران در گمراهی‌هاشان همسان بوده‌اند و این پیامبرانند که با آمدنشان میان مردمان ناهمسانی افتاده و گروهی همچنان بر گمراهیشان باقی ماندند و گروهی هم هدایت یافتند، و از نظر فعلیتش بر اساس صریح آیاتی چند، ارسال پیامبران از آغاز زمان تکلیف بوده که سرآمدش در این نسل پایانی حضرت آدم (ع) بوده. ضلالت دوم هم اختلافاتی است که اهل کتاب با وجود پیامبران و کتابهای وحیانی ایجاد کردند.»(2)

ـ در تفسیر سورآبادی هم بعد از ترجمه آیه آمده: «و گفته‌اند از پس طوفان، در آن وقت که نوح ماند و فرزندان او، و همه مؤمن بودند. و گفته‌اند امه واحده علی الکفر قبل خروج محمد، و گفته‌اند امه واحده علی الاقرار بمحمد و بنعمته و صفته قبل مجیئه»(3)

اما ترجمه‌های تحت اللفظی که در این مجال از عبارت ابتدائی 213 بقره به ترجمه‌های پیشین افزوده می‌گردند:

1ـ مردم امت واحدی بودند. (بختیاری نژاد(4))

2ـ مردم یک امت یا امتى یگانه بودند. (آبان(5)، محمود حسن(6)) 

3ـ مردم جماعتی واحد بودند. (حداد عادل(7))

4ـ مردم یک گروه یا طایفه بودند. (خانی و ریاضی(8)، نسخه 759 (9))

حال ترجمه‌هایی را که حاوی شرح و بسط یا توضیحی هستند، و در نوبت پیشین نیامدند، از نظر می‌گذرانیم:

ـ تاجی گله‌داری: «(در آغاز) مردم یک امت بودند…»(10)

ـ خاموش هروی: «(در آغاز مردم یک امت (گروه) بودند (سپس اختلاف کردند)…»(11)

ـ کرمی: «مردم (در آغاز) جامعه‌ای یگانه بودند (و کشمکش نداشتند)، پس (آنگاه که دستخوش کشمکش شدند)…»(12)

قرائتی: «مردم (در آغاز) امتی یگانه و یکدست بودند (و در میان آنها تضاد و درگیری نبود. سپس از میان آنها اختلافات بوجود آمد)…»(13)

ـ صفوی: «مردم در آغاز، یک امت بودند و اختلافی نداشتند؛ سپس تضاد منافع باعث اختلاف میان آنها شد و برای رفع اختلاف به قوانین و مقرراتی نیازمند گشتند…»(14)

ـ محمودیان: «مردم (در آغاز آفرینش) یک امت بودند (و همگی بر یک راه و روش و دارای آئین واحد بودند و در زندگی اولیه و اجتماعی خودشان وحدت داشتند اما بعدها در اثر گسترش اجتماعات مختلف بشری و کثرت انسانها، خواسته و سلیقه‌ها نیز توسعه یافت و در اثر اختلاف سلیقه‌ها، اختلافات گوناگونی بوجود آمد، بنابراین برای رفع اختلافات گوناگون بشر و رسیدن انسانها به تکامل،) خداوند پیامبران دینی رابا قانون الهی (یعنی دین) در میان ملتهای مختلف قرار داد…»(15)

ـ ابراهیمی: «همه مردم (پیش از بعثت پیامبران) امتی یگانه بودند…»(16)

ـ عاملی: «مردم پیش از پیدایش پیغمبران به فطرت ساده خود یک دسته و یک ملت بودند…»(17)

ـ آیت اللهی: «مردم، قبل از بعثت انبیاء همه یک امت بودند، خداوند بخاطر اختلافی که در میان آنها پدید آمد…»(18)

ـ کاشانی: «بودند مردمان پیش از بعثت نوح، بر فطرت اصلی، نه مُهتدی بودند و نه کافر…»(19)    

