پیرو «طرح بحث پیرامون امت واحد در قرآن»، و بعد از بررسی عبارات ابتدائی آیات 213 بقره، 19 یونس و 33 زخرف که همگی در الفاظ «امه واحده»، «ناس» و «کان/یکون» اشتراک داشتند، در این بخش از «بررسی امت واحد در ترجمه‌‌های فارسی قرآن»؛ به دو آیه 92 انبیاء و 52 مؤمنون که مشابه یکدیگر می‌باشند، پرداخته می‌شود. در این دو آیه بر خلاف سه آیه پیشین، در کنار «امه واحده»، الفاظ «ناس» و «کان/یکون» نیامده است، بلکه هر دو آیه با عبارتهای «إنَّ هَذِهِ اُمَّتُکُمْ اُمَّهً واحِدَهً وأنَا رَبُّکُمْ» آغاز می‌گردند و عبارت پسینی در 92 انبیاء؛ «فَاعْبُدُونِ» و در 52 مؤمنون؛ «فَاتَّقُونِ» می‌باشد که بار معانی آنها نیز بسیار به هم نزدیک است. البته در ابتدای آیه 52 مؤمنون «واو» هم آمده است.

در این آیات علاوه بر اینکه مترجمان «امه واحده» را به چه معنایی معادل کرده‌اند، مرجع «هذه» هم حائز اهمیت است. بنابراین دسته‌بندی ترجمه‌ها، هم بر اساس مرجع «هذه» و هم بر اساس معنای «امه واحده» انجام ‌شده و کوشش می‌شود مدعیات هر دسته نقادانه بررسی گردند (البته به اختصار). البته با توجه به اینکه در این بخش دو آیه مورد بررسی قرار می‌گیرند و برخی مترجمان ترجمه‌های همسان از عبارت ابتدائی این دو آیه ارائه داده‌اند و برخی ترجمه‌های ناهمسان، در مآخذ هر دسته ابتدا «ترجمه‌های همسان»، بعد «ترجمه‌های ناهمسان از آیه 92 انبیاء»، و سپس «ترجمه‌های ناهمسان از آیه 52 مؤمنون» درج می‌شوند. لازم به ذکر است که ترجمه‌هایی با اندک تفاوت بی‌اهمیت نیز در ذیل ترجمه‌های همسان قرار داده می‌شوند.

1ـ ترجمه‌هایی که ضمیر «هذه» را اشاره به مخاطبان قرآن دانسته‌اند یا بدون توجه به مرجع اشاره آن، «هَذِهِ اُمَّتُکُمْ» را «این امت شما» ترجمه نموده‌اند، و «امه واحده» را هم، همان «امت واحد»، و یا «یک امت» یا «امت یگانه» یا «یک جماعت» یا «امت تنها». در این دسته از ترجمه‌ها مفهوم و بار معنایی «امه واحده» گویا نیست که از چه وجه «این امت شما»، «امه واحده» قلمداد شده‌اند. (ترجمه‌های همسان: انصاری (1)، بختیاری نژاد (2)، برقعی (3)، حداد عادل (4)، خانی و ریاضی (5)، خرمشاهی (6)، صالحی (7)، صلواتی (8)، طبرسی (9) ، فارسی (10)، فولادوند (11)، قرائتی (12)، نسخه 759 (13)، ـــ ترجمه‌ها از 92 انبیاء: اسفراینی (14)، آیت اللهی (15)، شاهین (16)، مصطفوی (17)، ـــ ترجمه‌ها از 52 مؤمنون: ابطحی (18)، بازرگان (19)، برزی (20)، پورجوادی (21)، تاجی گله‌داری (22)، خاموش هروی (23)، کاویان‌پور (24)، نجفی (25)، محمود حسن (26)، مکارم (27)، موسوی گرمارودی (28))

