“ می گفت که یکبار یک سرهنگ آمریکایی (اگر در میان گروگانها تنها یک سرهنگ بوده باشد، بنا براین باید سرهنگ اسکات بوده باشد که بنا بر اسناد، آقای خامنه ای با او بطور پنهان مذاکرات انجام داده بود.) اعتصاب غذا کرد.  دانشجویان برای اینکه اعتصاب غذایش را بشکنند او را به زیر زمین برده و هر کدام صورت خود را با دستمالهای فلسطینی پوشاندند و او را بغل دیوار گذاشتند و گلنگدن تفنگها را کشیدند و تظاهر به این کردند که قصد اعدام او را دارند.  می گفت که سرهنگ وقتی وضعیت را دید، به زانو افتاد و گریه کرد و خواست از اعدامش صرفنظر کنند.  بعد که غذا آوردند، با ولع شدیدی هر چه می آوردند می خورد.”

نگاهی به کف خیابان در آن روزها

خدمت سربازی ام حدود نه ماه بود که به پایان رسیده بود و بعد از ورزش صبحگاهی و جارو کردن اتاقها و حیاط، کارم شده بود، به مطالعه کتابهایی را که خریده بودم مشغول بودم که البته قبلا با پولی که در زمان فرار از ارتش و زندگی در خانه های دوستان و هموطنان، برای حمایت از نظامیان فراری در اختیار آنها می گذاشتند. در کنار آن نیز در شور و روزهای منجر به انقلاب و مدتها پس از انقلاب، حضور در دانشگاه تهران و در میان کتاب فروشی ها و انبوه کتابهایی از همه نوع که در پیاده روها برای فروش گذاشته شده بودند، پرسه میزدم. و نیز در بعضی از عصرها، به کلاسهایی که در ساختمانی نیمه متروک و سرد که به آن ساختمان نخست وزیری گفته میشد، به کلاسهایی مانند فلسفه و تاریخ ادیان و جنبشهای انقلابی در جهان می رفتم.

عصر یکی از این روزها بود و تازه از بحثهای روزانه ای که در میان گروه های بیشمار در جلو و درون دانشگاه تهران انجام می شد به خانه بر گشته بودم که دیدم یکی از بچه محل ها که نوجوانی بود و در کاخ جوانان شماره سه، سلسبیل، که حال به کانون فعالیتهای جوانان مسلمان تبدیل شده بود و حزب جمهوری اسلامی، سعی داشت آن را در کنترل خود در آورد، فعال بود، تا من را دید با هیجان بسیار بطرفم دوید و گفت که آقا محمود سفارت آمریکا تصرف شده است و ما الان با بچه ها داریم وانت می گیریم تا بریم جلوی سفارت. 

صبح زود روز بعد، صبحانه خورده نخورده، پیاده راه سفارت را پیش گرفتم. حدود یکساعت، یا یکساعت و نیم بعد به جلوی سفارت رسیدم که دیدم غوغایی است و تظاهرات و شعار از هر طرف داده می شود. من هم به آنها ملحق شدم.

از حمله به سفارت آمریکا به دو دلیل حمایت می کردم. یکی اینکه دولت کارتر شاه را به آمریکا برده بود و بنابراین همه وحشت داشتیم و هم خشمگین بودیم که این می تواند اولین قدم برای انجام کودتایی مانند 28 مرداد باشد و اینگونه کوشش نسل ما را برای استقرار دموکراسی و آزادی، مانند آن زمان ناکام گذارند.

علت دیگر این بود که حداقل من و خیلیهای دیگر مانند من سخت از سیاستهای دولت بازرگان خشمگین بودیم. با وجودی که من شخص ایشان را بسیار دوست می داشتم و احترام قائل بودم ولی با سیاست رفرمیست ایشان مشکلی جدی داشتم. در واقع انقلاب با آن عظمت و گستردگی که از منظر روش مبارزه خشونت زدایانه (تا انقلاب ایران، انقلابها از مدل چگورایی و جنگ مسلحانه الهام می گرفتند.  در حالیکه مدل غالب در ایران مدل تظاهرات غیر خشن بود و اعتصاب.  مدلی که در سالهای بعد الهام بخش انقلابات اروپای شرقی و دیگر کشورها مانند فیلی پین بر علیه دیکتاتوری چون مارکوس رئیس جمهور آن شد.) و نیز درصد شرکت کنندگان، در جهان بیسابقه بود (در انقلاب فرانسه حدود 7 درصد جامعه شرکت فعال داشتند و در انقلاب روسیه حدود 14 درصد. در حالیکه در انقلاب ایران، و فقط در بخش شهری، در بعضی تظاهرات درصد شرکت کنندگان به بالای 80 درصد می رسید.) حال دارای نخست وزیری شده بود که انقلاب را قبول نداشت و تا مغز استخوان اصلاح طلب بود و انگار از اینکه انقلاب شده ناراحت بود و می گفت ما در پی باران بودیم که دیدیم سیل آمد. اینکه چگونه چنین مبارزی و با چنین نوع نگاهی به انقلاب، نخست وزیری دولتی که می باید معرف خواستهای ملتی که انقلاب کرده است، باشد پذیرفته بود هنوز برای من برای من حل نشده است.  متاسفانه ایشان هیچ متوجه این واقعیت نمی شد که مردمی که انقلاب کرده اند، دیگر مردم سابق نیستند و اراده به نفس پیدا کرده اند و خواسته هایشان در راستای آن اعتماد به نفس عمیق تر شده است. 

می دیدم که در راستای سیاست خود که آن را گام بگام توصیف می کرد، از مردم می خواست که به خانه اشان بر گردند و بگذارند آنها اصلاحات خود را انجام دهند. چنین نوع نگاهی، فضایی سخت از نارضایتی در میان نسلی از جوانها که آماده فداکاریهای عظیم برای استقرار حکومتی مردمسالار بود، نسبت به ایشان ایجاد کرده بود. می دیدم که چگونه حزب جمهوری، از عدم اهمیت دولت به اصل استقلال، از طریق جعل، به  استقلال، نه معنی خارج شدن از روابط سلطه که به آن معنی آمریکا ستیزی داده است و با این تعریف جعلی، که هنوز وطن گرفتار آن است و حقه بازی سعی می کند که خود را قهرمان استقلال جا بزند. در حالیکه از لابلای تمامی رفتارها و گفته ها و نوشته های آنها روز بروز بیشتر حس می کردم که در پی باز سازی استبداد و اینبار در لباس دین هستند.  باید سالها می گذشت تا در اسناد بخوانم که آیت الله بهشتی اسمی هم برای ایجاد این دیکتاتوری ساخته است: و <دیکتاتوری صلحا>.  کوشش حزب جمهوری در گسترش نفوذ خود بگونه ای بود که یاد دارم که برای چند ماهی در حسینیه دهی بنام جماران، در کوه های بالایی جماران که بعدا آقای خمینی در آنجا سکونت گزید، حدود نیم ساعتی کوه نوردی لازم داشت، کتابهای شریعتی را برای عده ای دختر و پسر نوجوان تدریس می کردم که دو دختر خانم که عضو حزب جمهوری بودند آمدند و در صحبتی که داشتیم گفتند که اگر بگویم که از طرف حزب جمهوری تدریس می کنم حقوقی بمن خواهند داد.  گفتم که یعنی از من می خواهید دروغ بگویم؟ این چگونه “حزب جمهوری اسلامی” است و اسلامش چگونه اسلامی است؟

به همین دو علت بعداً به گروه شعار دهندگان و سرود خوانان در جلوی دانشگاه پیوستم. زود متوجه شدم که رهبری شعار دهندگان را مجاهدین خلق به خود اختصاص داده اند، ولی با اینکه با سازمان زاویه ای جدی داشتم، ولی در آن زمان برایم زیاد مهم نبود. چرا که همه با اشغال سفارت موافق بودیم. علت زاویه داشتن با سازمان این بود که با وجود علاقه بسیار زیاد به بنیانگذاران سازمان، به سازمان تحت رهبری مسعود رجوی، اعتماد نداشتم. بیشتر کتابهایشان را خوانده بودم ولی، بجز کتاب <اقتصاد به زبان ساده> که بسیار خلاصه ای از کتاب <سرمایه> مارکس بود، چیز زیادی دستم نیامده بود. بعد از انقلاب هم که همراه سازمان چریکهای فدایی خلق، بطور مرتب شعار:<ارتش ضد خلقی/ منحل/نابود باید گردد.> را در دانشگاه ها و خارج از دانشگاه سر می دادند.  شعاری که در صورت اجرا شدن، آن را دیوانگی محض می دانستم. هم به این دلیل که به عنوان کسی که در شروع انقلاب در ارتش بودم و تغییر روحیه نظامیان و لغو دستور بسیاری از نظامیان برای کشتار مردم را دیده بودم و هم اینکه ارتشی با مدرنترین تجهیزات و تخصص های بسیار بالا را بیرون ریختن نوعی خودکشی ملی می دانستم ضمن اینکه پدر خودم نیز ارتشی و از دوستداران مصدق بود. 

یکبار هم به یکی از ساختمانهای دانشگاه تهران برای دیدن دوستانم رفته بودم که دیدم یکی از اعضای سازمان که از قبل من را شناسایی کرده بود، از من خواست کاری را انجام دهم. علت را سوال کردم.  پاسخ داد که دستور سازمان است و فقط باید اطاعت شود.  گفتم که اگر قرار بر اطاعت کور کورانه است که مرض نداشتیم که انقلاب کنیم و من تا سوال و جواب نکنم و تا قانع نشوم، هیچکاری را برای هیچکس انجام نمی دهم. بسیار خشمگین شد و بدون پاسخ دادن، گذاشت رفت. از آنجا ساختار سازمان را ساختاری مانند ساختار ارتش های رژیمهای دیکتاتوری که بر اطاعت کور بنا شده است، یافته بودم.

در اخبار شب بی بی سی پیام آقای خمینی را در رابطه با فرار از ارتش به همراه چند نظامی هم خانه دیگر که دوران خدمت وظیفه خود را در اصفهان می گذراندیم، شنیدیم و قرار بر فرار شد. ولی از آنجا که به بی بی سی اطمینان نداشتم، گفتم که فقط زمانی باید این ریسک را بکنیم که از خبر مطمئن باشیم. روز بعد که به پادگان رفتم اعلامیه آقای خمینی را روی زمین دیدم و مطمئن شدم و از آنجا مرخصی گرفتم و عصربا اتوبوسی که به مقصد تهران بود، عازم شدم و به خانه رفتم. همافر مسئول من که بسیار تیز بود و فهمید که قصد فرار دارم، گفت که آنها فرار نخواهند کرد چرا که تجهیزات بسیار پیشرفته هلیکوپترهای کبری و دیگر هلیکوپترها را نمی شود به حال خود رها کرد و اگر جنین کنیم هیچ بعید نیست که آمریکاییها آنها را به آمریکا برگردانند. (بعد از انقلاب که به پادگان بر گشتم دیدم که خوب حدس زده بوده و دیگر نظامیان در بعضی از خانه های آمریکایی ها در شاهین شهر، حساسترین بخش هلیکوپتر ها را انبار کرده بودند تا با خود از ایران بیرون ببرند.)

آشنایی با نظرات بنی صدر

بعد از آنجا که ماندن در خانه را امن نمی دانستم، خانه را ترک و پنج ماه بعد را در خانه دوستانم و هر شب را در جایی زندگی کردم.  در همان شب اول  بود که اسم بنی صدر را شنیدم و به نواری از سخنرانی او در پاریس گوش کردم. در فحوای سخن او علم و شعوری را حس کردم که سخت شادم کرد و با خود گفتم که او ادامه شریعتی است. توضیح اینکه، سالی قبل از انقلاب با شریعتی آشنا و حدود 150 کتاب و جزوه از او را خوانده و بعضی را بارها خوانده بودم و بسیاری از عبارات ماندنی اش را حفظ کرده بودم.  در <اسلامیتش > محو بیان و شجاعتش در نقد اسلام سنتی شده بودم و شجاعت شک کردن در “مقدس” ترینها را در خود سخت افزون کرده بودم. در <اجتماعیاتش> با بسیاری از نظریات جامعه شناسان و فلاسفه آشنا شده بودم و با <کویریاتش> حال میکردم و در کویر با او به درون قنات رفته بودم تا شاهد ضربه های کلنگ شاهد باز شدن چشمه ها و روان شدن “آب، این روح مذاب امید و زندگی” باشم و با او شجاعت عاشق چشمان، که نه، عاشق نگاه، شدن را یافته و برتری دوست داشتنی که از عشقی که اسیر نیازهای طبیعت است را تحسین گر شده بودم.  چنان تحت تاثیر قلم زیبا و شهامتش در نقد اسلام سنتی قرار گرفته بودم که بدون انقطاع روزی 14 ساعت نوشته هایش را می خواندم. 

با این وجود با شروع انقلاب به این نتیجه رسیدم که کار اصلی شریعتی، در کنار کوشش در ایجاد روح پرسشگری، شک گرایی، نفی متولی سازی برای دین، آرمان خواهی و به جای اتکا به مراجع قدرتهای خارجی و داخلی، نیروی محرکه تغییر را در خود جستن، کوشش در تغییر روانشناسی مردم از تسلیم به استبداد به مبارزه بر علیه استبداد بود، انجام شده است و از آنجا که از مشاهده اراده روز افزون مردم بر سرنگونی استبداد سلطنتی، مطمئن شده بودم که استبداد رفتنی است.  

تغییر روانشناسی نسل جوان از احساس ناتوانی و تسلیم به قدرت استبدادی (بخش بزرگی از نسل جوان در حال حاضر نیز مبتلا به این ضعف شده است.) به توانایی و به چالش کشیدن قدرت، تاثیر گذارترین نقش شریعتی بود، بنابراین حال برایم این سوال طرح شده بود که بعد از استبداد و زمان استقرار آزادی ها <چه باید کرد؟>.  می دیدم که در این رابطه، شریعتی سخن زیادی برای گفتن ندارد و آنچه که دارد را خطرناک می دانستم. چرا اندیشه هایی متناقض بود و از یکطرف، خود را شاگرد مصدق و راه مصدق می دانست و از طرف دیگر، در اسلام شناسی اش سخن از <دموکراسی هدایت شده> می زد که بیان مودبانه ای برای نوع دیگری از دیکتاتوری بود، که در کشورهای جهان سوم بدون وابستگی به قدرت خارجی نمی توانست دوام بیاورد.  یا در کتاب <شیعه حزب تمام> پیشنهاد حکومتی را می داد که استقرار دموکراسی را در انتهای یک پروسه طولانی شاید چند نسلی می داد که آن را وعده سر خرمن می دانستم و می دیدم که مرگ زود هنگام او مانع توجه او به این تناقضات و رفع آنها شد.  این در حالی بود که بنا بر باور و شخصیتی که داشتم، با نفس استبداد به هر شکل و صورتی مخالف بودم و هیچ توجیهی نمی توانست من را قانع کند که بین <استبداد موقتی> و <استبداد دائم> و یا <استبداد بد> و <استبداد بدتر> “انتخاب کنم. در واقع، ذاتا استبداد ستیز بودم چرا که هم استبداد پهلوی را زندگی کرده بودم و هم پدر مصدقی داشتم و هم در خانواده ای که روحیه های سرکش، سرکوب نشده بودند زندگی کرده بودم.

دوستان مارکسیسم که من را <مارکسیست بالقوه> توصیف می کردند، پاسخ چه باید کرد خود را از لنین و استالین گرفته بودند و اینگونه، دغدغه ای برای اینکه بعد از فروپاشی استبداد وابسته چه باید کرد نداشتن.  نسخه ای از قبل پیچیده ای بود و آن استقرار دیکتاتوری پرولتاریا از طریق حزب پیشتار.  یعنی حزبی که خود را در سمت نماینده حزب کارگر قرار می داد و وظیفه طبقه کارگر پیروی و اطاعت از آنها بود و کسانی که برای خود نقش و اندیشه و نظر قائل بودن، در کیمیای “سعادت” استالین تبدیل به <دشمن مردم> می شدند. از جمله به این علت بود که آنها را نوع سکولاریزه شده رابطه مرجع و مقلد در درون اسلام سنتی می دیدم و کوشش بسیارآنها در بالفعل کردن من مارکسیست بالقوه به جایی نمی رسید.

در اینجا بود که آشنا شدن با کتابها و نظرات بنی صدر که راه برون رفت از روابط قدرت و در نتیجه خشونت را یافتم و من که تقلید و اطاعت را بر نمی تافتم، خود را در مکانی مانوس یافتم. مکانی که مجبور نبودم آزادی خود را قربانی <باور> و <مراتب سازمانی> کنم. می دیدم که بر خلاف دیگر باورهای دینی و سکولار، که تحت تاثیر فلسفه افلاطونی و ارسطویی، اصل راهنمایی را مخرج مشترک همگی آنها می دیدم که مردم را به دو گروه چوپان و رمه تقسیم می کردند و هدایت کنندگان و هدایت شوندگان، رهبری کنندها و رهبری شونده ها، آمران و مرئوسان، مراجع نقلید ها و مقلد ها، اما نظریات بنی صدر درست در نقطه مقابل آنها قرار داشت. می دیدم که سخن از تعمیم رهبری و امامت می زد و اینکه همه مردم امام خلق شده اند و دارای استعداد رهبری. (1)

می دیدم که تاریخ بشر را کوشش در رها شدن از استبداد دینی می داند و کوشش در انقلابی در فهم دین کردن و در نتیجه گذر از فهم دین به عنوان گفتمان قدرت و در نتیجه استبداد، به گفتمان آزادی. در کتاب موازنه ها یش می دیدم که کوشش در نبود کردن نقش خشونت در <واقعیت اجتماعی>  دارد. خشونت نهادینه شده را در بعد سیاسی فهم سیاست به عنوان کوشش در بدست گرفتن و مدیریت کردن قدرت توصیف می کرد و در اقتصاد، سرمایه و گردن فرود آوردن به قوانین سرمایه و استفاده از انسان به عنوان ابزاری برای تکاثر سرمایه که به از خود بیگانکی انسان منجر می شود. در روابط اجتماعی، عنصر قدرت و کاربرد زور را بعد دیگری از خشونت می دید و در بعد فرهنگی، دین یا ایدئولوژی های سکولار که تولید، مصرف و باز تولید روابط قدرت و سلسله مراتب هرمی قدرت در آنها نقشی محوری داشت.

آشنا شدن با این نظرات نشاط آور و اینکه بالاخره بعد از مدتها، فرهنگ ایرانی از ابتکار و خلاقیت باز ایستاده بود، حال به فردی که محصول انقلاب مشروطه و مصدق است، تولدی نو بخشیده که خود را از عقده حقارتی که بعد از شکستهای ایران از روسیه، درونی نخبگان ایرانی شده بود رها کرده است. نخبگانی که تنها راه “رشد” کشور را تقلید کورکورانه از غرب و از مغز سر تا نوک ناخن فرنگی شدن یافته بودند و کوچکترین ابتکار و نظر از خود داشتن را گناه کبیره به حساب می آوردند که این تنها اندیشه غربی است که توانایی خلق و نقد دارد و وظیفه ما غیر غربی ها تقلید از اندیشه و فرهنگ برتر است و بس. حال می دیدم که این عقل، خود را از وحشت خلق اندیشه بدون اجازه از ما بهتران رها کرده و اینگونه آزادی اندیشیدن را با بیانی اعتقادی و توحیدی به آن باز گردانده  و در نتیجه، آن را به عقلی خلاق و نقاد تبدیل کرده است. 

واقعیت این است که از زمانی که با کتاب و اندیشه آشنا شدم، می دیدم که از یکطرف مقلدان اسلام سنتی، در دفاع از نظرات خود و فصل الخطاب کردن آن نظر و ساکت کردن منتقد می گفتند که منبع آن در حدیث نبوی است و روایت صحیح و بعضی آیات، و یا بقول مسیحیان قرون وسطی ( و مسیحیان بنیاد گرای معاصر)، باوری را حقیقت محض می پنداشتند و شک کردن در آن را گناه کبیره، که در انجیل آمده است. از طرف دیگر عده ای معادل های سکولار آنها را می دیدم که ماهیتا فرقی با همطرازهای حوزوی خود ندارند و فقط کعبه آمال آنها و منبع یافت حقیقت محض آنها از کتاب و حدیث و روایت به ژان ژاک روسو و منتسکیو و استوارت میلز و مارکس و لنین و مائو و استالین تحول کرده است و شک کردن و نقد کردن را گناهی عظیم می دانند. در واقع آنها را همان مقلدان مراجع تقلید خود می دانستم و تنها تفاوت را در ریش دو تیغه زده و کراوات زده ای که حال بجای گلاب از انواع و اقسام ادوکلن استفاده می کنند. چقدر شبیه هم بودند.

اینگونه اکثر آنها را بقول ژان پل سارتر بلندگوهایی می دیدم که آنچه که در غرب تولید می شود را فقط باید قرقره می کنند. انسانهایی که عقل آزاد و در نتیجه عقل نقاد خود را به علت عدم اعتماد به نفس و عدم شجاعت در مستقل اندیشیدن، ابتر و به مقلدان محض و مصرف کنندگان نظرات اندیشمندان، که اکثرا هم خود را غیر قابل نقد توصیف نمی کردند کاهش داده اند. (که بعدها وقتی پایم به دانشگاه های غرب رسید، فهمیدم که بسیاری از آن نظرات را نیز خوب فهم نکرده اند و به زبان دیگر مشق خود را انجام نداده اند.)    بعد می دیدم که در کنار تعداد بسیار معدودی، بنی صدرخود را از عقده حقارت رها کرده است و در نتیجه عقل خود را آزاد و به تولید اندیشه و نظر دست زده است و با اعتماد به نفس می گوید که من هم ایرانی هستم و هم از خود نظر دارم و البته این نظرات نیز مانند دیگر نظرات قابل نقد است.(2)

البته دوستان و دیگرانی که  حقیقت را نظریه های مارکسیسم و در واقع استالینیسم و یا فلاسفه لیبرایسم یافته بودند و یا روحانیون حوزه که معلم اولشان ارسطو ست، در هر سه حالت، از عقده نهادینه شده حقارت رنج می بردند، مانند بسیاری در زمان حال، از آنجا که خود را قادر به نقد نظرات نمی دیدند، چرا که پیش شرط نقد، هم مطالعه کردن موضوع نقد است و هم بهره مند بودن از عقل آزاد، مزاح و تمسخر و مزه پرانی کردن را با نقد یکی گرفته بودند و یا مانند پروفسور دباشی، با وجودی که موضوع مورد نقد را خوب مطالعه و عرضه کرده بودند ولی وقتی به نقد رسیده بودند، نظراتی را به او نسبت داده بودند که او خلاف آن را داشت. چرا که دباشی نمی توانست باور کند که خاستگاه باور به آزادی ، درکی از هستی هوشمند باشد که در نتیجه آن، مفهوم آزادی را بسیار عمیق تر و گسترده تر از آن که اندیشه او می فهمد درک و تعریف کرده باشد.(3)

در این رابطه بود که جذب نظرات و اندیشه ها و رفتارمند سیاسی بنی صدر شده و در اکثر سخنرانی های او که در گوشه و کنار تهران از دانشگاه ها گرفته تا مساجد و حسینیه ها و دبیرستانها برگزار می شد، شرکت می کردم. با این وجود، وقتی سخنرانی ها و نوشته هایش در مخالفت کردن با اشغال سفارت را خواندم و شنیدم، با مخالفتش مخالفت کردم و از او انتقاد که چرا اشغال سفارتی که در پی برنامه ریزی برای کودتایی دیگر بر علیه دموکراسی بوده است را بر نمی تابد؟  می گفتم که این خطاست که با چنین حرکتی که در واقع ضد کودتاست اینقدر مخالفت کند و به دانشجویانی که شب و روز را در سفارت می گذراندند بگوید که اینکارها را ول کنید و بروید سراغ درس و مشقتان و رشد علمی.

اینگونه بود که چند هفته از زندگی اینگونه صرف شد که صبح زود بعد از صبحانه پیاده به جلوی سفارت بروم و شعار بدهم و در بحثها و گفتگوها شرکت کنم و نیز جلوی برخوردهایی که معلوم بود از قبل سازمان داده شده است تا در جلوی دوربین دهها خبرنگار خارجی صورت بگیرد، تا بگویند که در کشور کنترل از دست رفته است را با واکنش خشونتها نشدن و سعی در آرام کردن فرد یا افراد بگیریم. اینگونه بود که سازمان دهندگان موفق نشدند حتی یک نمونه از برخوردها را در برابر دوربین ها قرار دهند.

خاطره ای که در این روزها و از تظاهر کنندگان بیشتر در ذهنم مانده است، اینکه یکروز در همان اوائل اشغال سفارت حدود 15-20 زن خارجی که بنظر می رسید آمریکایی هستند و تعدادی از انها بچه هایشان را با کالسکه آورده بودند در حمایت از اشغال سفارت با دادن شعارهایی به انگیسی از جلوی سفارت عبور کردند و کل آمدن و رفتن یکی دو دقیقه بیشتر طول نکشید. حدس ما این بود که زنانی هستند که با همسران ایرانی ازدواج کرده اند. در آن شب و شبهای بعد که به خانه می رسیدم هیچ گزارشی راجع به آنها را ندیدم و در زمان عبور آنها، از میان انبوه خبرنگاران خارجی، کسی را ندیدم که از آنها عکس یا فیلم بگیرد.  بهر حال اینهم گذشت.

شبها نیز حدود ساعت هشت شب، جلوی سفارت را ترک و قبل از ساعت ده شب به خانه می رسیدم تا غذایی که مادر برایم کنار گذاشته بود به داد شکم گرسنه ام برسد و دوباره ساعت شش صبح از خواب برخواسته و راه سفارت را پیش بگیرم.

یاد دارم که وقتی در رابطه با تهدید دولت آمریکا در مورد تحریم ایران آقای خمینی ( در آن زمان، از او با صفت امام یاد می کردم.) گفتند که شما تحریم کنید و ما روزه می گیریم و اینگونه اعلام روزه سیاسی شد و در زمان افطار گروهی از بازاریان قدری غذا بین مردم تقسیم می کردند، به دوستانی که در آنجا پیدا کرده بودم به شوخی گفتم که روزه اعلام نشده ای را که می گرفتم طولانی تر بود چرا که باید چند ساعت دیگر صبر می کردم تا بخانه برسم سر غذا بروم ولی حالا مجبورم سر افطار روزه ام را بشکنم.

کم کم بعد از دو سه هفته می دیدم که از شدت هیجان و خود جوشی مردم کاسته شده است و حال با اتوبوس کارگران را از کارخانه ها می آورند و دور از سفارت پیاده می کنند و آنها می آیند و مدت کمی شعار می دهند و بعد سوار اتوبوس شده و بر می گردند. 

“ چند ماه بعد که نوارهای حسن آیت، عضو شورای مرکزی حزب جمهوری و از نزدیکان آقای مظفر بقایی از عوامل انگیس که در کودتای 28 مرداد نقشی مهم بازی کرد، بود، بیرون آمد. در آن سخن از برنامه چگونگی زدن رئیس جمهور از طریق مجلس و آقای خمینی بود.  در آن نوار، رئیس جمهور را فردی توصیف کرده بود که خطری جدی برای انقلاب است. از جمله دلایل این خطر این بود بنی صدر گروگانگیری را عملی:<غیر قانونی، غیر انسانی و نامشروع> توصیف کرده ااست.”

گم شدن دوستم بیژن- کهکشانی دیگر

برای توضیح گم شدن بیژن لازم است کمی به عقب بر گردم: سال پنجم دبیرستان بودم که لازم شد از تهران به سنندج بروم. آن سال تنها سالی در عمر تحصیلی ام شد که بجای کتابهای غیر درسی خواندن و در نتیجه تجدید و مردود شدن، از درس خواندن لذتی عمیق ببرم و به همین علت، در دبیرستان رازی سنندج، با معدلی بالای نوزده  شاگرد اول شدم. در بازگشت به تهران، به همین علت توانستم در یکی از بهترین دبیرستانهای تهران، دکتر هشترودی، اسم نویسی کرده و وارد بهترین کلاس دبیرستان شوم. در آنجا بود که برای اولین بار با شاگردانی همکلاس شدم که اکثریت مطلقشان از خانواده های متمول و مقام دار بودند و با فرهنگ جنوب شهری معدودی چون من کاملا بیگانه. ولی چند هفته ای بیش نگذشت که حلقه ای از هم کلاسی ها را تشکیل دادیم و دوستی بسیار صمیمی بین ما بر قرار شد.  بیژن، از جمله بچه های این گروه بود. رفتاری داشت بسیار متفاوت از رفتارهایی که درون آن بزرگ شده بودم، تا جایی که وقتی با چند نفر از بچه های کلاس به دیدن دوست قدیمی ام، علی یار جمع کن، که در ته سینا زندگی می کرد رفتیم. بعد از احوال پرسی های معمول، علی من را به گوشه ای کشید و گفت که چرا این بچه سوسول رو آوردی اینجا؟ آدم جلوی بچه محلها خجالت می کشه با آدمی که از سر تا پاش سوسولی می باره، حرف بزنه.   

ولی انسانیت و محبتی سخت عمیق که در بیژن حس می کردم، سبب شد که محلی به سخن دوست قدیمم ندهم و از او انتقاد کردم که چگونه بدون شناخت و فقط از روی لباس و لهجه اینگونه در مورد انسانی دیگر صحبت می کند.

بیژن بعد از گرفتن دیپلم با معدلی بسیار بالا در یکی از بهترین دانشگاه های آمریکا مشغول تحصیل در رشته مهندسی موشکی شد و من تصمیم گرفتم که قبل از هر چیز خدمت سربازی را از سر بگذرانم. چند ماهی بعد از انقلاب بود که به ایران بازگشت و مانند بسیاری با امید و شادی سخن از این می گفت که هر چه زودتر تحصیلاتش را به پایان رسانده و به ایران باز گردد. این در زمانی بود که من شب و روز مشغول فعالیت بودم. آخرین باری که او را دیدم قبل از باز گشتش به آمریکا بود. با دیگر دوستان در ماشین برای خداحافظی آمده بود که در خیابان هم را دیدیم. وقتی کفشهایم که در اثر پیاده روی های دائم پاره شده بود را دید، سخت متحول شد و کفشهای گرانقیمتش را از پایش در آورد تا بمن بدهد. با سختی موفق شدم که در کوشش خود موفق نشود. روز بعد به آمریکا باز گشت.

حدود یکهفته بعد از اشغال سفارت از دیگر دوستانم شنیدم که به ایران باز گشته است و خانه ای جدید خریده اند که با سفارت آمریکا کمتر از ده دقیقه فاصله دارد. از آنجا که تلفنشان جواب نمی داد، بعضی شبها، بعد از برگشتن از جلوی سفارت و در راه رفتن به خانه، به خانه اشان که طبقه سوم یا چهارم از آپارتمانهای بزرگ و نوساز بود می رفتم  و زنگ می زدم ولی کسی جواب نمی داد.  چند باری اینکار را انجام دادم تا یکبار که صدای خانمی را از….شنیدم و در باز شد و بالا رفتم. دیدم که خانمی در اتاق پذیرایی بسیار بزرگی روی مبل نشسته و با کارتهایی که بعد فهمیدم کارتهای تاروت است و برای پیش گویی از آن استفاده می شود، در حالیکه گونه هایش از اشک خیس شده است بازی می کند. با اشکهایش نمی دانستم چکار کنم. می دانستم که اگر مادرم اشکهایش را می دید بی اختیار به طرفش می رفت و با کلمات و عباراتی که از آن محبت و همدردی می بارید دست به صورتش می کشید و با گوشه چادرش اشکهایش را پاک می کرد و از من می خواست که آب سرد بیاورم. ولی من مانده بودم که در مقابل خانمی که نمی شناسم و بدون انتظار همدردی اشک می ریزد چکار کنم. فقط سلامی کردم ولی علیکی نیامد. بدون آنکه بمن نگاه کند، به بازی ادامه داد و چند جمله ای در رابطه با کارتها گفت که سر در نیاوردم.

رفتارش معلومم کرد که صحبتهایی را که تا بحال راجع به خانواده بیژن شنیده بودم صحت دارد. بیژن هیچوقت با هیچکس در رابطه با خانواده اش حرف نمی زد و بر خلاف معمول، هیچوقت ما را به خانه اش دعوت نکرد. همه قرار ملاقاتها با دیگر دوستان سر چهاراه جمالزاده، آیزنهاور، نزدیک میدان بیست و چهار اسفند – میدان انقلاب-  بود که از آنجا به سینما و پارک فرح/لاله و یا خانه دیگر دوستان می رفتیم. شنیده بودم که علت اینکه هیچوقت از پدر و یا مادرش سخنی نمی گوید این است که پدرش از خانواده های اعیانی، نزدیک به خانواده سلطنتی است و زن و فرزندان خود را دارد و مادرش در خانه آنها خدمتکار بوده است و در نتیجه روابط پنهان پدر با خدمتکار خانه، ایشان سر بیژن و بعد پسر دیگری حامله می شود. خانواده پدر، برای پنهان کردن داستان رابطه نا مشروع، برای مادر بیژن خانه ای در جمالزاده می گیرند و زندگی بسیار مرفهی برای مادر و دو فرزند تامین می کنند. در رابطه با بیژن بود که فهمیدم که بگونه ای معصومانه و بطور مطلق با مقوله نداشتن آشنا نیست و تا بحال پایش به جنوب شهر نرسیده است.  قدری من را یاد یکی از جوکهایی که در درسهای زبان انگلیسی خوانده بودیم می انداخت که درمعلم از کلاس و از جمله از دخترکی از خانواده ای ثروتمند خواست که داستانی راجع به خانواده ای فقیر بنویسد و دختر نوشت که:

“روزی روزگاری خانواده ای فقیر زندگی می کردند که همه خانواده فقیر بودند. در این خانواده، پدر فقیر بود.  مادر فقیر بود.  بچه ها فقیر بودند. آشپزشان فقیر بود. باغبانشان فقیر بود. راننده اشان فقیر بود و…”

از مادر که معلوم بود که من را خیلی خوب می شناسد. سوال کردم که چرا شبهای قبل وقتی زنگ می زدم جواب نمی دادید؟ بدون اینکه نگاه کند گفت، بیژن نمی گذاشت. ادامه داد که از پشت پرده پنجره یواشکی پایین را نگاه می کرد و در حالی که گریه می کرد می گفت که در را باز نکنم.

گفتم، چرا اینکار را می کرد؟ ما که هیچوقت اختلافی با هم  نداشتیم و هیچوقت سر چیزی دعوامون نشد.

گفت که بچه دیگم، پیمان، می خواست زن بشه و همیشه لباس زنونه تنش می کرد و آرایش می کرد و بیرون می رفت و منو خجالت میداد. وقتی بهش گفتم که خدا رو شکر که بیژن مثل تو نیست و اقلا یکیتون آدم حسابی اه.  جواب می داد که زیاد مطمنئن نباش. اونم مثل منه.  خواهی دید.

ادامه داد که وقتی بیژن از آمریکا برگشت، دیدم که ذلیل مرده راست می گفته و حالا بیژن لباس زنونه تنش می کنه و با آرایش بیرون میره. گفتم که خدایا مگه من چی کردم که این بلا رو سر من آوردی؟

گیج شده بودم و اصلا نمی فهمیدم که داستان چیست. لباس زنانه پوشیدن یعنی چه؟! آرایش کردن یعنی چه؟! در نامه های آخرش از آمریکا می خوندم که نماز خواندن را یاد گرفته و شروع کرده به نماز خواندن و حتی وقتی در خوابگاه دانشجویی، یکشب به اتاقش آمده و دیده که یک دختر آمریکایی لخت و عور روی تختش دراز کشیده، خیلی مودبانه عذر خواسته و گفته کاری نکرده. اراده اش را تحسین کرده بودم و حال می دیدم که اراده در این رابطه موضوعیتی نداشته است.

مدتی ساکت از پنجره به بیرون نگاه کردم. نمی دانستم چه فکری بکنم و حسابی قاطی کرده بودم. در خیابان شب و روز برای آزادی و استقلال و عدالت اجتماعی مبارزه می کردیم و رویای رشد و سبز شدن وطن را می دیدیم و حال در این خانه، انگار وارد سیاره و منظومه دیگری شده بودم و برای اولین بار با واقعیتی روبرو می شدم که تا آن لحظه نمی دانستم حتی وجود دارد، چه برسد که یکی از بهترین دوستانم آن واقعیتی را که هنوز نمی فهمم زندگی می کند. 

بعد به مادر نگاه کردم. هنوز با کارتها بازی می کرد و حرفهایی نامفهوم در بار ه کارتها زیر لب زمزمه می کرد.  سوال کردم که حالا بیژن کجاست؟

گفت رفته الجزایر! 

با تعجب گفتم آلجزایر؟ الجزایر برای چی؟

گفت که آخه اونجا عمل می کنن.

گفتم عمل؟! عمل چی؟!

گفت همون عملی که پسر، دختر میشه دیگه!

مات موندم و گفتم که مگه میشه پسر دختر بشه؟

گفت که میگن میشه و اون پایینی رو یه کاریش می کنن که مثل دختر بشه و بعد باید یه قرصای کوفت زهر ماری بخورن.

باز ساکت موندم. بیشتر گیج شده بودم. اصلا نمی دانستم که با این همه اطلاعات چکار کنم. با خشم و در حالیکه که سعی می کردم فریادم را کنترل کنم گفتم:

چرا قبلا بمن نگفتید و حالا که رفته الجزایر، بمن می گید؟

در حالیکه یکی از کارتها رو کنار کارتهای دیگر می گذاشت، پاسخ داد: نمیذاشت با هیچکی تماس بگیرم و خیلی گریه می کرد.

در حالیکه حالات و سوالات بسیاری من رو در خود غرق کرده بود، این فکر در نظرم آمد که چه رنجی کشیده این پسر و در میان آنها رنج از دست دادن دوستانی که فکر می کرد که اگر داستان را بدانند او را ترک خواهند کرد و حال قبل از اینکه ترک شدن را تجربه کند، آنها را ترک کرده بود، تا این او باشد که ترک می کند. زیاد هم خطا نمی کرد. چرا که بعدا وقتی دیگر دوستان داستان را شنیدند و اطلاعات و دیده ها و شنیده های خود را هم بر آن اضافه کردند، با موضوع بصورت شوخی و جوک بر خورد می کردند.  این نوع برخورد من را آزرده می کرد چرا که رسم دوستی را راستی و وفاداری می دانستم.  البته به احتمال زیاد، این روش را بکار می بردند چرا که آنها هم نمی دانستند با چنین واقعیتی چگونه بر خورد کنند. 

بعد در حالیکه از کنار پنجره به آرامی بطرف مبلها میامدم، با خود فکر کردم که شاید دانستن اینکه من هیچوقت دوستانم را ترک نمی کنم و از این جهت شاید بتوانم کمی به تخفیف رنجش کمک کنم.  برای همین به مادر گفتم که به او بگوید که دوستی امان سر جایش است و هر وقت خواست می تواند با من تماس بگیرد.

در طول این مدت، مادر حتی یکبار سر را بلند نکرد تا مرا نگاه کند و دنبال یافتن آرامش و یا حتی راه حل از طریق گفتگو و تفسیر کارتها با یکدیگر بود.

