به نقل از مجله چشم انداز ایران، شماره 110، مرداد 1397

❋ درآمد

   از کهن ترین روزگار، جماعت ها و جامعه های بشری زندگی خود را گاه در اتحاد با همسایگان و گاه در منازعات گوناگون به بهانه هایی چند سپری می کردند و در زمان هایی که جامعه ای با قدرت بر آن ها یورش می آورد، استمرار حیات خود را در همجوشی با هم و در تقابل با دشمن می یافتند؛ به عبارت دیگر به «دفاع مشترک » می پرداختند.

   جماعت ها و جامعه ها، بی تردید یکسان و یک سو نبودند و به لحاظ قومیت و نژاد، خلق وخو و آداب منطقه ای و آیینی، با هم اختلافاتی داشته اند و به تحقیق در همان روزگاران، اشتراکاتی نیز با یکدیگر پیدا کرده بودند که تکیه گاه آمیزشی آنان را استحکام داده بود.

    بسیاری از اقوام و تیره های کهن درپی ادغام های اجتماعی و سیاسی نام و نشانی از خود باقی نگذاشته اند و برخی با گسترش قلمرو اجتماعی و سیاسی خود و برخورداری از فرهنگ و اقتصاد و توانمندی های تاریخی، صاحب نام و قدرت شده اند و از شهرت و مزیت تمدن های جهانی برخورداری یافته اند و در پیشبرد و شکوفایی آن ها تلاش های بسیار نشان داده اند.

    در آسیا، تمدن های چین و هند، در اروپا تمدن های یونان و روم و در آفریقا تمدن های مصر باستان موقعیت ممتازی داشته اند. مطالعات تاریخی نشان داده سازندگان و پایندگان هریک از این تمدن های یادشده، تعلقات قومی و پاره فرهنگی با یکدیگر داشته اند و در اتحاد و هم جوشی به گونه یک قدرت کارساز و ماندگار در تاریخ جلوه یافته اند و چه بسا فروریختگی آن ها در جدایی ها و تفرقه و تضادهای گوناگون

سیاسی و زیاده طلبی های برخی از متحدان بوده است. ادیان بزرگ جهان در آسیا دیانت بودا و مزادپرستی ایرانیان، در اروپا دیانت یهود و

مسیحیت و اثربخشی آن ها در آسیا و آفریقا و نیز ظهور دیانت اسام از بطن مشرق زمین و پیدایش تمدن جدید و رشدیافته ای که مورخان با عنوان «تمدن اسامی » از آن یاد کرده اند، بی تردید دربه هم آمیختگی جوامع و انسجام آن ها کارسازی لازم را نشان داده اند.

❋ تحول و همگرایی های جدید:

پس از رنسانس و شاخصیت فرهنگ و پاره فرهنگ های اقوام اروپایی و رواج احساس ها و عاطفه گرایی های قومی و کشورسازی های حکومتی وسلطه طلبی ها و رقابت های برخی از این کشورها، در آغاز، نقش همگرایی های تاریخی ناتوان شد، اما در دوران معاصر به دلایل گوناگون اجتماعی و سیاسی شرایطی پدید آمد که کشورهای جدید با ایجاد اتحادیه های گوناگون به هم نزدیک شوند و با قدرت بیشتری، هم کشورهای خود را بهتر اداره کنند و هم از کشورهای ضعیف جهان بیشتر سودجویی کنند. نیرومندترین این اتحادیه ها اتحادیه اروپا 1 است که با پایه های سیاسی واقتصادی و کم و بیش فرهنگی شکل یافته است و 28 کشور را در مساحتی نزدیک به 4 میلیون و 500 هزار کیلومترمربع با جمعیتی افزون بر 500 میلیون نفر در برگرفته است؛ هرچند به دلایلی که بحث دیگری را می طلبد هنوز هم در این اتحادیه نیرومند اروپایی، انسجام کامل به دست نیامده است.

     در برابر اتحادیه جهانی مغرب زمین، اتحادیه های دیگری شکل گرفته اند؛ ازجمله لیگ عرب 2 با 22 کشور و مساحتی نزدیک به 13.5 میلیون کیلومترمربع و جمعیتی حدود 360 میلیون نفر که با بنای همانندی زبانی )عربی) و دینی (دیانت اسلامی) و تمایلات گوناگون نسبت به اروپا و امریکا و اسرائیل شکل یافته است، اما در سال های اخیر، تمایلات جدید سیاسی بعضی از کشورهای عرب، اتحادیه مزبور را سامان زدایی کرده و از اهداف اولیه که سیاستمداران بزرگ عرب، آن را پایه گذاری کرده بودند، بسیار دورشده است و به سیاست گری های سلطه طلبان جهانی دل بسته اند.

