وفا و عهد نکو باشد ار بیاموزی وگرنه هر که تو بینی ستمگری داند (حافظ)
پیش گفتار مترجم:
نشریه آلمانی فلسفه (philosophie) در زمستان سال جاری شماره ویژه ای را تحت عنوان “Das Boese” شرارت2 با نوشتارهای متعددی از چندین کارشناس مجرب روانشناسی و فلسفه پیرامون این موضوع و از جنبه های گوناگون انتشار داد. نوشتار زیر تحت عنوان ” ده نوع شکل های شرارت” برگردان کامل یکی از نوشتارهای آن است.
از آنجا که برخی از نظرات در نوشتارهای کارشناسان دیگر این مجموعه نیز پر اهمیت می باشند و برگردان همه آن ها مقدور نبود، مترجم چند نظر کوتاه و حائز اهمیت نویسنده برخی از مقاله ها را به گونه ای قابل تفکیک از نوشتار اصلی در میان نوشتار زیر به صورت مورب آورده و نام نویسنده آن ها را در بخش منابع ذکر کرده است.
در بین نوشتارهای این مجموعه نامه ای از اینشتین که در تابستان1932(یعنی پس از پایان جنگ جهانی اول با بیشترین رقم قربانی جنگ تا آن زمان و در آغاز به قدرت رسیدن فاشیسم در آلمان) هنگامی که بحث پیرامون ساخت بمب اتم بر مبنای تئوری اینشتین (E=mc2) و قدرت تخریبی هولناک آن سر گرفته بود، به فروید نگاشته. او در این نامه از فروید جهت از بین بردن جنگ نظرخواهی و تقاضای کمک کرده است. تا جائی که اطلاعات مترجم اجازه می دهد، در حالی که فلاسفه پیش از فروید بیشتر بر نیکی ذات انسان تاکید می کردند، فروید اولین فردی بود که در جواب مفصلی به اینشتین انگشت بر وجود نیروی محرکه تخریب در انسان گذارده و از جمله اظهار داشت: “موجود زنده به عبارتی از طریق نابود کردن هر چیز غریبه ای از زندگی خود حفاظت می کند.” البته امروزه این بیان با درک عمیق تر از داستان تکامل انسان در این سال ها محتاج جرح و تعدیل و توضیح زیادی است. جالب توجه آن که حافظ صرفا در یک بند شعرآغاز نوشتارهم به وجود نمادین بودن شرارت در انسان اشاره می کند و هم تنها امکان کاهش آن را که آموزش و فرهنگ می باشد، نشان می دهد.
پیش از طرح موضوع شرارت، اشاره به این نکته ضروری است که در کنار شرارت، پدیده خشونت (aggressivity) نیز در انسان وجود داشته و تفاوت آن با شرارت در این است که هنگامی که خشونت حالت تهاجمی پیدا کرده و به هرترتیب، چه آگاهانه و چه ناخودآگاه، به مخاطب صدمه برساند، این عمل شکل شرارت به خود می گیرد. ضمن این تذکر که خشونت همواره نتایج منفی در بر نداشته و چنانچه در وجود انسان پدیده خشونت و دفاع از خویش با کمک از خشونت وجود نداشت، امکان ادامه حیات انسان از بین می رفت. به عنوان مثال زمانی که فردی مورد حمله و ضرب و شتم قرار می گیرد، فرد بطور طبیعی با خشونت (حالت طبیعی بسیج قوا در بدن انسان) به دفاع از خویش می پردازد و در این کار هدف دفاع از خویش است و نه وارد کردن صدمه به دیگری. در حالی که حاصل شرارت همواره منفی است.
ده نوع شکل های شرارت
پیرامون انواع ساده و لجام گسیخته شرارت – نکبتی که در اشکال گوناگون ظاهر
می شود. و این موضوع حائز اهمیت که چرا نباید نوع نادر آن را که عبارت از
سادیسم می باشد، مظهر( نماد) شرارت در نظر بگیریم!