از خانه بیرون آمدم و هنوز گیج و منگ، در حالیکه باران به آرامی می بارید و جورابهایم را از طریق سوراخهای کفهشا خیس کرده بود، من را بخود آورد و بطرف خانه رفتم.  هنوز سفارت در اشغال بود.

چند روز دیگر را باز به جلوی سفارت رفتم. بعد از حدود سه هفته تازه متوجه شده بودم که اشغال سفارت به گروگانگیری تحول کرده است.  چیز عجیبی بود که در چندین هفته را جایی بگذرانی که اتفاقات در حال افتادن است و با این وجود کمترین اطلاعات را داشته باشی! چند روز دیگر هم از صبح تا شب را در جلوی سفارت گذراندم و کارهای معمول. عده خبر نگاران خارجی کم شده بود و بسیاریشان با بی حوصلگی در اطراف سفارت چرخ می زدند و یا پشت به دیوار سفارت با دوربینهای بزرگشان می نشستند و دنبال موضوع می گشتند. حال بیشتر شعارهای تند و آتشین جای خود را بیشتر به خواندن سرودهایی داده که بعضی از آنها ملودی زیبایی داشتند و با خودم می گفتم که اگر آهنگ ساز توانایی بود از این ملودی ها برای ساختن آهنگهای زیبا خوب می تواند استفاده کند.

وداع با جلوی سفارت

چند شب بعد از این بود که یکبار در هنگام باز گشت به خانه، دیدم که یکی از مغازه های سر راه تلویزیونی را گذاشته و صدایش را بلند کرده است. بنی صدر را دیدم که مشغول مصاحبه دادن است.  برای اولین بار بود که بعد از حدود دو سه هفته او را می دیدم.  ایستادم و به مصاحبه گوش دادم. خیلی صریح از گروگانگیری انتقاد می کرد و به دانشجویان خط امام می گفت که خیال نکنید که دیپلماتهای آمریکایی ها را به گروگان گرفته اید.  نخیر جونم، شما در واقع ایران را به گروگان آمریکا در آورده اید و با اینکار به دولت آمریکا امکان داده اید که دنیا را بر علیه انقلاب ایران بسیج کند و تحریم اقتصادی ایران را توجیه.

می گفت که بابا جان، این آمریکایی که این عده و عده را دارد و این توان اقتصادی را، نه نتیجه تظاهرات در خیابانها بلکه نتبجه تلاشهای علمی در دانشگاه ها و دود چراغ خوردن ها، بالا بردن تولید در کارخانه ها و مزارع است….اگر می خواهید با آمریکا مبارزه واقعی بکنید راهش این است که کاری کنید که کشور روی پای خودش بایستد.  در آخر هم لپ کلام را گفت که مبارزه با آمریکا نه در خیابان که در دانشگاههاست و بالا بردن سطح علم و دانش و در کارخانه هاست و بالا بردن تولیدات صنعتی و در مزارع است و بالا بردن تولیدات کشاورزی.

شنیدن این صحبتها مانند این بود که تازه بخود آمده باشم و از خواب بیدار شده باشم و متوجه اشتباه بزرگ خودم شد.  در حال برگشت به خانه در مورد خودم فکر کردم و دیدم که قبل از حمله به سفارت، همیشه بعد از جارو کردن حیاط و اتاقها، کتاب بدست در یکی از اتاقهای خانه گم می شدم و به کلاسهای درس می رفتم و در کتابفروشی ها زمان را گم می کردم و در بحث ها شرکت می کردم.  بعد می دیدم که حال چندین هفته است که حتی لای کتابی را باز نکرده ام.  دیدم که من که به هوادارن سازمانهای سیاسی از مجاهد گرفته تا فدایی و توده ای، انتقاد می کردم که اینها بجای بالا بردن سطح علم و شعور خود، عمل زده شده اند و از صبح تا شب چند هفته نامه سازمان خود را دست می گیرند و در خیابان می ایستند و یا پشت میز کنار پیاده روها کتابهایی را که اکثر آنها را هم نخوانده اند می فروشند و اسم آن را می گذارند فعالیت سیاسی، حال خودم هم یکی از آنها شده ام. 

به خانه آمدم و تصمیم گرفتم که فردا برای آخرین بار جلوی سفارت بروم و به کسانی که می شناختم بگویم کار اشغال سفارت کاری بوده اشتباه و منهم اشتباه کرده ام و اینکاری بود که کردم.

چند ماه بعد که نوارهای حسن آیت، عضو شورای مرکزی حزب جمهوری و از نزدیکان آقای مظفر بقایی از عوامل انگیس که در کودتای 28 مرداد نقشی مهم بازی کرد، بود، بیرون آمد. در آن سخن از برنامه چگونگی زدن رئیس جمهور از طریق مجلس و آقای خمینی بود.  در آن نوار، رئیس جمهور را فردی توصیف کرده بود که خطری جدی برای انقلاب است. از جمله دلایل این خطر این بود بنی صدر گروگانگیری را عملی:<غیر قانونی، غیر انسانی و نامشروع> توصیف کرده ااست.

اطلاع از درون در سال بعد

سال بعد که به عنوان معلم در مدرسه راهنمایی در جنوب غرب تهران مشغول تدریس شدم، با یکی از معلم ها، کمالی، که از دانشجویان دانشگاه شریف بود و از بچه های تبریز دوستی بسیار صمیمی پیدا کردم و در کوششی که با هدف دموکراتیزه کردن روابط شاگردان با معلمها و یکدیگر و ریشه کن کردن خشونت از روابط شروع کردم به یاری ام آمد.  کوشش چنان موفق شد که وقتی که در جریان کودتای خرداد  60 از مدرسه اخراج شدم، بسیاری از عصرها که دهها دانش آموز برای دیدنم به خانه امان می آمدند و یا وقتی پنج شنبه بعد از ظهرها از آنجا که حق ورود به مدرسه را نداشتم و در آن طرف خیابان کارون می ایستادم، یورش بچه ها از مدرسه برای دیدن معلمشان راه بندان ایجاد می کرد، از آن سال به عنوان سال طلایی نام می بردند.

بعد از حدود یکسال بود که کمالی هنوز تدریس می کرد، بمن اعتماد کرد و گفت که یکسال را در داخل سفارت آمریکا به سر برده است.  خاطرات زیادی از سفارت داشت و بخصوص از یکی از دیپلماتها یاد می کرد که زبان فارسی را بسیار سلیس صحبت می کرد و اطلاعاتی از تاریخ و جغرافیای ایران داشت که همه را به شگفتی آورده بود.

می گفت که یکبار پیشنماز حدود پنجاه دانشجو شده بود و بعد از نماز در اینکه وضو داشته است یا نه شک کرده بود و بنابراین پنجاه بار نماز خوانده بود تا جایی که زانوانش بسیار درد گرفته بود.

ولی خاطره ای را تعریف کرد که تا بحال در هیچ جایی نشنیده ام.  می گفت که یکبار یک سرهنگ آمریکایی (اگر در میان گروگانها تنها یک سرهنگ بوده باشد، بنا براین باید سرهنگ اسکات بوده باشد که بنا بر اسناد، آقای خامنه ای با او بطور پنهان مذاکرات انجام داده بود.) اعتصاب غذا کرد.  دانشجویان برای اینکه اعتصاب غذایش را بشکنند او را به زیر زمین برده و هر کدام صورت خود را با دستمالهای فلسطینی پوشاندند و او را بغل دیوار گذاشتند و گلنگدن تفنگها را کشیدند و تظاهر به این کردند که قصد اعدام او را دارند.  می گفت که سرهنگ وقتی وضعیت را دید، به زانو افتاد و گریه کرد و خواست از اعدامش صرفنظر کنند.  بعد که غذا آوردند، با ولع شدیدی هر چه می آوردند می خورد.

شنیدن این خاطره، شوکی بمن وارد کرد، چرا که تا آن زمان فکر می کردم که با دیپلماتها رفتاری ایده آل و انسانی می شده است.

(1)    وقتی برای مصاحبه برای معلمی به ساختمان ناحیه 10 آموزش و پروزش رفتم، وقتی مصاحبه گران نظرم را در مورد بنی صدر جویا شدند و نظرم را گفتم.  به کتاب <مبارزه با سانسور و تعمیم امامت> بنی صدر رجوع دادند و گفتند که در واقع در این کتاب بنی صدر می گوید که رهبری و امامت ذاتی تمام انسانهاست. در اینصورت مسئله مقلد و مرجع تقلید که اساس دین ما را تشکیل می دهد را باید ریخت دور، چرا که هر فردی برای خود مرجع می باشد و به تقلید نیاز ندارد و آنوقت باید در حوزه های علمیه را بست.  گفتم که اگر کتاب را خوانده باشید می دانید که تمام سخنش منبعث از آیات قرآن است و در قرآن ما مقولاتی به نام مقلد و مرجع تفلید نداریم، چرا که هر فردی مسئول کار خودش است و در غیر اینصورت در مقابل اعمال و کرده های خود پاسخگو نمی تواند باشد.  پاسخ را بر نتافتند ولی از آنجا که هنوز در موقعیتی نبودند که طرفداران رئیس جمهور را اخراج کنند، پذیرش را گرفتم.  ولی در طول سال به تهدید به اخراج و قطع حقوق متوسل شدند و چون نتیجه نداد، در آخرین روز کودتای خرداد و بر کناری بنی صدر، آقای خوش چهره، نامه اخراج از مدرسه را بسرعت صادر کرد. 

(2)    در یکی دو سال اولی که انجام تز دکترای خود را در دانشگاه اقتصاد و علوم سیاسی لندن شروع کرده بودم، استاد دوم راهنمایم، پروفسور فرد هالیدی، یکی از شناخته ترین متخصصان خاورمیانه بود.  در اولین گفتگویی که با ایشان در مورد بنی صدر داشتم، اولین رئیس جمهور را <خود بزرگ بین> توصیف کرد.  تنفری عجیب نسبت به او داشت و حتی در یک سخنرانی با تمسخر، دروغ معروف در مورد اشعه موی زن را به بنی صدر نسبت داد که موجب خنده تمسخر آمیز ایرانیان حاضر در جلسه شد (گفت که بنی صدر بمن گفت که حجاب باید برای این اجباری شد تا مرد تحریک جنسی نشود و او به بنی صدر گفته است که مگر موی مرد همان اشعه را ندارد؟ پس چرا مرد حجاب بر سر نکند؟).   متن سخنرانی را برای بنی صدر فرستادم و ایشان نامه ای سخت خشمگینانه به او نوشت و گفت که او را هیچوقت در ایران ملاقات نکرده است و تنها دو بار در پاریس ملاقات و در این دو ملاقات هیچ سخنی در رابطه با حجاب و موی زن بین آنها رد و بدل نشده است و دروغ می گوید.  بعد او را تهدید کرد که اگر دروغ خود را پس نگیرد، او را و دروغش را دررسانه ها معرفی خواهد کرد.  هالیدی در نامه ای پاسخ داد که قرار است سخنرانی اش در کتابی چاپ شود و در چاپ آن سخنش را حذف خواهد کرد، که تاییدی بر دروغ گفتنش بود و همینطور هم شد. در طول 14 سالی که در دانشگاه کار و تحقیق می کردم، متوجه شدم که دانشجویانی از خاورمیانه و دیگر کشورهای جهان سوم دارد که او را تا حدی پرستش می کردند و او سخت از این حالت لذت می برد.  برای دانشجویان، او مظهر اندیشه ناب غرب بود و برای فرد، دانشجویانش برادر کوچک هایی بودند که تا زمانی که جای خود را می دانستند، مورد علاقه اش بودند.  به بیان دیگر، عقده خود برتر بینی در او و عقده خود حقیر بینی در آن دانشجویان، یکدیگر را تغذیه و می کردند و ایجاب.  البته چنین فردی نمی توانست بپذیرد که متفکری که غربی نیست، اصل راهنمای اندیشه او را (ایشان در آغاز مارکسیست بودند.) از طریق نقد هشت نوع دیالکتیک، نقد کرده است و از خود نظر دارد.  چرا که وظیفه جهان سومی تقلید است و بس. این بیش از هر چیز سبب نگاه سخت منفی او به اولین رئیس جمهور شده بود.

(3)    پروفسور حمید دباشی، در کتاب Theology of Discotent که به معرفی نظرات و باورهای متفکران مسلمان تاثیر گذار در انقلاب ایران می پردازد، کار ارزنده در عرضه نظرات کسانی چون بازرگان، مطهری، شریعتی و بنی صدر انجام می دهد.  نقد نظرات سه متفکر اولی را نیز با توانایی انجام می دهد.  ولی زمانی که به نقد نظرات بنی صدر می رسد، از آنجا که از منظر آزادی و نقش محوری آزادی در اندیشه و سیاست و فرهنگ و جامعه، در اندیشه بنی صدر، نقدی را نمی یابد، نظراتی را به بنی صدر برای رد کردن آن نسبت می دهد که خود در معرفی نظرات بنی صدر عکس آن نظرات را عرضه کرده بود.  به نظر می رسد که علت این تحریف، احتمالا نمی خواست آگاه باشد و در ذهنیت دباشی این فکر نمی توانست بگنجد که انسانی خدا باور باشد به آزادی و نقش آن در رشد جامعه و روابط فرهنگی، اجتماعی، سیاسی اعتقادی بیش از سکولارها داشته باشد:

Dabashi, Hamid. Theology of Discontent. New York: New York University Press, 1993