    اتحادیه آفریقا و اتحادیه اقتصادی کشورهای شرق آسیا، اتحادیه های امریکای لاتین و چندین اتحادیه سیاسی و نظامی نمونه های دیگری هستند که در دهه های اخیر شکل گرفته اند و گاه چون پیمان سنتو از میان رفته اند.پرتوان ترین آن ها اتحادیه کشورهای اسامی و کنفرانس ها و نشست ها درهمگرایی های کشورهای غیرمتعهد است که بی تردید در تمامی آن ها، اندیشه و حرکت های مدنی پیشرفت داشته اند.

❋ جایگاه ایران در اتحادیه های جهانی:

ایران در چند اتحادیه چون «کشورهای اسامی » و «کشورهای غیرمتعهد » جهان همواره شرکت سازنده داشته و در برابر بعضی از اتحادیه ها (مانند اتحادیه عرب که ایران را به عنوان عضو ناظر نپذیرفتند) از مصالح ملی خود دفاع به عمل آورده و در زمان هایی از اتحادیه های سیاسی و نظامی ( مانند سنتو) کناره گیری کرده است، اما هیچ گاه در صحنه های سیاسی جهان، پایگاه مستحکم طبیعی و مدنی خود را به دست نیاورده است. درحالی که موقعیت های ژئوپلیتیک و فرهنگی لازم را داشته است. این واقعه نابهنجار پیش آمده که بی تردید در پیوند با مکانیسم سلطه گری قدرت های بزرگ جهانی در حفظ منافع استعماری و امپریالیستی شکل یافته، در سال های اخیر با نمایان تر شدن قدرت های معاند، کم و بیش مورد توجه و بررسی و نقد نسل جدید ایرانی قرارگرفته است و بر پایه استقلال ملی

و پاسداری از هویت فرهنگی و تاریخی مردم ایران زمین، اندیشه هایی ابرازشده است که به لحاظ تاریخی به نظر می رسد تحقق آن با بعضی از شیوه های سنجیده، می تواند امکان پذیر باشد. ریشه یابی های محققانه این امر را می توان از گذشته های دیرین حیات فرهنگی ایرانیان تا دوران معاصر پیگیری کرد.  شاید تشکیل سازمان کشورهای اکو، 3 گام نخستین آن به شمار آید.

❋ سازمان اکو:

    «اکو » مخفف نام سازمان همکاری های اقتصادی است که در آغاز سال  1343شمسی/ 1964 میلادی با اهداف اقتصادی پدید آمد و سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه در تشکیل آن با عنوان آر. سی. دی 4 سهم اساسی داشتند که البته از صبغه سیاسی هم به دور نبود. این سازمان بعد از انقلاب (1357( در سال 1364 خورشیدی با نام «اکو » فعالیت جدید خود را ادامه داد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در سال 1372 خورشیدی، کشورهای مسلمان قفقاز و آسیای مرکزی شامل جمهوری های آذربایجان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان و نیز کشور افغانستان به سازمان یادشده پیوستند و درنتیجه ده کشور با جمعیتی بیش از 450 میلیون نفر در مساحتی افزون بر 7 میلیون کیلومترمربع، موقعیت سازمان مزبور را ترسیم و تحکیم کردند و دبیرخانه آن در تهران تعیین شد. 5

    هدف اصلی این سازمان توسعه اقتصادی، افزایش سطح زندگی، گسترش تجارت، همکاری های فنی و علمی، سهولت امر حمل ونقل و ارتباطات وسایل در این رابطه بیان شده است و قرار نشست هایی (به زبان انگلیسی( در شورای برنامه ریزی منطقه ای هر سال یک بار تعیین شد، اما این سازمان اقتصادی منطقه ای، به مرور به مسائل فرهنگی نگاه ویژه نشان داد و درسومین اجلاس خود در اسلام آباد پاکستان (14 و 15 مارس 1995 میلادی) به «تحکیم قرابت های فرهنگی پیوندهای معنوی و روابط دوستانه میان ملت های کشورهای عضو از طریق روش های اجتماعی و فرهنگی به صورت تئوریو عملی » توجه و عنایت کرد و اندک اندک روابط گروهی اندیشمندان، پژوهش میراث های مشترک کشورهای منطقه، انتشار مطالعات به زبان های ملی و انگلیسی، نشر آثار نویسندگان برجسته و نقاشان و عکاسان، تمهیدات برای آموزش زبان های رایج، بازدید استادان، معلمان، نویسندگان، هنرمندان و دانشجویان از کشورهای منطقه، گسترش همکاری های دانشگاهی، برگزاری نمایشگاه های فرهنگی، توسعه بررسی های مردم شناسی و باستان شناسی و حفظ دستاوردهای فرهنگی، حفاظت از کتب قدیمی (خطی)، توسعه همکاری ها در زمینه ورزش، هنر، موسیقی و هر نوع اقدام در استحکام فرهنگی جوامع منطقه در برنامه های اکو قرار گرفت.