2ـ ترجمه‌هایی که ضمیر «هذه» را اشاره به مخاطبان قرآن دانسته‌اند یا بدون توجه به مرجع اشاره آن، «هَذِهِ اُمَّتُکُمْ» را «این آیین (یا دین یا شریعت یا ملت) شما» ترجمه نموده‌اند، و «امه واحده» را هم، «آیین (یا دین یا شریعت یا ملت) واحد (یا یک یا یگانه)». در این دسته از ترجمه‌ها نیز مانند دسته اول معلوم نیست که چرا «این آیین شما»، «آیین یگانه» است، از جهت تمایز با سایر آیین‌ها، یا از جهت یکپارچگی پیروان آنها؟ اگر هیچ یک از این وجوه مطمح نظر نبوده باشد و تنها «این آیین شما، آیینی یگانه است» (یا امثالهم) ترجمه صحیح پنداشته شده باشد، در این صورت؛ در واقع ترجمه بی‌مفهومی ارائه شده است چرا که «یگانگی آیین» واجد هیچ توضیح بر «آیین» نیست، مگر اینکه خطاب آیه به «پیامبران» یا «پیروان همه پیامبران» باشد که در آیات پیشین آیات 92 انبیاء و 52 مؤمنون سخن از آنها رفته است و مراد از آیه؛ یگانگی آیینی پیامبران در اصول بوده باشد که موضوع دسته هفتم از این دسته‌بندی می‌باشد. (ترجمه‌های همسان: آبان (29)، آیتی (30)، اشرفی (31)، بهرام‌پور (32)، پاینده (33)، ثقفی (34)، رضایی (35)، شعرانی (36)، طبری (37)، کرمی (38)، مصباح زاده (39)، نسخه پنجم هجری (40)، نسفی (41)، ـــ ترجمه‌ها از 92 انبیاء: ابراهیمی (42)، پورجوادی (43)، تاجی گله‌داری (44)، حجتی (45)، زمانی (46)، محمود حسن (47)، موسوی همدانی (48)، ـــ ترجمه‌ها از 52 مؤمنون: شاهین (49))

3ـ ترجمه‌هایی که در واقع ترکیبی از دسته 1 و 2 هستند و مفهوم «امت ایمانی» از آنها برمی‌آید بدین معنا که گروهی در کیش یا آیین یا دین همانند باشند، امت یگانه در دین یا آیین یا … می‌توان گفت این دسته از ترجمه‌ها، از وجه مفهوم «امه واحده» با اکثر ترجمه‌های مترجمین از آیات 213 بقره و 19 یونس همخوانی دارد، ولی با آیه 33 زخرف سنخیتی ندارد، چرا که در 33 زخرف، اکثر مترجمان قائل به این بودند که مردم امت واحد نیستند و بیم از این بود که در کفرورزی امت واحد بشوند. (ترجمه‌ها از انبیاء 92: میبدی (50) ، ـــ ترجمه‌ها از 52 مؤمنون: ابراهیمی (51)، کاشانی (52)، کاشفی (53)، صادقی (54))

4ـ ترجمه‌هایی که ضمیر «هذه» را اشاره به مخاطبان قرآن دانسته‌اند یا بدون توجه به مرجع اشاره آن، «هَذِهِ اُمَّتُکُمْ» را «این ملت (یا امت) شما» ترجمه نموده‌اند، و «امه واحده» را هم، «ملت واحد (یا یک یا یگانه)» و چون قرینه‌ای در کنار بکارگرفتن واژه «ملت» در ترجمه هیچ یک از دو آیه مورد بررسی نیاورده‌اند تا بار معنایی آن را مشخص کند که مرادشان «آیین یا دین» است یا «ملت سرزمینی»، در دسته‌ای جداگانه‌ای قرار داده می‌شوند. (ترجمه‌های همسان: امین (55)، دهلوی (56)، رازی (57)، معزی (58))

5ـ ترجمه‌هایی که ضمیر «هذه» را اشاره به مخاطبان قرآن دانسته‌اند یا بدون توجه به مرجع اشاره آن، «هَذِهِ اُمَّتُکُمْ» را ناظر بر آیین اسلام قلمداد نموده‌اند، و «امه واحده» را هم، «آیین (یا دین یا شریعت یا ملت) واحد (یا یک یا یگانه)». (البته لازم به ذکر است که اگر ترجمه مترجمان شبیه به هم بوده و تنها در یکی از دو آیه، اشاره به «اسلام» نموده باشد، ترجمه همسان تلقی گردیده‌اند.). در این دسته از ترجمه‌ها؛ اگر مترجمان مفهوم «امه واحده» را ناظر بر تمایز و یگانگی آیین اسلام از سایر آیین‌ها، یا یکپارچگی پیروان آن، ندانسته‌ باشند، ایراد گفته شده در دسته دوم، اینجا هم وارد است. (ترجمه‌های همسان: انصاریان (59)، حلبی (60)، خواجوی (61)، ـــ ترجمه‌ها از 92 انبیاء: الهی قمشه‌ای (62)، بروجردی (63)، خاموش هروی (64)، رهنما (65)، کاویان‌پور (66)، کاشانی (67))