ـ میزرا خسروانی: «مردم (قبل از نوح علیه السلام) صاحب ملت واحده‏ای بودند (یعنی بر فطرت خدایی می‌زیستند و در زندگانی دنیا برهبری عقل و غرائز بشری بعمارت و معیشت می‌پرداختند، و در آنحال نه راه هدایت می‏پیمودند و نه مشرک و کافر بودند و بعبارت اخری خالی از دین می‌زیستند)…»(20)

ـ بازرگان: «و مردم (پیش از موهبت اختیار، در پیروی از غرائز) امتی واحد (همانند) بودند، پس (با آغاز اختیار و هبوط آدمیان و پیدایش اختلاف و دشمنی به تحریک شیطان) خدا پیامبران را…» (منظور از «امت واحد»، یکسان بودن در اهداف و عملکردهاست. این یکسانی در مورد حیوانات نیز، که همگی به فرمان غرائز عمل می‌کنند، صادق است و تمامی جنبندگان روی زمین و آسمان «امتی» همانند آدمیان محسوب می‌شوند (انعام 38). قبل از ظهور و بروز اختیار در نوع بشر، همگی در عالم حیوانی به فرمان غرائز عمل می‌کردند و عملکردی یکسان داشتند (مرحله نخست). با جهشِ نوعی در این موجود و گزینش آدم از میان عالمین (آل‌عمران 133)، انحراف در دوراهی انتخاب میان رحمان و شیطان موجب اختلاف و دشمنی گردید (مرحله دوم) و آدمیان از محیط فراوانی و برابری بهشتی به محیط تضادها و دشمنی‌ها هبوط کردند (اعراف 24 ، بقره 36 و 38). ابلیس نیز با سرپیچی از فرمان خدا در خدمت (سجده) به آدم قبلاً به آن محیط هبوط کرده بود (انعام 13). خداوند پس از هبوط آدمیان به زمین (یا شرایط تضاد برانگیز آن)، پیامبرانی را، طبق وعده‌ای که به آنها داده بود، به همراه کتاب (احکام و قوانین و موازین عدل) فرستاد تا در آنچه اختلاف دارند داوری کند (مرحله سوم)…)(21)

ـ بهبودی: «مردم قبل از رسالت رسولان امتی بودند بر یک روش که با خرد و وجدان خود راه زندگی را می‌گشودند. از آن پس خداوند رحمان پیامبران را پیاپی گسیل داشت تا مردم را به بهشت آخرت نوید دهند و از آتش آخرت بیم دهند. خداوند با ارسال رسولان دستور و فرمان را به درستی نازل کرد تا دستور او در اختلافات مردم حاکم و داور باشد نه اراده و فرمان حاکمان…»(22)

با توجه به اینکه مندرجات ترجمه‌های اخیر، نیازمند افزوده‌ای بر جمع بندی ترجمه‌های پیشین نمی‌باشد از تکرار پرهیز نموده و مخاطبان گرامی را به بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمه‌های فارسی قرآن» احاله می‌دهم.

اما در این نوبت که به ترجمه‌ها از «وما کانَ النّاسُ إلّا أُمَّهً واحِدَهً فَاخْتَلَفُوا» (یونس 19) پرداخته می‌شود، به دلیل تعدد بیشتر ترجمه‌ها، کوشش می‌کنم جدای از اینکه ترجمه‌ها تحت اللفظی هستند یا شامل شرح و بسط و توضیح، تا آنجا که وجوه اشتراکشان اجازه می‌دهد، آنها را دسته‌بندی نمایم. البته لازم به ذکر است ترجمه‌هایی که در یک دسته قرار می‌گیرند، بعضاً دچار تفاوتهای اندک و بی‌اهمیتی می‌باشند که از آنها صرفنظر می‌شود تا دسته‌بندی مقدور و خلاصه‌تر گردد.