❋ زیرساخت فرهنگی و مدنی:

   کشورهای عضو سازمان اکو بر روی هم با تفاوت های اندک، در یک بستر یا حوزه تمدنی قرار داشته اند که بخش عمده آن در منطقه ای گسترده با نام «ایران زمین » و در دوره ساسانیان، به نام «ایرانشهر » شناخته شدهاست. در این سرزمین «مجموعه ای » به وجود آمده که ساکنان آن به لحاظ تاریخی و اجتماعی از اقوام و تیره های گوناگون بودند و صبغه ای از آمیختگی فرهنگی و پاره فرهنگی را به نمایش درآورده اند. باآنکه سلسله ها و دودمان های متفاوت به لحاظ سیاسی و حکومتی در آن، قلمروهای مشخص یا نامشخص داشته اند، حیات آن ها چه در زندگی شهرنشینی 6 و چه در کوچ روی و صحرانشینی 7 همواره استمرار داشته که این امر در حماسه ها و ریشه یابی های تاریخی و اسطوره ای نشان داده شده و به گونه دلپذیری از دور بودن خویشاوندی تاریخی از اندیشه های زشت نژادگرایی حکایت دارند و البته با برخورداری از آموزش های اسلامی،جلای بیشتری نیز پیدا کرده اند.

    فزون بر ظهور «اسلام » و مقبولیت عام آن در کل منطقه، به ویژه جنبه های اشراقی و عرفانی آن، «زبان فارسی »، زبان دل و زبان حال و زبان پیوند همه مردم منطقه شده بود و هنوز هم استحکام خود را با تحمل همه تهاجمات خارجی (انگلیسی و روسی) حفظ کرده است و به زبان استاد کزازی «همگونگی، همسانی، هماهنگی و هم پیشینگی فرهنگی در بین کشورهای پهنۀ جغرافیای ایرانِ فرهنگی، بسیار است و این توانش و این هم پیوندی که در بین این کشورها هست، در هیچ جای دنیا نیست». 8

    استاد کزازی به نکته بااهمیت دیگری اشاره کرده و چنین آورده است: «فرهنگ ناپیداست، ولی ریشه است و موجب استواری و پایه و زیربنا و زیرساز همه چیز است؛ مانند ساختمان که پایه های آن نگه دارنده و استوارکننده آن است؛ ازاین روی، اگر روزگاری بخواهیم که هم پیمانی سرزمین های ایران فرهنگی را پدید بیاوریم با زیربنای فرهنگ، این زمینه برای اقتصاد و سیاست هم فراهم خواهد شد». 9

❋ پهنه تاریخی و فرهنگی ایران زمین:

    به دور از کشورسازی های به زبان تاجیکی «تبرتقسیمی » و هویت سازیهای بیگانه از صیرورت تاریخی مردم ماوراءالنهر کهن، منطقه آسیای جنوب غربی و آسیای مرکزی و بخشهایی از آسیای صغیر از دیرباز در همجوشی و یگانگی شاخص قرار داشتند و سراسر آسیا، امپراتوری چین و هند و عثمانی و ایران، ملت ها و اقوام آسیایی را در حمایت خود گرفته بودند. ایران به عنوان یک امپراتوری، اقوام و ملت های یادشده در فِرَق و قوم های دیگر ساکن خلیج فارس را شامل می شده است. به زبان دیگر، ایران زمین، جغرافیای زیست مردم و حوزه تمدنی تاریخ مستمر آن بوده است.

     جغرافیدانان و مورخان اسلامی (عرب و ایرانی) درگذشته با اسلوب کهن خود در آثار پایدار مسالک و ممالک نویسی، بلدان نگاری، شهرنامه نویسی و تاریخ آراییهای گوناگون، حد و مرز هر منطقه و کشور را تعیین کردهاند که البته گاه با هم تفاوتهایی دارند و گاه به مرور زمان دگرگونیهایی در آ نها (در رابطه با اقالیم سبعه و ربع مسکون) پدید آمده است؛ یکی از آن کتا بها که روشنتر و دقیقتر به موقعیت ایران زمین پرداخته است، کتاب دانشنامهِ نزهه القلوب، تألیف حمدالله مستوفی قزوینی، است که جدیدًا به طور کامل و بینقص به اهتمام استاد میرهاشم محدث به چاپ رسیده است. نقل قول از این کتاب نفیس همان سودمندی را دارد که نقل قول از کتا بهای ارزنده دیگر داشته اند و دارند:

    «ایران زمین را حد شرقی ولایت سند و کابل و صغانیان و ماوراءالنهر و خوارزم تا حدود سقسین و بلغار است و حد غربی ولایت نیکسار و سیس و شام و حد شمالی ولایت آس و روس و مگیر و چرکس و بلغار و برطاس و دشت خزر که آن را دشت قپچاق خوانند و الآن و فرنگ و فارق میان این ولایت و ایران زمین فلجه اسکندر و بحر خزر است که آن را بحر جیلان و مازندران نیزگویند و حد جنوبی از بیابان نجد است که به راه مکه است و آن بیابان را طرف یمین با ولایت شام و طرف یسار با دریای فارس که متصل به دریای هند است و پیوسته است و تا ولایت هند می رسد». 10