6ـ ترجمه‌هایی نظیر دسته پنجم با این تفاوت که در آنها بر تمایز اسلام از سایر ادیان و آیین‌ها از وجه پسندیدگی تأکید شده است. (ترجمه‌ها از 92 انبیاء: صادق نوبری (68)، یاسری (69))

7ـ ترجمه‌هایی که ضمیر «هذه» را به «گروه پیامبران» که در آیات پیشین 92 انبیاء و 52 مؤمنون سخن از آنهاست، راجع دانسته‌اند و «امه واحده» را نیز به «امت (یا گروه) واحد پیامبران»، یا آیین واحد آنها، یا وحدت اصول دین و آیین آنها با اصول اسلام ترجمه نموده‌اند. نگارنده، این دسته از ترجمه‌ها را که ضمیر «هذه» را مربوط به «گروه پیامبران» پنداشته‌اند را صواب در نمی‌یابد چرا که ضمیر «هذه» اشاره به «نزدیک» دارد، حال آنکه گروه پیامبران در درازنای تاریخ بشری مبعوث گشته‌اند. مضاف بر این؛ عبارتهای«فَاعْبُدُونِ» و «فَاتَّقُونِ» که بی‌فاصله در پی «إنَّ هَذِهِ اُمَّتُکُمْ اُمَّهً واحِدَهً وأنَا رَبُّکُمْ» آمده‌اند، در سیاق «امر» یا «فرمان» می‌باشند، بدین معنا که باید مخاطبان این آیات، عبودیت و تقوا را در دستور کار خود قرار دهند، حال چگونه پیامبرانی که در زمان نزول قرآن، فاقد حیات مادی بودند، مخاطب این آیات واقع شدند؟! اگر بگوییم خطاب آیات؛ پیروان پیامبران بوده‌اند که خاطرنشان می‌شوند اصول آیینی‌شان یکی است، لازمه این معنا معادل گرداندن «امه واحده» با «گروه نیازمند همزیستی» می‌باشد که نگارنده در بخش اول از بررسی ترجمه‌ها بدان پرداخته است، چرا که می‌دانیم در زمان صدر اسلام، پیروان پیامبران نه تنها از منظر آیینی منفک بوده‌اند بلکه در زیست اجتماعی هم چندان سر سازگاری با هم نداشته‌اند و پیامبر اسلام هم در جهت هم آیین کردن آنها کوششی نکرده است بلکه در بهبود همزیستی ایشان کوشیده است. (ترجمه‌های همسان: طاهری (70)، محمودیان (71)، ـــ ترجمه‌ها از 92 انبیاء: ابطحی (72)، ارفع (73)، عاملی (74)، سورآبادی (75)، صفارزاده (76)، فیض الاسلام (77)، مکارم (78)، نجفی (79)، نسخه دهم هجری (80)، ـــ ترجمه‌ها از 52 مؤمنون: خسروی (81)، فیض الاسلام (82)، صادق نوبری (83)، مشکینی (84)، موسوی همدانی (85)، میبدی (86))

8ـ ترجمه‌هایی که خطاب به پیامبران می‌گویند که این امت یا جماعت یا مردم، همه امت یگانه شمایند. البته در مرادشان از این امت یا جماعت یا مردم ابهام است که چه کسانی هستند، پیروانشان یا مؤمنان صدر اسلام؟ علاوه بر ایراد پیش گفته در دسته هفتم مبنی بر اینکه خطاب آیه به پیامبران نمی‌باشد، اگر مراد مترجمان از «هَذِهِ اُمَّتُکُمْ» پیروان پیامبران باشد؛ پس باید بنابر توضیحات دسته هفتم، «امه واحده»، «گروه نیازمند همزیستی» قلمداد گردند، و اگر مطمح نظر مترجمان مؤمنان صدر اسلام باشد؛ در واقع «امه واحده» را ناظر بر یگانگی اصول آیین‌های پیامبران در نظر گرفته‌اند. (ترجمه‌ها از 92 انبیاء: صادقی (87)، ـــ ترجمه‌ها از 52 مؤمنون: الهی قمشه‌ای (88)، یاسری (89))