روبرت رایت (Robert Wright) در اثر خود “حیوان اخلاقی” می نویسد که مفهوم شرارت ” در تصویری که دانش مدرن از آن ارائه میکند به خوبی نمی گنجد.” و فیلسوف نروژی لارس سوندسن (Lars Svendsen) می گوید امروزه دیگر تحت عنوان شرارت ” باقیمانده از جهان بینی مسیحی و اسطوره ای که در واقع زمان آن گذشته ” فهمیده نمی شود. اما نه تنها برای دانش ، بلکه برای اخلاق نیز مقوله شرارت مشکل ساز است .
خانم کاترین تایلور (Kathreen Taylor) دانشمند علوم عصبی که پژوهش های فراوانی در زمینه اعمال وحشیانه انسان ها انجام داده استدالال می کند که چنانچه افرادی را ” شرور” خطاب کنیم، این کار منجر به این می شود که به نوعی آنها را گروهی ویژه و مستثنی از دیگران (othering) دانسته و به این ترتیب جنبه هائی از آن را که از آن خود ماست و از آن بیزاریم به دیگری و یا گروهی دیگر فرا فکنی کرده، تا ازاین طریق به این تصور واقعی برسیم که ما از آنها منزه هستیم . تازمانی که ما ” شرارت را متعلق به دیگری بدانیم”، حاصل آن این خواهد شد که ما حتماً می بایست خوب باشیم و به این ترتیب ما در زمینه مشکلات اخلاقی خویش نابینا می شویم.
در این زمینه این تز نیچه طنین می افکند که مفهوم شرارت را به این خاطر ابداع کرده اند که افرادی که در نکبت زندگی کرده و وضع رقت باری دارند خود را صالح دانسته و بتوانند در مقابل، ا فراد مرفه و سالم و سرحال را ” مرتد ، لعنتی و کثیف ” خطاب کنند.
در عین حال نه امری واقعی است و نه مورد دلخواه که مفهوم شرارت را از بین ببریم . بشریت همواره نیازمند مفاهیم برای چیزهائی بوده که بیش از حد بد بوده و این ضرورت از بین رفتنی نیست. شاید این اشتباه باشد که دیگران را شیطانی تلقی کنیم، اما این نیز فی الواقع ضروری است که وجود صفت شیطانی را در انسان به رسمیت شناسیم .
سوندسن (Sevendsen) حق به جانب است که می گوید در زمینه معنای شرارت می بایست تجدید نظر کرده ولی نباید از آن صرفنظر نمود. به عوض آن که شرارت را چیز عجیب و غریب و استثنائی تلقی کنیم، می بایست اعتراف کرد ” که نه تنها “دیگری شرور است بلکه ما هم شروریم .” ما نمی بایست شرارت را به عنوان بخشی جدا، بلکه جزئی از طبیعت انسانی در نظر بگیریم . هم چنین این امر نیز حائز اهمیت است که شرارت را یک موضوع نهادینه تلقی کرده و آنرا غیر قابل تکرار و امری ویژه تلقی نکنیم . شرارت صرفا از یک نوع ویژگی عمومی خاص برخوردار است، چیزی که بیش از اندازه و سراسر قابل نکوهش است و این تفاوت آن است با امور دیگری در زندگی که علاوه بر جنبه های زشت، ابعاد خوبی هم دارند. به عنوان مثال رنج بهائی است که ما برای عشق می پردازیم، درد غالباً بهائی است که ما در قبال بهبودی معالجه می پردازیم. استرس روی دیگر سکه چیزی است که ما خلق می کنیم . بسیاری از امور ناپسند دیگر چنین روی دیگر سکه ندارند. اموری که دارای اهمیت فراوانی نمی باشند، مانند زمانی که انگشت ما آسیب می بیند و یا پولی را گم می کنیم، می توانیم نادیده بیانگاریم. در صوتی که این کار ممکن نباشد، مانند شکنجه شدن و بیماری های همراه درد، شامل مسائل شرارت می شوند، زجر بسیار و یاطولانی، ترور یا فشارهای روانی که هیچ دلیلی ندارند.