    ناگفته نماند حمدالله مستوفی در جای دیگر «درذکر ولایاتی که اگرچه از ایران نیست، اما بعضی ازحکام ایران ساخته اند 11» این امر را نشان داده است که مرزبندی و بنای حدود و ثغور در گذشته، همانند امروزنبوده است و آمد وشد مردمان در حوالی مرزهای قابل عبور، به راحتی انجام می یافت. به عبارت دیگر، مرزهای هر کشوری (از آن میان «ایران زمین ») به گونهای نبوده که به لحاظ فرهنگی، مردم این سوی مرز با مردم آن سوی مرز کاملاً متفاوت باشند. همواره تأثیر و تأثرات دوجانبه فرهنگی در هر دو سو دیده می شد؛ برای مثال، زبان و ادب فارسی در قسطنطنیه 12 و بوسنی و هرزگوین قرنها رواج داشت. در دیگر سو، به دلیل نمود فرهنگی و شعر و ادب فارسی، سرزمین کشمیر را «ایران صغیر » می نامیدند، اما در پهنه جغرافیایی به سرزمین ایران تعلق حقوقی و حکومتی نداشت.

    در عصر حاکمیت و سلطه قدرت های استعماری جهان، ایران بر پایه سیاست «موازنه مثبت» و تجاوزگری های روسیه تزاری و بریتانیای کبیر در منطقه، )از پیش از قرارداد ترکمن چای تا پس از جدایی بحرین) پراکندگی ها وجداسازی ها به انسجام فرهنگی و اجتماعی و همبستگی های تاریخی حیات ایرانیان گزند فراوان وارد ساخت و چندین دهه مردم در ناآ گاهی و آشفتگی فرورفتند. اکنون که کم و بیش احساس بیداری در همه جای آسیا پدیدار شده است، گونه هایی از «همسویی » بر پایه هایی چون قومیت، نژاد، آداب و سنن، زبان و گویش های گوناگون، دیانت و مذهب و هم جواری های جغرافیایی و منطقه ای و عوامل سیاسی و حکومتی، اشتراکات اقتصادی و گاه هماهنگی های ایدئولوژیکی چشمگیر شده است. خاصه اینکه فروریختگی اتحاد جماهیر شوروی به رهبری روسیه، بسیاری از جوامع وابسته را آزاد ساخت و انقلاب ایران هم از سال 1357 ، در همبستگی های تصنعی منطقه تزلزل به وجود آورد و موقعیتی را ایجاد کرد که ایران علاوه بر کشورهای ترکیه و پاکستان، به دیگر کشورهای رهایی یافته در پیوند قرار گیرد و به بیانی دیگر،« دیوار آهنین » برچیده شد.

    اکنون که مردم کشورهای جهان برای پیشرفت و پاسداری از هویت و فرهنگ خود به انواع اتحادها و همگرایی ها تمایل پیدا کرده اند، برای مردم منطقه وسیع ایران زمین، با داشتن تنوع فرهنگی و پاره فرهنگی و زبان و تاریخ ودیانت مشترک، محورهای چندی مورد توجه قرار گرفته است که در هریک از آن ها، به رغم داشتن برخی مزیت ها، نقصان هایی دیده می شود. اتحادیه شیعیان، بخش عمده ای از ایرانیان را در صحنه قرار نمی دهد، اتحادیه های اسامی با آنکه ایران در آن حضور داشته است، اما تشیع ایرانی و تعصب عربی (العروبه) و موضع گیری های وهابیان، جایگاه ایرانیان مسلمان را مخدوش می سازد و نیز ساکنان غیرمسلمان در جوامع گسترده ایران زمین را از محور اتحاد دور می سازد.اتحادیه فارسی زبانان با همه اهمیت تاریخی و فرهنگی، گروه های وسیعی از ایرانیان را که به زبان های دیگر سخن می گویند و می نویسند از حیطه اتحادیه دور می سازد و بر همین قیاس، اتحادیه های دیگر نیز خالی از اشکال نیستند؛ اما با درنظر گرفتن ایران بسان جامعه ای «موزاییکی » (کثیرالاقوام( با پاره فرهنگ های گوناگون تلفیق شدنی و زبان ها و گویش ها و لهجههای متنوع، با آنکه در سطح تحولات تاریخی، هم ترازی کامل ندارند، اما هماهنگی و حرکت مشترک در آن ها دیده می شود و بر پایه تحلیل های جامعه شناسی تاریخی، می توان کل منطقه را در حیطه و مسیر یک «تمدن » به شمار آورد 31 و به لحاظ تاریخی نیز از هزاره های پیش تا دوران معاصر، به طور

نسبی در هماهنگی و یگانگی و همسویی (با همه منازعات و قدرت طلبی ها( مودت خود را استمرار بخشیده اند و نیاز طبیعی و اجتماعی )دفاع مشترک ازقومیت ها و هویت ها( شرایط لازم وحدت سراسری را امکان پذیر ساخته است و تمامی واحدهای مدغم در جامعه بزرگ منطقه را «وارث تمدن مشترکی » می دانند که با نام ایران زمین )نه کشور حکومتی ایران کنونی( شهرت جهانییافته است.