9ـ ترجمه‌هایی که «هَذِهِ اُمَّتُکُمْ» را ناظر بر نوع انسانی و بشری بودن مردم دانسته‌اند یا بنحوی همه مردم را امت واحده قلمداد نموده‌اند. نگارنده این ترجمه‌ها را قرین صحت درمی‌یابد که توضیحات تکمیلی خود را در اثبات صحت «گروهی نیازمند همزیستی» برای «امه واحده» در آیات 92 انبیاء و 52 مؤمنون، در مقاله «بازنگری در مفهوم امت واحد در قرآن» خواهد آورد. (ترجمه‌های همسان: صفوی (90)، سراج (91)، قرشی (92)، ـــ ترجمه‌ها از 92 انبیاء: بازرگان (93)، برزی (94)، ـــ ترجمه‌ها از 52 مؤمنون: آیت اللهی (95)، ارفع (96)، حجتی (97))

10ـ ترجمه‌هایی که دو یا چند شق از شقوق مندرج در دسته‌های فوق را در معانی آیات آورده‌اند و در واقع مردد بوده‌اند یا بین شقوق فوق به نوعی «جمع» حاصل نموده‌اند که از نظر نگارنده این سطور، به دلیل عدم یافتن معنای دقیق آیات و انسجام آنها بوده است. (ترجمه‌های همسان: خرم دل (98)، مجتبوی (99)، ـــ ترجمه‌ها از 92 انبیاء: خسروی (100)، عاملی (101)، کاشفی (102)، مشکینی (103)، موسوی گرمارودی (104)، ـــ ترجمه‌ها از 52 مؤمنون: زمانی (105)، رهنما (106)، مجتبوی(107))

پس از این دسته‌بندی و نقد مختصر مدعیات هر دسته، مواردی از ترجمه‌ها که حاوی توضیحاتی بیشتر یا بیانی متفاوت می‌باشند، به صورت مجزا آورده می‌شود:

ـ بلاغی: «البته راه و روش این پیامبران، راه و روش شما مردم است، در حالیکه راه و روش یکی است…»(108) در این ترجمه از آیات مورد بررسی، مرجع «هذه»؛ راه و روش پیامبران است و مرجع ضمیر در «امتکم»؛ مردم مخاطب قرآن، و «امت»؛ راه و روش پیامبران دانسته شده است که در واقع همان «آیین» است. ایرادی که از نظر نگارنده بر این ترجمه وارد است معنا کردن «امت» به آیین است چرا که واژه «ملت» در قرآن به معنای «آیین» است(109) و قرآن متن دقیق است و روا نبوده که واژگان مترادف را به جای یکدیگر بکار بَرد و نبرده است چرا که هر واژه‌ای از منظری ترجیح دارد بر واژه دیگر، و شایسته است که در یک متن دقیق، مناسب‌ترین واژه با مفهوم مورد نظر انتخاب گردد. (این ایراد به دسته‌هایی که «امت» را به «آیین» یا امثالهم ترجمه نموده‌اند نیز وارد است.)

ـ ترجمه بروجردی از آیه 52 مؤمنون، بدون در نظر گرفتن ایراد ترجمه «امت» به «آیین»، خلاف امر مستمر واقع در طول تاریخ بشری می‌نمایاند، مگر اینکه مرادش مؤمنان به پیامبر اسلام باشد، آنهم فقط در دوران حضور خود پیامبر که پیروان اسلام فرقه فرقه نگشته بودند: «اینکه مردم همه پیرو یک کیش و خدای یگانه را می‌پرستند…»(110)

ـ در ترجمه کاشفی از آیه 52 مؤمنون، خطاب پیامبر اسلام بوده و مراد از «امه واحده»؛ مؤمنان به دعوت او: «و به درستی که این است امت شما ای رسول کرام ملتی یگانه در عقاید و اصول شرایع یا جماعت شما ای امت محمد علیه الصلوه و السلام جماعتی متعدند و متفق بر ایمان و توحید…»(111) ایراد وارد بر این ترجمه نیز معادل گرداندن «امت» به «آیین» است.