1ـ مردم جز امت واحده نبودند پس اختلاف کردند. (اشرفی(23)، برقعی(24)، پورجوادی(25)، خرمشاهی(26)، شعرانی(27)، مصباح زاده(28)، مصطفوی(29)، حلبی(30)، فارسی(31)، صفی علیشاه(32)، بختیاری نژاد (33))

2ـ مردم جز یک امت (یا امتی یگانه) نبودند، پس اختلاف کردند. (انصای خوشابر(34)، آیتی(35)، بهرام‌پور(36)، ثقفی(37)، صادقی(38)، صلواتی(39)، فولادوند(40)، گرمارودی(41)، موسوی همدانی(42)، آبان(43)، محمود حسن(44))

3ـ مردم جز یک طائفه (یا گروهی یگانه یا گروهی واحد) نبودند پس اختلاف کردند. (امین(45)، خانی و ریاضی(46)، اسفراینی(47)، طبری(48)، رازی(49)، نسخه 759 (50))

4ـ مردم جز ملتی واحد (یا یک ملت) نبودند، پس اختلاف کردند. (شاهین(51)، معزی(52))

5ـ مردم جز امتی واحد (یا گروهی یگانه) بر یک دین (یا آیین فطری) نبودند، پس اختلاف کردند. (سورآبادی(53)، کاویانپور(54)، الهی قمشه‌ای(55)، برزی(56)، انصاریان(57)، مجتبوی(58)، نسخه دهم هجری(59)، خاموش هروی(60)، رهنما(61)، میبدی(62)، سراج(63)، نسفی(64)، بروجردی(65))

6ـ مردم (در آغاز) جز امت واحدی نبودند، پس اختلاف کردند. (تاجی گله‌داری(66)، حجتی(67)، حداد عادل(68)، صفارزاده(69)، مکارم(70)،  ارفع(71)، نجفی(72)، آیت اللهی(73)، زمانی(74))

7ـ مردم (در آغاز) جز یک امت (یا امتی یگانه) نبودند، پس اختلاف کردند. (صالحی(75)، پاینده(76)، خواجوی(77)،  رضایی(78)، قرشی(79)، مشکینی(80))

8ـ مردم (در آغاز) جز یک امت (یا امتی یگانه) بر یک دین (یا آیین توحیدی) نبودند، پس اختلاف کردند. (کرمی(81)، صفوی(82)، محمودیان(83)، قرائتی(84)، فیض الاسلام(85))

9ـ مردم (در آغاز) جز یک امت (یا امتی یگانه) بر یک دین نبودند (یا آیین توحیدی)، پس از پیامبران اختلاف کردند (خرمدل(86))

10ـ مردم در گذشته امتی یگانه بودند، پس اختلاف کردند. (طبرسی(87) ، عاملی(88))

11ـ مردم جز در دوره آدم یا نوح یا ادریس یا … امت واحده (یا گروهی یگانه) نبودند، پس اختلاف کردند. (بلاغی(89) ، خسروی(90) ، میرزا خسروانی(91))

12ـ مردم جز در دوره آدم یا نوح یا ادریس یا … امت واحده (یا گروهی یگانه) بر یک دین (یا دین اسلام یا آیین فطری یا آیین توحیدی) نبودند، پس اختلاف کردند. (کاشانی(92)، صادق نوبری(93)، کاشفی(94) ، دهلوی(95))

13ـ مردم (پیش از پیامبران) جز امتی واحد (یا گروهی یگانه) نبودند، (بعد از آمدن پیامبران) اختلاف کردند. (ابراهیمی(96))

14ـ مردم در کفر و شرک امت واحده (یا گروهی یگانه) بودند، پس از پیامبران اختلاف کردند. (بهبودی(97))

15ـ مردم پیش از موهبت اختیار چون بر غریزه (یا فطرت) عمل می‌کردند جز امت واحده (یا گروهی یگانه) نبودند، پس از اختیار (یا پس از پیامبران) اختلاف کردند. (بازرگان(98) ، طاهری(99) ، یاسری(100))

نگارنده این سطور بر آن است که جمع بندی‌ها و تحلیل‌ها و مطالب ادعایی در بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمه‌‌های فارسی قرآن»، جمع‌بندی و تحلیل دسته‌بندیهای فوق را ارضاء می‌نماید، بنابراین از تکرار مطالب پرهیز می‌نماید و ابراز نظر خود در معنای درست و دقیق آیه را نیز، به مقاله «بازنگری در مفهوم امت واحد در قرآن» احاله می‌دهد که امید در آینده‌ای نه چندان دور، پس از بخشهای پسینی سلسله مقالات «بررسی امت واحد در ترجمه‌‌های فارسی قرآن»، به نگارش و انتشار درآید.