چنانچه به این صورت پیرامون شرارت فکر کنیم، آنرا می توان در انواع گوناگون اتخاذ تصمیم، تقسیم کنیم . تقسیم بندی هائی که در زیر می آیند انتخاب نگارنده بوده و حالت نهائی ندارند: ما به این صورت که شرارت را در ده نوع تقسیم بندی می کنیم، بهتر می توانیم موارد نادری از شرارت را که بندرت اتفاق افتاده ولی ما آنها را مظاهر (نماد) شرارت می پنداریم، ادارک کنیم. و به این صورت در تعاقب می توانیم برداشت خود را پیرامون آن مورد تجدید نظر قرار دهیم .
1- شرارت طبیعی
شرارت براساس دو بعد قصد داشتن و نداشتن قابل توضیح است. در مورد اول این که قصد خوب، بد و یا خنثی پشت آن نهفته باشد. بعد دیگرآن به این پرسش مربوط می شود که قصد اساساً تا چه حد آگاهانه است؟ در نقطه تقاطع این دو محور ما با شرارت طبیعی روبرو می شویم: به رویدادهای دردناکی که در پشت آن هدفی نیست، مانند زلزله ، بیماری های سخت یا تصادف های مرگ بار.
در حوزه خداشناسی سدها سال پیرامون مفهوم شرارت بحث شده، به ویژه پیرامون این سوال که چگونه می تواند خدای قادر خیرخواهی در جهانی با این همه شرارت وجود داشته باشد؟ البته امروز، غالباً ما به این نحو پیرامون شرارت فکر نمی کنیم: ما بیشتر براین باوریم که شرارت حاصل خواست شرارت باری است. در نظر گرفتن شرارت طبیعی از این نظر مفید است که مفروضات منحرف کننده را مورد پرسش قرار می دهد. همانگونه که مشاهده خواهیم کرد بسیاری از اموری را که ما شرارت بار تلقی می کنیم، مربوط به شرارت های کاملا غیر هدفمند می شوند تا انواع هدفمند .
2- شرارت های سیستمی
از دیدگاه تاریخی بسیاری از شرارت ها ئی که پدیدار شده اند، شامل شرارت های سیستمی می شوند. مثال ها دراین مورد شامل فرهنگ هائی میشود که در آنها برده داری، ختنه زنان و بستن پای دختران (که کوچک بماند) رایج است. غالب افراد (در این حوزه های فرهنگی) این اعمال را طبیعی می دانند . برتر ازآن این که به عوض آن که این اعمال شرارت را بپندارند، آن را از نظر اخلاقی خنثی و یا حتی مثبت تلقی می کنند. به این ترتیب ما با شرارت هائی مواجهیم که در پشت آنها قصد و هدف شرارت باری نهفته نیست.
شرارت سیستمی یکی از خطرناک ترین انواع شرارت می باشد، زیرا که حتی شرارتی اشتباه و یا زشت تلقی نشده، بلکه بالعکس اکثرا آن را رفتاری معمولی و قابل قبول می دانند. این بدان معنا است که افرادی که در همه زمینه های دیگر خوب و محترم و حتی الگو می باشند، در عین حال این نوع شرارت را پذیرفته و یا آن را انجام می دهند. در بین پایه گذاران آمریکا قهرمانان ملی ای چون بنژامین فرانکلین، توماس جفرسون و جورج واشنگتن همگی برده دار بودند.
برای ما امروزه این پرسش مطرح نیست که جامعه ما این نوع شرارت را انجام می دهد. غیر قابل تصور است که ما اولین نسلی می توانیم باشیم که هیچ لکه اخلاقی بر دامان نداریم، خیر، پرسش این است که : شرارت ها را در کجا باید جستجو کرد؟ دو پاسخ آن این می تواند باشد: نوع پرورش گله وارحیوانات در سلول های تنگ و دیگر این که جهان ثرتمند چگونه نحوه تولید کالا را توسط انسان های فقیر و در شرایط اسفناک (در جهان سوم) جهت رفاه خود می پذیرد؟
با توجه به تمایل ما به نابینائی فردی، خوب است که بپذیریم تا زمانی که بی تقصیری ما به اثبات نرسد،در هردو مورد مقصر هستیم.
3- شرارت در زمینه سهیم بودن در انجام آن
احساس ضرورت همکاری درانسان ها و پرهیز از درگیری هم سرچشمه نیرومندی است و هم ضعف . بسیار اتفاق می افتد که انسانها بدون اینکه در گوشه ای از وجدان خود اظهار نگرانی کنند که احیاناً شرارتی در حال وقوع است، شرارت را پذیرا می شوند. در جائی که شرارت سیستمی به معنای عادی شدن ناپسندی است، شریک بودن در شرارت به معنای عادی شدن کوتاه مدت شدید آن است .
چندین و چند مثال مربوط به د رگیری هائی می شود که منجمله سربازان آمریکائی زیادی در سال 1968 در شهر مای لای (My Lai) ویتنام به قتل عام پرداختند. این سربازان بدتر از سربازانی نبودند که تا این درجه سقوط ( اخلاقی ) نکرده بودند. در این جریان یک سلسله رویدادها منجر به اعمال وحشیانه شده بودند و سربازان در این رویدادها گیر افتاده و مبدل به انسان های تجاوزگر و جانی شده بودند. چنین دینامیکی در زندان ابو غریب عراق در سال 2003 به وجود آمده بود.
فیلیپ زیمباردو(Philip Zimbardo) روانشناس در پژوهش های خود در زندان استانفورد نشان داد که تا چه میزان ما در معرض لغزش به طرف سقوط می باشیم : در یک آزمایش مشاهده شد که چکونه افرادی که به عنوان نگهبان انتخاب شده بودند، خیلی سریع به سوء ا ستفاده از قدرت خویش پرداختند.
هم در جریان شرارت سیستمی و هم شرارت سهیم بودن با کمال تاسف روشن می شود که چه ساده افراد خود را با شرایط و رفتاری انطباق می دهند که در شرایط دیگر آن را مشمئز کننده می دانند.
5- شرارت بی تفاوتی
هرچند معدودی از افراد با مشکلات عصبی به دنیا می آیند که به ویژه در معرض بیماری های روانی و اجتماعی قرار دارند، اما شرارت از طریق ژنتیک کاملا موروثی نیست. این خصلت اما از طریق تربیت و رفتار زشت منتقل می شود.
فردی که در کودکی مورد تجاوز قرار گرفته، به احتمال زیاد خود در بزرگسالی متجاوز می شود. هرچند که اکثر تجاوزگران به کود کان قربانی این جریان نبوده و همه قربانیان هم بعدا خود متجاوز نمی شوند. غالب کودکانی که مجرم می شوند حداقل در شرایط نابسامان و غالبا در محیطی خشونت بار رشد می کنند. احتمال این که فردی وارد گروه های تبهکار شود بسیار زیاد است که در این حال ریسک مجرم شدن افزایش می یابد: افرادی که بخاطر شرایط نامناسب رشد خود تمایل به شرارت پیدا می کنند، نسبت به اعمال خویش آگاهی ندارند. اما آنها رفتار خویش را تنها امکان قلمداد کرده و به این خاطر عمل آنها در نزد خودشان هم خوب و هم زشت جلوه گر می شود. این افراد غالبا فاقد چنان مبانی محکم اخلاقی می باشند که بتوانند در مقابل سرنوشتی که در انتظار آنان است، مقاومت کنند .
راه فرار در راستای مبارزه با این نوع خشونت از مسیر احساس تفاهم برای احساسات خدشه دار شده مجرمین می گذرد، هم بخاطر تغییر رفتار اجتماعی آنان و هم دیگران را از رفتار مشابه با آن ها متنبه کنیم.
6- شرارت انتخاب بد از بدتر
گاهی افراد ترجیح میدهند عمل زشتی را انجام دهند، زیرا در غیر این صورت زندگی خود را در خطر می بینند. هرچند که فلاسفه همه سنت های فکری توصیه کرده اند که انسان به عوض قربانی کردن ارزش های خویش بهتر است از جان خود بگذرد، این درجه رشد اخلاقی را از غالب افراد نمی توان انتظار داشت. به عنوان نمونه افرادی که در شرایط وجود نظام دیکتاتوری تصمیم به همکاری در انجام جنایت می گیرند، از دیدگاه روانشناسی اخلاق موفعیت پیچیده ای است.
در این نوع شرارت، در قیاس با شرارت سیستمی و سهیم بودن، این تفاوت وجود دارد که فرد از آغاز شخصا نسبت به عمل کثیفی که انجام می دهد آگاهی کامل دارد. البته آنها نزد خود نمی توانند بپذیرند که با این تصمیم علایق حرص و آز خود را برتر از رنج دیگران قرار می دهند. آنها جهت راحتی وجدان تلاش می کنند رفتار خویش را از نظر اخلاقی توجیه کنند. به عنوان مثال آنها به خود تلقین می کنند که چنانچه او این ” وظیفه ” تنفر آور را انجام نمیداد، فرد دیگری با رفتاری احتمالا وحشیانه تر برعهده می گرفت. آنها به این ترتیب همکاری خود را به عنوان کم تر بد توجیه کرده و از نظر اخلاقی رفتاری صحیح تلقی می کنند. هرچند کمتر فردی دربین ما در زندگی در مقابل چنینی تصمیماتی قرار می گیرد، اما در بسیاری از موارد از منطق انتخاب ” بد از بدتر ” در جهت سر پوش نهادن بر حرص و آز خویش استفاده می کنیم.
یک مثال بارز در این زمینه این که هنگامی که ما لباس و مواد غذائی را که توسط کارگرانی تهیه می شود که در شرایط اسفناک و با دستمزدی ناچیز زندگی می کنند، می خریم، استدلال می کنیم که اگر این کار راهم آنها نداشتند، وضعشان بدتر می بود. درصورتی که آن ها دستمزد کافی برای کارشان دریافت می کردند، خرید به این سهلی و لذت بخش برای ما وقت گیر تر و دشوارتر می شد ( و ماهم منجمله به این سادگی این همه زباله تولید نمی کردیم. نتها در آلمان سالانه 100 میلیون تن لباس دور ریخته می شود – مترجم). مشاهده می کنیم که ما راهی را که در آن مقاومت کمتر است انتخاب کرده و بدون توجه به ( منافع جمعی ) و حفظ حیات، صرفا راحتی خود را در نظر می گیریم.
7- شرارت هدفمند
منطق بهتر بودن بد از بدتر مشابه منطقی است که برای شرارتی که انجام می گیرد، هدف والائی در نظر گرفته می شود. اما تفاوت این دو در اینجا است که انتخاب بد از بدتر معمولا موجب ناراحتی اخلاقی می شود، در حالی که باور به هدف والا انسان را مطمئن می سازد که رفتار شرارت امری ضروری است. به عنوان نمونه برای استالین و مائو در این که میلیون ها انسان را تحت لوای ایده آل سوسیالیزم قربانی می کردند، کمتر موجب تردید اخلاقی می شد. این هدف والا آنقدر حائز اهمیت بود که هر وسیله ای را در راه تحقق آن توجیه می کرد.
از دیدگاه منافع جمعی چنین تصمیماتی منطقی به نظر می رسند. چنانچه در نظر گرفتن خواست سعادت حداکثر برای همگان مدنظر باشد از نظر اخلاقی موجه گردیده و برای آن نه تنها عیبی قابل تصور نمی شود، بلکه امر اخلاقی ای تلقی می شود که میلیون ها نفر برای آینده ای بهتر قربانی شوند. حال از آنجا که تجربه استالینیستی و مائوئیستی به وضوح با شکست مواجه شدند، این نوع باور دیگر به دشواری قابل ادراک است که کشتن میلیون ها نفر نتیجه والائی در بر خواهد داشت.
اما چنانچه فرض کنیم چنین باشد، جواب چیست؟ و قضاوت ما پیرامون فرهنگی که بر پایه استخوان های زنان و مردان بنا گردیده، چگونه می تواند باشد؟ بسیاری از ما خواهند گفت که قربانی کردن انسان ها با این هدف روشن غیر قابل قبول است. آن چه که مسلم است این که این گونه وسیله سازی لکه ننگی برای همیشه بر دامان بشریت خواهد ماند، چرا حتی زمانی هم که نتیجه والائی هم به دست آید، شرارت باز هم شرارت است. برخی از مدافعان منافع جمعی این موضوع را انکار می کنند. استدلال آن ها این است: آن چه که منفعتی در بر داشته باشد، در تعریف خود پسندیده است. از این رو ما می بایست این پرسش را مطرح کنیم که چنانچه رعایت فلسفه اخلاق باز هم مورد احترام و اعتبار باشد، آیا در نظر گرفتن منافع جمعی فی نفسه موجب شرارت نمی شود؟
8- شرارت در حق به جانب بودن
در حالی که تبهکاری ها به خاطر منافع جمعی با در نظر گرفتن هدفی والا توجیه می شوند، افرادی هم دست به چنین شرارتی زده و کار خود را بااین باور انجام می دهند که حق بر باطل پیروز شود. زمانی که مدافعان داعش ” کافران ” را سر می برند و یا زنان ربوده شده را به عنوان برده جنسی مورد تجاوز قرار می دهند، آنها بر این باورند که فرمان خداوند را اجراء کرده و با شیطان می جنگند. هنگامی که نهاد انگیزیسیون کلیسای کاتولیک ” کافران ” خود را شکنجه کرده و زنان را تحت لوای جادوگری می سوزاندند، در این کار هیچ تردید نداشتند که فرمان خدا را به اجراء در می آورند.
در جریان محق دانستن شرارت، هر فردی می داند که این اعمال چیزی جز شرارت نیست، مگر کسانی که دست به این اعمال می زنند. به عنوان نمونه قاتل سری وار و تجاوزگر به زنان تن فروش پترساتکلیف در شهر یورکشایر انگلیس می گفت که خداوند فرمان قتل آنها را به او داده. در این مورد همه متحد القول هستند که باور به این نوع استیفای حق، چیزی جز جنون محض نمی تواند باشد.
در عین حال ممکن است گروهی از افراد بدون این که روانی بوده، به این نظر برسند که رفتار شرارت بار خود را که هر کس آن را تشخیص می دهد، ناشی از یک وظیفه اخلاقی است. از این رو شرارت محق دانستن خویش ظاهرا نوعی دیوانگی جمعی است .
توان ایدئولوژی ها – غالبا با انگیزه مذهبی – که ادراک اخلاقی انسانی را این گونه تحریف می کنند، هولناک است و به این موضوع بارها اشاره شده که هر کسی می تواند عمل زشت انجام دهد، اما این کار جهت به اندازه کافی شرارت بار شدن نیازمند یک ایدئولوژی است. ازاین رو ما می بایست از این روش ساده تبعیت کنیم : چنانچه نظام اعتقادی از تو چیزی انتظار دارد که در شرایط دیگری شرارت بار تلقی می شود، یک بار دیگر راجع به آن فکر کن. و پس از آن یک بار دیگر و یک بار دیگر و باز هم بار دیگر.
9- شرارت لجام گسیخته
بسیاری از افراد به جای آن که بفهمند در درون متجاوز چه می گذرد موضوع تجاوز به کودکان را عملی اهریمنی تلقی می کنند. تجاوزگر به کودک اساسا عمل خود را شرارت بار تلقی نمی کند. او با غریزه خود در جدال است و معتقد است که تمایل او صاف و صادقانه است، اما می داند که در صورتی که این عمل با خود او انجام شود، چه زجری به همراه دارد. این جدال از آن رو بسیار دشوار است، زیرا آنچه که ما در درون خویش احساس می کنیم، همواره شدیدتر است از زمانی که ما صرفا از نظر عقلی و بدون احساس آن را ادراک می کنیم.