ـ بهبودی: «ما به همه انبیاء توصیه کردیم که این همان خط پیشوایی شماست که بر نهج واحد و یکنواخت باید با نسلهای مؤمن بسپارید…»(112) مضاف بر اینکه ایرادی که به دسته هفتم دسته‌بندی درباره خطاب آیات به پیامبران وارد شد، بر این ترجمه نیز وارد است، برای مدعیات این ترجمه، ما به ازائی در نص آیات دیده نمی‌شود.

ـ ترجمه مصطفوی از آیه 92 انبیاء مبهم است و مخاطب آن معلوم نیست: «و این مردم امت شما هستند…»(113)

در پایان، با توجه به همسانی عبارتهای ابتدائی آیات 92 انبیاء و 52 مؤمنون با یکدیگر، و تشابه عبارتهای پسینی و حتی پیشینی آنها، باید گفت که مترجمانی که از این دو آیه، ترجمه ناهمسانی ارائه‌ داده‌اند، در مقام دقت نبوده‌اند، که اگر به این مهم عنایت داشتند، ترجمه‌های منسجم‌تری را می‌توانستند ارائه دهند.

نیما حق پور ـ 24 بهمن 1396

nima.haghpoor@gmail.com

www.t.me/pazeljahanbini

پی‌نوشتها :

1ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه مسعود انصاری خوشابر

2ـ قرآن کریم، ترجمه قدرت الله بختیاری نژاد، انتشارات سرمایه سخن، چاپ دوم 1393

3ـ ترجمه تابش قرآن، سید ابوالفضل ابن الرضا برقعی قمی، صفحه آرایی و ترتیب: گروه علمی فرهنگی موحدین

4ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه غلامعلی حداد عادل

5ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا خانی و حشمت الله ریاضی

6ـ قرآن حکیم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات دوستان، چاپ اول 1384

7ـ القرآن الکریم، ترجمه نعمت الله صالحی نجف آبادی، ویراستار محمد علی کوشا، انتشارات کویر، چاپ اول 1394

8ـ قرآن کریم، ترجمه محمود صلواتی، انتشارات مبارک، چاپ اول 1387

9ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابوعلی فضل بن حسن

10ـ القرآن کریم، ترجمه جلال الدین فارسی، ناشر انجام کتاب، چاپ اول 1369

11ـ قرآن حکیم و شرح آیات منتخب، ترجمه محمد مهدی فولادوند، انتشارات مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول 1389

12ـ قرآن کریم، ترجمه محسن قرائتی، ناشر چاپی: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، ناشر دیجیتالی: وبسایت ام الکتاب

13ـ ترجمه‌ای فارسی از قرآن مجید، به کوشش علی رواقی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول 1386 (نسخه شماره 1089 آستان قدس رضوی از مترجمی ناشناس که در سال 759 کتابت شده است)

14ـ نرم افزار نور، تاج التراجم فى تفسیرالقرآن للاعاجم، ابوالمظفر شاهفوربن طاهر اسفراینى، انتشارات علمى وفرهنگى، چاپ اول 1375

15ـ ترجمه قرآن با الهام از نظریات علامه طباطبایی، مهدی آیت اللهی (دادور)، ناشر چاپی: جهان آرا، ناشر دیجیتالی: ام الکتاب

16ـ قرآن کریم، ترجمه داریوش شاهین (اینترنت)

17ـ تفسیر روشن، حسن مصطفوى، مرکز نشر کتاب، 1367

18ـ مأخذ ترجمه سید حسن ابطحی یک نرم افزار اندرویدی بنام «انوار وحی» می‌باشد.

19ـ نرم افزار اندرویدی قرآن حکیم (نسخه 6.1)، ترجمه عبدالعلی بازرگان

20ـ القرآن الکریم، ترجمه اصغر برزی، ناشر چاپی: بنیاد قرآن و عترت، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان

21ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه کاظم پورجوادی

22ـ مأخذ ترجمه حسین تاجی گله‌داری یک نرم افزار اندرویدی بنام Quran می‌باشد.