نیما حق پور ـ 28 دی 1396

nima.haghpoor@gmail.com

www.t.me/pazeljahanbini

پی‌نوشتها:

1ـ در بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمه‌های فارسی قرآن» 58 ترجمه از عبارت ابتدائی 213 بقره مورد بررسی قرار گرفت و در این بخش؛ 19 ترجمه دیگر بدان افزوده می‌گردد. لازم به ذکر است که محتملاً چندین ترجمه دیگر نیز وجود دارد که نگارنده تاکنون به آنها دسترسی نیافته است.

2ـ ترجمان وحی، ترجمه و تفسیر محمد صادقی تهرانی، انتشارات شکرانه، چاپ اول 1385

3ـ تفسیر سورآبادی (5 جلدی)، عتیق بن محمد سورآبادی، مصحح: علی اکبر سعیدی سیرجانی، فرهنگ نشر نو، چاپ اول 1381

4ـ قرآن کریم، ترجمه قدرت الله بختیاری نژاد، انتشارات سرمایه سخن، چاپ دوم 1393

5ـ قرآن کریم، ترجمه ساده و روان فارسی، هوشنگ آبان، مأخذ: اینترنت

6ـ ترجمه تحت اللفظی قرآن کریم، مولانا محمود حسن (شیخ الهند)، تصحیح، بازترجمان و ویرایش: محمدعلی کوشا، نشر احسان

7ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه غلامعلی حداد عادل

8ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا خانی و حشمت الله ریاضی

9ـ ترجمه‌ای فارسی از قرآن مجید، به کوشش علی رواقی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول 1386 (نسخه شماره 1089 آستان قدس رضوی از مترجمی ناشناس که در سال 759 کتابت شده است) 

10ـ مأخذ ترجمه حسین تاجی گله‌داری یک نرم افزار اندرویدی بنام Quran می‌باشد.

11ـ ترجمه جدولی قرآن کریم به زبان فارسی، عبدالله خاموش هروی، چاپ اول 1386

12ـ قرآن مجید، ترجمه علی کرمی فریدنی، ناشر: حلم 1384

13ـ قرآن کریم، ترجمه محسن قرائتی، ناشر چاپی: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، ناشر دیجیتالی: وبسایت ام الکتاب

14ـ ترجمه قرآن بر اساس المیزان، سید محمدرضا صفوی، دفتر نشر معارف، چاپ دوم 1389

15ـ آموزش ترجمه و مفاهیم قرآن کریم، مهدی محمودیان، شرکت چاپ و انتشارات اسوه، چاپ چهاردهم 1396

16ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه حسن ابراهیمی

17ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابراهیم عاملی

18ـ ترجمه قرآن با الهام از نظریات علامه طباطبایی، مهدی آیت اللهی (دادور)، ناشر چاپی: جهان آرا، ناشر دیجیتالی: ام الکتاب

19ـ کتاب مبین، ترجمه و تفسیر قرآن کریم، شیخ نورالدین کاشانی (ترجمه در سال 1120)، بکوشش رسول جعفریان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ دوم 1393

20ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علیرضا میرزا خسروانی

21ـ نرم افزار اندرویدی قرآن حکیم (نسخه 6.1)، ترجمه عبدالعلی بازرگان

22ـ معانی القرآن، ترجمه و تفسیر محمدباقر بهبودی، نشر علم، چاپ اول 1395

23ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمود اشرفی تبریزی

24ـ ترجمه تابش قرآن، سید ابوالفضل ابن الرضا برقعی قمی، صفحه آرایی و ترتیب: گروه علمی فرهنگی موحدین

25ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه کاظم پورجوادی

26ـ قرآن حکیم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات دوستان، چاپ اول 1384

27ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابوالحسن شعرانی

28ـ نرم افزار نور، عباس مصباح زاده، سازمان انتشارات بدرقه جاویدان، چاپ اول 1380

29ـ تفسیر روشن، حسن مصطفوى، مرکز نشر کتاب، 1367

30ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علی اصغر حلبی

31ـ القرآن کریم، ترجمه جلال الدین فارسی، ناشر انجام کتاب، چاپ اول 1369

32ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه حسن بن محمد باقر صفی علیشاه

33ـ قرآن کریم، ترجمه قدرت الله بختیاری نژاد، انتشارات سرمایه سخن، چاپ دوم 1393

34ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه مسعود انصاری خوشابر

35ـ ترجمه قرآن کریم، عبدالمحمد آیتی، ناشر چاپی: جمهوری اسلامی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان

36ـ تفسیر یک جلدی مبین، ابوالفضل بهرام پور، انتشارات آوای قرآن، چاپ سوم 1391

37ـ روان جاوید (در تفسیر قرآن مجید)، محمد ثقفی تهرانی، ناشر چاپی: برهان (1398 ق)، ناشر دیجیتال: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان

38ـ ترجمان وحی، ترجمه و تفسیر محمد صادقی تهرانی، انتشارات شکرانه، چاپ اول 1385

39ـ قرآن کریم، ترجمه محمود صلواتی، انتشارات مبارک، چاپ اول 1387

40ـ قرآن حکیم و شرح آیات منتخب، ترجمه محمد مهدی فولادوند، انتشارات مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول 1389

41ـ قرآن کریم، ترجمه سید علی موسوی گرمارودى، ناشر چاپی: قدیانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان

42ـ القرآن الکریم، ترجمه از تفسیر قیم المیزان، سید محمد موسوی همدانی، مؤسسه انتشارات یادمان فلسفی، چاپ اول 1384

43ـ قرآن کریم، ترجمه ساده و روان فارسی، هوشنگ آبان، مأخذ: اینترنت

44ـ ترجمه تحت اللفظی قرآن کریم، مولانا محمود حسن (شیخ الهند)، تصحیح، بازترجمان و ویرایش: محمدعلی کوشا، نشر احسان

45ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سیده نصرت امین

46ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا خانی و حشمت الله ریاضی

47ـ نرم افزار نور، تاج التراجم فى تفسیرالقرآن للاعاجم، ابوالمظفر شاهفوربن طاهر اسفراینى، انتشارات علمى وفرهنگى، چاپ اول 1375

48ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395

49ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395

50ـ ترجمه‌ای فارسی از قرآن مجید، به کوشش علی رواقی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول 1386 (نسخه شماره 1089 آستان قدس رضوی از مترجمی ناشناس که در سال 759 کتابت شده است)

51ـ قرآن کریم، ترجمه داریوش شاهین (اینترنت)

52ـ القرآن الکریم، ترجمه محمد کاظم معزی، نشر صابرین، چاپ دوم 1387

53ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395

54ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه احمد کاویانپور

55ـ قرآن مجید، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات اسوه، چاپ دوم  

56ـ القرآن الکریم، ترجمه اصغر برزی، ناشر چاپی: بنیاد قرآن و عترت، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان

57ـ القرآن الکریم، ترجمه حسین انصاریان، نشر تلاوت، چاپ یازدهم 1394

58ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی

59ـ قرآن کریم، برگردانی کهن از قرآن کریم، مترجم: نامعلوم (ظاهرا متعلق به قرن دهم) به کوشش دکتر علی رواقی، گروه نشر آثار فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، چاپ اول 1383

60ـ ترجمه جدولی قرآن کریم به زبان فارسی، عبدالله خاموش هروی، چاپ اول 1386

61ـ ترجمه و تفسیر رهنما، زین العابدین رهنما، ناشر چاپی: کیهان، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.

62ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395

63ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا سراج

64ـ تفسیر نسفی، ترجمه‌ای کهن از قرآن مجید به فارسی موزون و مسجع به ضمیه آیات، امام ابوحفص نجم الدین عمر بن محمد نسفی (462 – 538)، به تصحیح دکتر عزیزالله جوینی، انتشارات سروش، چاپ دوم 1390

65ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید محمد ابراهیم بروجردی

66ـ منبع ترجمه حسین تاجی گله‌داری یک نرم افزار اندرویدی می‌باشد.

67ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید مهدی حجتی

68ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه غلامعلی حداد عادل

69ـ قرآن حکیم با ترجمه فارسی و انگلیسی، طاهره صفارزاده، انتشارات کلهر، چاپ اول 1384  

70ـ قرآن مجید، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن کریم

71ـ القرآن الکریم، ترجمه سید کاظم ارفع، ناشر چاپی: فیض کاشانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان

72ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد جواد نجفی خمینی

73ـ ترجمه قرآن با الهام از نظریات علامه طباطبایی، مهدی آیت اللهی (دادور)، ناشر چاپی: جهان آرا، ناشر دیجیتالی: ام الکتاب

74ـ ترجمه روشنگر قرآن کریم، کریم زمانی، نشر نامک، چاپ اول 1391

75ـ القرآن الکریم، ترجمه نعمت الله صالحی نجف آبادی، ویراستار محمد علی کوشا، انتشارات کویر، چاپ اول 1394

76ـ ترجمه قرآن ابوالقاسم پاینده، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان (ناشر چاپی: گوتنبرگ)

77 القرآن الحکیم، ترجمه محمد خواجوی، انتشارات مولی، چاپ اول 1369

78ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد علی رضایی اصفهانی

79ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید علی اکبر قرشی

80ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علی مشکینی

81ـ قرآن مجید، ترجمه علی کرمی فریدنی، ناشر: حلم 1384

82ـ ترجمه قرآن بر اساس المیزان، سید محمدرضا صفوی، دفتر نشر معارف، چاپ دوم 1389

83ـ آموزش ترجمه و مفاهیم قرآن کریم، مهدی محمودیان، شرکت چاپ و انتشارات اسوه، چاپ چهاردهم 1396

84ـ قرآن کریم، ترجمه محسن قرائتی، ناشر چاپی: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، ناشر دیجیتالی: وبسایت ام الکتاب

85ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید علی نقی فیض الاسلام اصفهانی

86ـ تفسیر نور، ترجمه مصطفی خرم دل، نشر احسان، چاپ دهم 1393

87ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابوعلی فضل بن حسن

88ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابراهیم عاملی

89ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد جواد بلاغی نجفی

90ـ نرم افزار نور، ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن، سید غلامرضا خسروى حسینى، انتشارات مرتضوى، چاپ دوم 1375

91ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علیرضا میرزا خسروانی

92ـ کتاب مبین، ترجمه و تفسیر قرآن کریم، شیخ نورالدین کاشانی (ترجمه در سال 1120)، بکوشش رسول جعفریان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ دوم 1393

93ـ قرآن مجید با تفسیر کشف الحقایق، ترجمه حاج عبدالمجید صادق نوبری، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، چاپ دوم 1383

94ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان

95ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان

96ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه حسین ابراهیمی

97ـ معانی القرآن، ترجمه و تفسیر محمدباقر بهبودی، نشر علم، چاپ اول 1395

98ـ نرم افزار اندرویدی قرآن حکیم (نسخه 6.1)، ترجمه عبدالعلی بازرگان

99ـ قرآن مبین (ویرایش سوم)، علی اکبر طاهری قزوینی، انتشارات قلم، چاپ دوم 1395

100ـ قرآن مجید، ترجمه محمود یاسری، ناشر چاپی: بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج)، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان