تکمیل همایون می‌گوید: کشاورز وقتی در زندان بود، دکتر مصدق و فاطمی هم در زندان بودند. در همین دوران، دکتر فاطمی به قتل رسید و این وقایع، اثر بدی روی او گذاشت و خواست که راجع به وزیران محبوس و مقتول در طول تاریخ، کتاب بنویسد و دنباله سخن را ادامه دهد و تا زمان حاضر برساند تا درباره مصدق و فاطمی هم بنویسد. در مجموع هم سرگذشت افرادی را که در زندان روایت می‌کند، تداعی‌گر تصویر فاطمی و مصدق در زمان حال است.
کشاورز می‌خواست درباره اعدام دکتر فاطمی کتاب بنویسد
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- مریم منصوری: کتاب «وزیران ایرانی محبوس و مقتول از حاکمیت
امویان تا پایان سلطنت شاه عباس صفوی» تالیف مرحوم سید محمدعلی کشاورز صدر با نظارت و مقدمه دکتر ناصر تکمیل همایون و به اهتمام بیژن کشاورز صدر از سوی انتشارات خجسته منتشر شده است.
مرحوم کشاورز از نمایندگان مجلس در دوره پهلوی و فرماندار اصفهان در روزگار مصدق بود که بعد از 28 مرداد، همراه با دیگر یاران مصدق به زندان افتاد.
او علاوه بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی در زمینه تاریخ، حقوق قضایی و ادبیات آثاری تالیف کرده است. مطالب کتاب «وزیران ایرانی محبوس و مقتول از حاکمیت امویان تا پایان سلطنت شاه عباس صفوی» در همان دوره به صورت مقاله در مجله خوشه منتشر می‌شد.
با ناصر تکمیل همایون درباره این کتاب و ویژگی‌هایش گفت‌وگویی داشته‌ایم که در پی می‌آید:
در ابتدا کمی درباره نویسنده کتاب، سید محمدعلی کشاورز صدر که در قید حیات نیستند و این کتاب با نظارت و مقدمه شما و به اهتمام فرزند او، بیژن کشاورز صدر منتشر شده، توضیح دهید.
ایشان یک دانشمند ایرانی لرستانی و علاقه‌مند به وحدت ملی ایران و نماینده مجلس در چند دوره بود که در همین مسیر با دکتر محمد مصدق آشنا و به نهضت ملی ایران علاقه‌مند شد. در زمان مصدق، استاندار اصفهان بود و اصفهان را تا عصر 28 مرداد حفظ کرد و در این راه پایمردی نشان داد. بعد از کودتا هم مانند دیگر یاران مصدق به زندان افتاد و پاداش پایمردی‌اش را گرفت. علاوه بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی، او علاقه خاصی به ادبیات و تاریخ ایران و شعر داشت. اولین کسی است که راجع به زنان شاعر ایران کتابی تالیف کرد به نام «از رابعه تا پروین». راجع به زندیه و مسائل حقوقی و قضایی هم کتاب‌هایی نوشته است. در دوره جوانی ما، او سخنگوی جبهه ملی بود و من در دوره دانشجویی در خدمت ایشان بودم. از فرزندانش، دکتر هوشنگ کشاورز صدر هم با ما همکلاس و از فعالان جبهه ملی بود. این کتاب هم به اهتمام فرزند دیگر او منتشر شده است.

محمد مصدق و کشاورز صدر
 
او از نمایندگان مجلس در دوره پانزدهم و روزگار دکتر مصدق بود و همان‌طور که شما در مقدمه کتاب اشاره کرده‌اید؛ شاهد کشتن و سوزاندن کریم پور شیرازی و کشتن سید حسین فاطمی و… بود. آیا اتفاق‌هایی که برای سران مملکت که از یاران مصدق بودند، افتاد و خشونتی که بر آن‌ها رفت، موجب ایده اولیه کتاب «وزیران ایرانی محبوس و مقتول» نشد؟
حتما این نکته تاثیر زیادی در او داشته است. ایشان وقتی در زندان بودند، مرحوم دکتر مصدق و فاطمی هم در زندان بودند. در همین دوران، دکتر فاطمی به قتل رسید و این وقایع، اثر بدی روی او گذاشت و خواست که راجع به وزیران محبوس و مقتول در طول تاریخ، کتاب بنویسد و دنباله سخن را ادامه دهد و تا زمان حاضر برساند تا درباره مصدق و فاطمی هم بنویسد. در مجموع هم سرگذشت افرادی را که در زندان روایت می‌کند، تداعی‌گر تصویر فاطمی و مصدق در زمان حال است.
 
پیش از این کتاب در زمینه «تاریخ سخت کشی» در ایران، کتابی منتشر شده بود. آیا می‌‌توان در این کتاب به مقایسه شیوه‌های مختلف شکنجه و خشونت رفتاری در زندان‌ها و در دوره‌های مختلف، از حاکمیت امویان تا پایان سلطنت شاه عباس صفوی رسید؟
مرحوم کشاورز، سندهای خودش را تا آنجا که خوانده و کار کرده، در این کتاب ارائه داده است. البته این سندها بسیار کم است و اگر زنده می‌ماند و کارش را ادامه می‌داد، امروز من می‌توانستم سندهای زیادی در اختیارش قرار دهم. البته او قصد داشت نگاهی به شکنجه و آزارهای زندان در دوره‌های مختلف داشته باشد و هر چه زودتر خودش را به دوران معاصر برساند تا روایت قائم مقام، امیر کبیر، مدرس و فاطمی و… را بنویسد که متاسفانه موفق نشد به این دوران برسد.

از پس مقایسه دوره‌های مختلف تاریخی که او نوشته است، به چه نتیجه‌ای می‌توان رسید؟
این کتاب نشان‌دهنده این است که استبداد در ایران چه نقش مهمی در ویرانی کشور و نخبه‌های ما داشته است. چه شخصیت‌های مهمی که می‌توانستند جامعه را جلو ببرند و آنها را از بین بردند. در کشور ما استبداد با ارتجاع داخلی پیوند پیدا کرده است. اگر مرحوم کشاورز، صحبتش را تا دوره قاجار ادامه می‌داد، می‌دیدیم که در این دوره، استبداد ارتجاعی و نفوذ خارجی در از بین بردن نخبه‌های جامعه همکاری داشتند. در واقع این کتاب در زمینه بررسی استبداد و نهادهای سیاسی در ایران یک منبع است.
 
آیا مطالب این کتاب، پیش از انتشار در قالب کتاب، در جایی هم منتشر شده است؟
من آن موقع دانشجو بودم، و مرحوم کشاورز این مطالب، به طور پیوسته در مجله خوشه به مدیریت دکتر عسگری منتشر می‌کرد. علاوه بر او افراد دیگری هم هستند که لابه‌لای صحبت‌هایشان از شکنجه‌گری‌های پادشاهان و سلاطین یاد کرده‌اند. به عنوان مثال، نصرالله فلسفی کتابی درباره شاه عباس صفوی دارد به نام «شاه عباس اول» که در آن کتاب نشان داده که این شاه چه بلاهایی سر مردم در آورده است. در نبرد با شیبک خان ازبک، شاه اسماعیل دستور می‌دهد که جنازه او را بخورند و در این خوردن، صد قزلباش زیر دست و پا مرده‌اند. فلسفی در این کتاب، قساوت‌های زندان و سیاه‌چال‌ها و انواع شکنجه‌ها را نشان داده است اما ویژگی کار مرحوم کشاورز این است که به طور منظم و پیوسته، این اتفاق‌ها را در یک سیر تاریخی بررسی کرده است.
 
آیا تمام وزیرانی که در این کتاب زندانی شدن‌شان مورد بررسی قرار گرفته است، به دلایل سیاسی یا مخالفت با حکومت مرکزی به زندان افتاده‌اند؟
دلایل مختلف داشته است. گاهی نیز درگیر دلایل سیاسی بوده و سلطان از قدرت گرفتن آنها می‌ترسید. گاهی وزیر در جامعه محبوبیت زیادی داشته و کشته می‌شد. گاهی وزیر املاک و مستقلاتی داشت که شاه آنها را می‌خواسته و به همین دلیل کشته می‌شد و گاهی وزیر خطاکار و دزدی کرده بود. همه وزیران مقتول، کاراکترهای موجهی نداشتند و برخی خطا‌کار بودند. اما اغلب آنها از روی حسادت و کینه‌ورزی شاه به قتل رسیدند.
                  
مهم‌ترین ویژگی کتاب را چه می‌دانید؟
اگر فرض کنیم که من در انتشار این کتاب، دخالت نداشتم باز هم آن را می‌خریدم. به چند دلیل؛ اول اینکه، در بحث استبداد شرق که اروپایی‌ها مطرح کردند و در زمان خودش یک نظریه بود، این کتاب یک مدخل و مدرک جالبی است. دوم این که؛ اگر من بخواهم جامعه‌شناسی در نهادهای سیاسی را بررسی کنم، این کتاب اهمیت بسیار دارد. چرا که نشان می‌دهد قدرت در ایران چه معنایی داشته و چه ویرانگری‌هایی داشته است. به عنوان مثال؛ در دوره شاه سلطان حسین، یک آدمی پیدا می‌شود به نام فتحعلی خان داغستانی که سنی بوده و اهل شمال قفقاز، او به مقام صدر اعظمی شاه سلطان حسین می‌رسد و کاراکترش بسیار به امیرکبیر نزدیک بود. فردی بسیار خدوم که با قدرتی که داشت می‌توانست این سلسله را زنده کند. اما با کینه‌ورزی‌های حرمسرا و دربار، این آدم و فامیلش و حتی فرزندانش کشته می‌شوند. بعد میرزا ابراهیم خان کلانتر در دوره فتحعلی‌شاه بوده که او را هم با یک توطئه خاصی می‌کشند. هم خودش و هم خاندانش.
 
سپس میرزا تقی خان امیرکبیر، میرزا حسین خان مشیرالدوله سپهسالار، مرحوم مدرس، تیمورتاش و داور و صوت الدوله قشقایی و سردار اسعد بختیاری و دکتر ارانی که رضا خان او را در زندان کشت. بعد هم مصدق و فاطمی و برخی ترورهایی که انجام شد و حالا معلوم شده که از طرف شاه بود که ترور رزم‌آرا از آن جمله است. می‌بینید که این اتفاق در طول تاریخ ما، مدام تکرار شده است. در سرتاسر دوران سلطنتی، این نسل‌کشی‌ها و نابغه کشی‌ها وجود داشته و با وجود تمام این فجایع، ما مملکت با فرهنگ و متمدنی باقی ماندیم. فکر کنید اگر این‌ها را نمی‌کشتند، جامعه ما به کجا می‌رسید. به همین خاطر، این کتاب برای جوانانی که وارد سیاست می‌شوند و دغدغه استقلال وطن و تمامیت کشورشان را دارند، مفید است و می‌تواند برای آنها راهگشا باشد.
 
کشاورز برای نوشتن این کتاب متاثر از چه مسایلی بود؟
و نکته دیگر به نگارش مرحوم کشاورز برمی‌گردد که موقعیت زمانی و دوره تاریخی که در آن می‌زیسته در نگارش وی هم منعکس شده است. به عنوان مثال، کلمه استعمار، مربوط به دوران جدید است. اما او نوشته؛ «استعمار بنی امیه» یا جنبش‌های ملی و میهن‌پرستانه که واژه‌هایی مربوط به قرن نوزدهم و بیستم است. همین نکات، مشخص می‌کند که او به شدت متاثر از اوضاع و احوال دوران خودش بود و البته هر مورخی از دوران خودش تاثیر می‌پذیرد.
 
ایبنا : شنبه ۱۹ آبان ۱۳۹۷