23ـ ترجمه جدولی قرآن کریم به زبان فارسی، عبدالله خاموش هروی، چاپ اول 1386

24ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه احمد کاویانپور

25ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد جواد نجفی خمینی

26ـ ترجمه تحت اللفظی قرآن کریم، مولانا محمود حسن (شیخ الهند)، تصحیح، بازترجمان و ویرایش: محمدعلی کوشا، نشر احسان

27ـ قرآن مجید، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن کریم

28ـ قرآن کریم، ترجمه سید علی موسوی گرمارودى، ناشر چاپی: قدیانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان

29ـ قرآن کریم، ترجمه ساده و روان فارسی، هوشنگ آبان، مأخذ: اینترنت

30ـ ترجمه قرآن کریم، عبدالمحمد آیتی، ناشر چاپی: جمهوری اسلامی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان

31ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمود اشرفی تبریزی

32ـ تفسیر یک جلدی مبین، ابوالفضل بهرام پور، انتشارات آوای قرآن، چاپ سوم 1391

33ـ ترجمه قرآن ابوالقاسم پاینده، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان (ناشر چاپی: گوتنبرگ)

34ـ روان جاوید (در تفسیر قرآن مجید)، محمد ثقفی تهرانی، ناشر چاپی: برهان (1398 ق)، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان

35ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد علی رضایی اصفهانی

36ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابوالحسن شعرانی

37ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395

38ـ قرآن مجید، ترجمه علی کرمی فریدنی، انتشارات حلم، چاپ دوم 1388

39ـ نرم افزار نور، عباس مصباح زاده، سازمان انتشارات بدرقه جاویدان، چاپ اول 1380

40ـ ترجمه قرآن موزه پارس از مترجمی ناشناس، (ظاهرا متعلق به قرن پنجم) به کوشش دکتر علی رواقی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران (سال 2535 شاهنشاهی)

41ـ تفسیر نسفی، ترجمه‌ای کهن از قرآن مجید به فارسی موزون و مسجع به ضمیه آیات، امام ابوحفص نجم الدین عمر بن محمد نسفی (462 ـ 538)، به تصحیح دکتر عزیزالله جوینی، انتشارات سروش، چاپ دوم 1390

42ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه حسین ابراهیمی

43ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه کاظم پورجوادی

44ـ مأخذ ترجمه حسین تاجی گله‌داری یک نرم افزار اندرویدی بنام Quran می‌باشد.

45ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید مهدی حجتی

46ـ ترجمه روشنگر قرآن کریم، کریم زمانی، نشر نامک، چاپ اول 1391

47ـ ترجمه تحت اللفظی قرآن کریم، مولانا محمود حسن (شیخ الهند)، تصحیح، بازترجمان و ویرایش: محمدعلی کوشا، نشر احسان

48ـ القرآن الکریم، ترجمه از تفسیر قیم المیزان، سید محمد موسوی همدانی، مؤسسه انتشارات یادمان فلسفی، چاپ اول 1384

49ـ قرآن کریم، ترجمه داریوش شاهین (اینترنت)

50ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395

51ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه حسین ابراهیمی

52ـ کتاب مبین، ترجمه و تفسیر قرآن کریم، شیخ نورالدین کاشانی (ترجمه در سال 1120)، بکوشش رسول جعفریان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ دوم 1393

53ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان

54ـ ترجمان وحی، ترجمه و تفسیر محمد صادقی تهرانی، انتشارات شکرانه، چاپ اول 1385

55ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سیده نصرت امین

56ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان

57ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395

58ـ القرآن الکریم، ترجمه محمد کاظم معزی، نشر صابرین، چاپ دوم 1387

59ـ القرآن الکریم، ترجمه حسین انصاریان، نشر تلاوت، چاپ یازدهم 1394

60ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علی اصغر حلبی

61ـ القرآن الحکیم، ترجمه محمد خواجوی، انتشارات مولی، چاپ اول 1369

62ـ قرآن مجید، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات اسوه، چاپ دوم

63ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید محمد ابراهیم بروجردی

64ـ ترجمه جدولی قرآن کریم به زبان فارسی، عبدالله خاموش هروی، چاپ اول 1386

65ـ ترجمه و تفسیر رهنما، زین العابدین رهنما، ناشر چاپی: کیهان، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان

66ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه احمد کاویانپور

67ـ کتاب مبین، ترجمه و تفسیر قرآن کریم، شیخ نورالدین کاشانی (ترجمه در سال 1120)، بکوشش رسول جعفریان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ دوم 1393

68ـ قرآن مجید با تفسیر کشف الحقایق، ترجمه حاج عبدالمجید صادق نوبری، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، چاپ دوم 1383

69ـ قرآن مجید، ترجمه محمود یاسری، ناشر چاپی: بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج)، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان

70ـ قرآن مبین (ویرایش سوم)، علی اکبر طاهری قزوینی، انتشارات قلم، چاپ دوم 1395

71ـ آموزش ترجمه و مفاهیم قرآن کریم، مهدی محمودیان، شرکت چاپ و انتشارات اسوه، چاپ چهاردهم 1396

72ـ مأخذ ترجمه سید حسن ابطحی یک نرم افزار اندرویدی بنام «انوار وحی» می‌باشد.

73ـ القرآن الکریم، ترجمه سید کاظم ارفع، ناشر چاپی: فیض کاشانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان

74ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابراهیم عاملی

75ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395

76ـ قرآن حکیم با ترجمه فارسی و انگلیسی، طاهره صفارزاده، انتشارات کلهر، چاپ اول 1384

77ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید علی نقی فیض الاسلام اصفهانی

78ـ قرآن مجید، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن کریم

79ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد جواد نجفی خمینی

80ـ قرآن کریم، برگردانی کهن از قرآن کریم، مترجم: نامعلوم (ظاهرا متعلق به قرن دهم) به کوشش دکتر علی رواقی، گروه نشر آثار فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، چاپ اول 1383

81ـ نرم افزار نور، ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن، سید غلامرضا خسروى حسینى، انتشارات مرتضوى، چاپ دوم 1375

82ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید علی نقی فیض الاسلام اصفهانی

83ـ قرآن مجید با تفسیر کشف الحقایق، ترجمه حاج عبدالمجید صادق نوبری، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، چاپ دوم 1383

84ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علی مشکینی

85ـ القرآن الکریم، ترجمه از تفسیر قیم المیزان، سید محمد موسوی همدانی، مؤسسه انتشارات یادمان فلسفی، چاپ اول 1384

86ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395

87ـ ترجمان وحی، ترجمه و تفسیر محمد صادقی تهرانی، انتشارات شکرانه، چاپ اول 1385

88ـ قرآن مجید، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات اسوه، چاپ دوم

89ـ قرآن مجید، ترجمه محمود یاسری، ناشر چاپی: بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج)، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان

90ـ ترجمه قرآن بر اساس المیزان، سید محمدرضا صفوی، دفتر نشر معارف، چاپ دوم 1389

91ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا سراج

92ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید علی اکبر قرشی

93ـ نرم افزار اندرویدی قرآن حکیم (نسخه 6.1)، ترجمه عبدالعلی بازرگان

94ـ القرآن الکریم، ترجمه اصغر برزی، ناشر چاپی: بنیاد قرآن و عترت، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان

95ـ ترجمه قرآن با الهام از نظریات علامه طباطبایی، مهدی آیت اللهی (دادور)، ناشر چاپی: جهان آرا، ناشر دیجیتالی: ام الکتاب

96ـ القرآن الکریم، ترجمه سید کاظم ارفع، ناشر چاپی: فیض کاشانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان

97ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید مهدی حجتی

98ـ تفسیر نور، ترجمه مصطفی خرم دل، نشر احسان، چاپ دهم 1393

99ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی

100ـ نرم افزار نور، ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن، سید غلامرضا خسروى حسینى، انتشارات مرتضوى، چاپ دوم 1375

101ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابراهیم عاملی

102ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان

103ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علی مشکینی

104ـ قرآن کریم، ترجمه سید علی موسوی گرمارودى، ناشر چاپی: قدیانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان

105ـ ترجمه روشنگر قرآن کریم، کریم زمانی، نشر نامک، چاپ اول 1391

106ـ ترجمه و تفسیر رهنما، زین العابدین رهنما، ناشر چاپی: کیهان، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.

107ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی

108ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد جواد بلاغی نجفی

109ـ بقره 120 و 130، آل عمران 95، نساء 125، انعام 161، اعراف 88 و 89، یوسف 37 و 38، ابراهیم 13، نحل 123، کهف 20، حج 78، ص 7

110ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید محمد ابراهیم بروجردی

111ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان

112ـ معانی القرآن، ترجمه و تفسیر محمدباقر بهبودی، نشر علم، چاپ اول 1395

113ـ تفسیر روشن، حسن مصطفوى، مرکز نشر کتاب، 1367