❋ خودجوشی در مکانیسم اتحادیه های منطقه ای:

    پس از جنگ جهانی دوم و تغییرات پدیدآمده در نظامهای سیاسی اروپا و درصحنه آمدن ایالات متحده امریکا همچون یک قدرت جدید، در آغاز به نوعی در تقابل با قدرت های ریشه دار و سلطه طلب روسیه شوروی و بریتانیای کبیر و سرانجام در همسویی و خروج از معرکه تضادهای امپریالیستی، در جوامع مشرق زمین دگرگونی هایی حادث شد؛ هم زمان، در ایران طلیعه درخشان «نهضت ملی » و اندیشه استقلال در پی «جنبش مشروطه خواهی» -که سال های مدید به دلیل حاکمیت استبداد، هر نوع آزادی و آزادیخواهی و عدالت طلبی را منکوب کرده بود- امید نوینی در جامعه پدید آورد.

     ملی کردن صنعت نفت در سراسر کشور همواره با دشواری ها و عنادورزی قدرت های خارجی رویارویی داشت. برپایی نظام دموکراتیک ملی در مسیرفرهنگ ایران، سیاستمداران قدرت طلب خارجی را بر آن می داشت که دامنه این حق طلبی های ایرانی، همه مناطق مشرق زمین را دربرنگیرد؛ به ویژه پتانسیل حرکت در سرزمین های وارث تمدن ایرانی بیشتر بود و سیاست کمونیستی استالین شدیدًا نگران جمهوری های مسلمان آسیای مرکزی و سه جمهوری قفقاز بود و از سوی دیگر، اندیشه استقلال که جوهر نهضت ملی ایران بود در مناطق عربی تأثیرات کارسازی داشت. دیدار روان شاد دکتر محمد مصدق و مصطفی النحاس پاشا در قاهره در پی بازگشت از سفر نیویورک، پس از پیروزی ایران در مجمع ملل متحد و اثرات اجتماعی و سیاسی آن در سراسرمنطقه، با آنکه کمتر بازگو شده و به قول شاعر متعهد و دانشمند، دکتر شفیعی کدکنی:

گیرم در آن کرانه نگویند

که این موج روشنایی مشرق

بر نخل های تشنه صحرا

یمن، عدن

یا آب های ساحلی نیل

از بخشش کدام سپیده است!

اما تاریخ روشنایی «یقظه العرب » در ملی شدن کانال سوئز (مصر) و استقلال طلبی های ملت های رنجیده آن دیار (لجزایر) و اینکه نهضت ملی ایران الهام بخش حرکت های آنان بود یا عاملی از عوامل آن به شمار می رفت می داند. ارسال تلگراف دکتر محمد مصدق، به عنوان نخست وزیر ایران، در دفاع از حق حاکمیت ملی همه ملت های جهان به هیئت نمایندگی ایران در هفتمین دوره مجمع ملل متحد در مهرماه 1331 خورشیدی ) 66 سال پیش( که در نوع خود کم نظیر و بی سابقه بود، پیش از تشکیل اتحادیه عرب مقدمات اتحاد و همگامی جهان و جهانیان (کشورهای غیرمتعهد) ضد استعمار را پدید آورد.

    برای روشنگری کامل این نوشتار به آوردن اصل تلگراف به عنوان سند تاریخی مبادرت می شود. 14

   تلگراف ارسالی دکتر مصدق به عنوان نخست وزیر ایران در دفاع از حق حاکمیت ملی همه ملت های جهان:

شماره 110 تیر و مرداد 69 97

    نهضت ملی ایران که همگامی و هماهنگی و همسویی با ملت های هم جوار را برنامه اصلی در مبارزه با استعمار و امپریالیسم شناخته بود، خصیصه ای تجددخواهانه بر پایه فرهنگ و تمدن تاریخی ملت های مشرق زمین را دارا بود و این شناخت و پیوند هر اندازه محکم ترمی شد، پایداری و کارایی نهضت را بیشتر می کرد. دشمنان سلطه طلب و استثمارگر، گویی از این «رازسربه مهر » آ گاه بودند. در 29 نوامبر 1952 میلادی، ژنرال آیزنهاور، در نخستین مصاحبه عمومیاش پس از انتخاب شدن به سمت رئیس جمهوری امریکا (دو ماه پیش از آغاز رسمی دوران ریاست جمهوری خود( گفت: «گمان نمی کنم منطقه ای مهم تر از ایران روی نقشه جغرافیایی جهان وجود داشته باشد؛ ایران دارای نفت است و هم در چهارراه جهان واقع شده است. » آنگاه آسیمه سر و مصمم می افزاید: «نباید وضعیتی پیش آید که ایران به گذشته دور خود بازگردد و یک قدرت نظامی شود. بروید تاریخ این کشور را بخوانید تا متوجه حرف من بشوید. »

    چرچیل از همین اندیشه هراس بیشتر پیدا کرد و به دنبال آشنایی ها و همکاری های خود در جنگ دوم جهانی پس از سفر به واشنگتن، مقدمات کودتای شوم 28 مرداد تدارک دیده شد. 15 به گمان نگارنده، این کودتا که علیه دکتر مصدق و حکومت دموکراتیک وی بود، منافع سرمایه داران جهانی را از منابع نفتی منطقه فراهم کرد و برای استمرار سلطنت دست نشانده پهلوی زمینه لازم را پدید آورد، اما نابود کردن

یک جنبش عظیم ملی و انقطاع از ریشه های تمدنی آنکه در قلب آسیا وشریان حیاتی آن وجود داشت و «دل زمین » بود، به صورت مهلک ترین زیان تاریخی در انقطاع فرهنگی، جامعه بزرگ ایرانی را در پهنه های سیاسی پدید آورد و ملت ها و همه ساکنان جهان ایرانی را از رشد سالم مدنی دور ساخت.

❋ حاصل سخن

    در پی پیروزی انقلاب و دگرگونی هایی که در جهان به ویژه در منطقه آسیای غربی (خاورمیانه) حادث شد، کانون های قدرت خارجی چند جریان سیاسی را پدید آورد که پاره ای از عناصر وجودی آن ها از مدت ها پیش درون مرزهای کشور دیده می شد:

● نخست جنبش جهانی سازی که تسهیلات بسیاری برای جوامع خاص پدید می آورد و بسیاری از معضلات ارتباطی فرهنگی و اقتصادی را برطرف می ساخت، اما در بطن و متن آن، استقلال و هویت تاریخی کشورهای جهان به سود قوی ترین کانون های جهانی سرمایه داری اضمحلال می یافت، به طوری که شرکت تام در چنبره آن، مورد استقبال جامعه ایرانی قرارنمی گرفت.

● دوم که باز ریشه در کانون های قدرت برون مرزی داشت، حرکات پیدا و ناپیدا در جداسازی و تجزیه کشور بود؛ بی آنکه یکپارچگی و همگونی اقوام و تیره ها و دودمان های ساکن ایران در مسیر تاریخ بررسی شده باشد. زندگی اقوام در چارچوب «ملی »، هیچ گاه بر پایه زور و سیاست نبوده است. و ترکیب حیاتی اقوام برای مثال، همانندی با کشور سابق یوگسلاوی نداشته است که در اولین فرصت، اقوام آزادی خود را استقبال کنند و کشوری مستقل برای خود برپا دارند. در زمان های بحرانی و تهاجمی، در ایران اقوام در هم ادغام می شدند و به دفاع همگانی در برابر دشمنان خارجی می پرداختند. ترکیب احتمالی اقوام و دودمان ها در ایران حضور جماعت ها و جامعه ها در یک حوزه تمدنی واحد بود. به همین دلیل، تجزیه های اتفاق افتاده همواره جنبه قدرت نمایی خارجی داشته و هیچ گاه تمامی یک قوم را فرانگرفته است. همانند بلوچ ها که در ایران و پاکستان مستقرند یا کردها که در ایران، عراق، سوریه و ترکیه استقرار یافته اند و نشان می دهد که این جدایی ها بدون دخالت اقوام یا انتخاب آنان صورت گرفته و به همین دلیل انسجام آنان همواره با تزلزل و ناهنجاری ها رویارویی داشته است.

● سوم که مورد علاقه خاص قرار گرفت در پی توجه به تاریخ حیات اجتماعی و فرهنگی ایرانیان با صبغه های گوناگون مذهبی، زبانی و منطقه ای بود که جوامع و جماعت های متنوع ساکن ایران زمین را درپیوند و یگانگی قرار می داد و این امر همه گاه با حفظ ویژگی های تاریخی  اجتماعی 16 تحقق می پذیرد و به لحاظ جامعه شناسی در نوعی عامیت 17 دموکراتیک سنتی قرار داشته است. به طوری که هر بخش یا قشری از جامعه بزرگ با آزادی و همسویی و هماهنگی با دیگر بخش ها و قشرهای جامعه، بدون هیچ برتری جویی وبهره گیری های غیرانسانی، حیات پربار و مستمر خود را زنده نگاه می داشت. طرز تفکر سوم در میان روشنفکران، ایران دوستان آزاداندیش، دوستداران و پژوهشگرانی که با تاریخ و فرهنگ ایران آشنایی داشتند جایگاه خاصی پیدا کرد و از اتفاق، بسیاری از اندیشمندان کشورهای حوزه تمدن ایرانی نیز از تفکر سوم استقبال کرده اند و از سال 1382 با کوشش های آقای حسین رمضانی خردمردی که آن را در قالب طرح تشکیل «اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی 18» (به عنوان یک طرح کلی و اولیه و قابل بررسی و ترمیم) به مقامات رسمی جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد کرد. 19

           جدول مشخصات جغرافیایی و جمعیتی یازده کشور وارث تمدن ایرانی 20

شماره   کشور    وسعت به کیلومتر مربع     جمعیت به میلیون

1          ایران                 1480000                         80

2          افغانستان          000 652                         28

3          تاجیکستان        143000 9

4          پاکستان            196000 190

5          آذربائیجان (جمهوری)       87000                10

6          ترکمنستان         688000 5

7          ازبکستان           644000 32

8          قزاقستان           2717000                        18

9          قرقیزستان          198000 6

10        گرجستان           70000   4

11        ارمنستان           30000   3

جمع      11 کشور           6707000                      385

    فضای جغرافیایی اتحادیه در قلب آسیا و محاط حوزه های تمدنی گوناگون جهانی است. در پیوند بودن جایگاه ایران زمین با تمدن و فرهنگ های روسیه (در شمال چین) و آسیای جنوب شرقی (در شرق) هند و کشورهای جنوبی آسیا و آفریقا و بخشی از جهان عرب (از جنوب) و بخش های دیگری ازکشورهای عربی و ترکیه و دریای مدیترانه (از غرب) فی الواقع  «اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی» را در چهارراه جهانی قرار داده است تا همه تمدن های بشر به راحتی با حوزه تمدنی ایران زمین در پیوند کارسازباشند. این حالت استثنایی جغرافیایی از کهن ترین روزگاران به ویژه با درنظرداشتن «جاده ابریشم »، تمدن ایران را به هیچ وجه بیگانه از دستاوردهای مدنیت جهانیان نکرده است و جهانیان نیز همواره از فرهنگ و تمدن ایرانی برخوردار بوده اند. این طرح به کوشش های فرهنگی بیشتری نیاز دارد و باید پایه و بنیان آن را بر فرهنگ های مشترک و تبادلات و ارتباطات فرهنگی استوار ساخت و تا زمانی که انسجام و پذیرش فرهنگی کامل حاصل نشد گام فراتر ننهاد؛ چون همان گونه که برای مردم منطقه نعمت بزرگی است، برای دشمنان ایران (امپریالیست های گوناگون و هواداران آن ها( محنت ناگواری است و بی شک نیروهای تخریبی آن ها دست اندرکار وارونه جلوه دادن آن خواهند بود. نباید فراموش کرد در این وانفسای سیاسی جهان وپیدایش امپریالیسم جدید فاشیستی و جذب نیروهای منطقه ای عنادپیشه، ادامه خونریزی ها و انسان کشی ها به بهانه های گوناگون و سیاست گری هایی که محو هویت و موجودیت تاریخی و فرهنگی و انسانی بخش عظیمی از مردمان آسیای مرکزی و آسیای غربی و حوزه بزرگ تمدنی انسان را هدف قرار داده است، اتحادیه یادشده با نام مخفف پیشنهادی «اکوتا 21» می تواند سنگر دفاعی ملت های صلح طلب منطقه باشد و با همجوشی تمام، رسالت تمدنی خود را بار دیگر در محک شناخت جهانی قرار دهد و با پیشرفت ایران و کشورهای دیگر اتحادیه، پیوندهای متقابل، صلح جهانی و دوستی ملت ها را به ارمغان آورد. اندیشه گران این طرح موقعیت های اجتماعی و سیاسی کشورهای منطقه را کم و بیش می شناسند و:

    می دانند که باورمندی به اصل استقلال ملی، نخستین آغازگر حرکت سازندگی آینده است که بی تردید با اصل آزادی و برپایی نظام دموکراتیک هماهنگ است.  می دانند که منزلت حاکمیت جمهوری، حیات تاریخی قوم ها، دین ها، مذهب ها و زبان ها را پاس می دارد و حقوق کامل شهروندی را برای همه زنان و مردان اتحادیه فراهم می دارد.  می دانند که آبادانی و سازندگی آینده باید در تمام مناطق کشورها پدید آید و همه جا توسعه و رشد پیداکند و ثروت های ملی برای سازندگی های آینده و نسل های پرتوان دیگر باقی بماند.  می دانند که برپایی نظام عدالت اجتماعی، همه مردم را یکسان می داند و هیچ گونه امتیاز خاصی برای هیچ فرد یا گروهی قائل نمی شود و به زبان یکی از زادگان تاریخی همین سرزمین پربرکت، ناصرخسرو قبادیانی: «خلق همه جملگی نهال خدایند » اندیشه گران این طرح به جوانب گوناگون پیشنهادی و اجرایی آن توجه لازم را نشان داده اند، با آنکه احساس طبیعی رسیدن به آرمان، انگیزه نیرومندی به نظر می رسید و به همین دلیل تبشیر فرهنگی و مردمی کردن هرچه بیشترخواست همگرایی و اتحاد را برای سال های آینده ضروری می دانند و اعتقاد دارند تمام ملت ها و اقوام اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی باید، هم درکشور خود دگرگونی های لازم را پدید آورند و هم از بن دندان گرایش قلبی و معنوی و عملی به اتحادیه یادشده پیدا کنند. این امر به آموزش های فرهنگی عمیق نیازمند است و به تحقیق تمام کشورها نمی توانند در این اتحادیه آرمانی به یک باره شرکت کنند؛ مگر اینکه به درستی مزایای آن را بشناسند و علاقه مند به اتحاد و همگرایی باشند. بدیهی است شرکت در این اتحادیه، مانع همکاری های سازنده با کشورهای بیرون از اتحادیه بر پایه میثاق بنیادی نخواهد بود. به همان سان که امروز اتحادیه اروپا، هم منشور واحد همکاری دارد و هم هریک از کشورها با کشورهای خارج از اتحادیه رابطه دارند.

    این طرح که به صورت یک آرمان، به گونه پیشنهادی مقدماتی و قابل ترمیم بیان شده می تواند نویدی برای همه کسانی باشد که ایران و استقلال آن را پذیرفته اند و به آزادی مردم و نظام دموکراتیک اعتقاد دارند و برخورداری از عدالت و حقوق انسانی را برای همه مردم منطقه، اصل تغییرناپذیرمی دانند. مسلم است در چهارده کشور که وارث تمدن ایرانی هستند مشکلات فراوان سیاسی، اقتصادی، قومی و مذهبی وجود دارد که ترمیم پاره ای از آن ها، گام های نخستین برای همگرایی است و به طور طبیعی و اجتماعی ترمیم پذیر هستند. خوشبختانه به دلیل وجود منابع سرشار خدادادی در بخش های متعدد حوزه مزبور، وجود راه های زمینی تاریخی و دریایی (از سواحل مکران و پاکستان از سویی و گرجستان از سوی دیگر( با تمام کشورهای جهان در ارتباط مستقیم باشند و زندگی مردم منطقه را در مسیر سهولت بیشتری قراردهد و با قدرت شکوفای انسانی به سلطه گری های غربی و نظام اروپای مرکزی و شیوه های جدید امپریالیستی امریکایی و نفوذ مخرب مرکزهای قدرت جهانی پایان دهد و چه بسا با استراتژی اخلاقی حوزه یادشده، تغییراتی در شیوه های زندگی اجحاف گرایانه دولت های سلطه گر ایجاد شود.

    تکرار می شود این امر که نخست دگرگونی های سازنده درون کشوری بر پایه استقلال تام مدنی و آزادی ودموکراسی کامل خواستار است بی تردید در برخورداری از محوریت مدنیت باستانی )که بیگانگان از آن هراس دارند( و تمدن، نوسازی ها و نوگرایی های جهان گسترزمان، «جهان ایرانی سالم و امیدبخش » را شکوفا می کند.

    اندیشه های کنونی علاقه مندان به «همگرایی کشورهای وارث تمدن ایرانی » نخستین ترانه های دلکش آینده ای آرمانی است و بی تردید به بررسی و تأمل بیشتر نیازدارد.

به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل

که گر مراد نیابم، به قدر وسع بکوشم

سعدی

پی نوشت:

1. European Union1

2. Arab League

3. Eeconomic Ccooperation Oorganization

4. RCD

5. مساحت ها و جمعیت ها از نظر نگارنده، تقریبی است.

6. Urbanism

7. Nomadism

8. http://ekvta.blogfa.com/post52-.aspx

9. همان

10. نزهه القلوب، به اهتمام میرهاشم محدث، تهران، سفیر اردهال، 1396 ، ص 757 .

11. همان، ص 1032

12. Constantinople. 

13. دکتر چنگیز پهلوان سال ها پیش اصطلاح درست «حوزه های تمدن ایران » را با تبیین های علمی به کار برده است.

14. نقل از: نطق های دکتر مصدق، پاریس، انتشارات مصدق، 1348

15. نوشیروان کیهانی زاده، سایت «تاریخ ایرانیان در این روز »، هشتم آذرماه

     http://www.iranianshistoryonthisday.com/

16. Particularite

17. universalite

18. کانال تلگرام و اینستاگرام پویش مردمی حمایت از تشکیل اتحادیه کشورهای

وارث تمدن ایرانی به نشان ekvta @ :

19. نقل از: فصلنامه سیمرغ، سال چهارم، شماره هشتم، 1396 .

20. از نوشتارهای اینترنتی محقق محترم آقای حسین رمضانی خردمردی با سپاسگزاری از ایشان استفاده شده است؛ اما جمع بندی مساحت و جمعیت را نگارنده انجام داده و با درنظر گرفتن اعداد و ارقام منابع مختلف، نمی توان جدول فراهم شده را دقیق و کامل دانست.