تجاوز به کودکان انواع گوناگونی دارد و هرچند در پشت این عمل قصد لطمه زدن به کسی نیست ولی اعمال شرارت افسار گسیخته ای است . برای مواجهه با این افراد روش تفاهم آمیزی وجود دارد که انجام دشواری در بردارد، و دشواری آن زمانی بیشتر می شود که انها گروه ویژه ای جدای از افراد سالم (othering) قلمداد شوند. کاری که این متجاوزین انجام می دهند آنقدر اشتباه است که با این احساس آنها که به هیچ وجه قصد انجام کاری با عواقب د ردناکی ندارند و حداقل از نظر اخلاقی خود را بی گناه می دانند، قابل انطباق نیست. آنها زمانی مقصر واقع می شوند که تمایل خود را به عمل درآورند. اما همین که آنها از این تمایل برخوردارند، خوشان مقصر نمی باشند.
10- شرارت سادیستی
و در آخر این نوع شرارت مربوط به افرادی می شود که آگاهانه تصمیم به شرارت گرفته و جهت ارضای خویش به دیگران لطمه می زنند و شامل همه جنایتکاران سری وار می شود. اما چنین افرادی بسیار نادر دریافت شده و به این خاطر به محض اینکه صحبت از شرارت می شود آنقدر برای ما چشمگیر می باشند. موقعیت استنثائی آنها به ما اجازه میدهد که شرارت را به عنوان موضوعی خارج از زندگی معمولی تلقی کرده و آن را اساسا امری کاملا متمایز بدانیم. اما می باید در نظر داشت که این نوع تلقی متمایز بودن است که شرارت های بسیاری را امکان پذیر می کند.
کشتار هولناک دسته جمعی در روآندا در سال 1372 ناشی از متمایز دانستن قربانیان تحت عنوان “سوسک” توسط توتسی ها بود که به نظر آنان می بایست ریشه کن می شدند. این مکانیزم روانی ای که شرارت را در مورد متمایزها مجاز کرده و ربطی به ما ندارد، می تواند ما را هم قادر به انجام شرارت نماید.
چهره های شرارت
نادر بودن شرارت سادیستی نشان می دهد که تا چه حد اشتباه است که صرفا آن را با وجود پدیده استثنائی بودن اش به عنوان مظهر کامل (نماد) شرارت توضیح دهیم .
حال جهت خلاصه کردن شخصیت شناسی شرارت، ما می توانیم شرارت را بر پایه دو محور تصور کنیم که ابعاد گوناگونی از گرایشات به آن را به نمایش می گذارند. یک محور میزان آگاهی نسبت به رفتار را در نظر گرفته و محور دیگر خوب و زشت بودن مقصود را. در این حال نوع خاص و ویژه ای چشمگیر می شود که کاملا آگاهانه قصد شرارت دارد : شرارت سادیستی. در تعاقب آن بلافاصله شرارت همکاری کردن به نوعی که در شهرهای ” ویتنام و زندان ابوغریب روی داد جلوه گر می شوند. در جریان همکاری ما تا حدودی کاری را که انجام می دهیم شرارت است، حتی زمانی که می خواهیم این حقیقت را با تلقین به خود که این کار هدف خوبی می تواند در بر داشته باشد، از خود پنهان کنیم .
در تمام موارد دیگر قصد شرارت مد نظر نیست و در خیلی از موارد حتی قصد انجام کار نیکی وجود دارد. به این خاطر است که خطر نمادین تلقی کردن شرارت افراد سادیست و روانی و تسری دادن آن به همه موارد دیگربسیار زیاد است. پذیرش این موضوع که مجرمین همواره قصد لطمه زدن را دارند، ما را، بدون این که خود بخواهیم، از رویت انواع بسیار فراوان شرارت کور می کند.
واقعیت این است که خطرناک ترین و رایج ترین اشکال شرارت در تضاد با نوع سادیستی آن، با قصد انجام کار خوب صورت می پذیرد. نگاهی به شرارت های تاریخ گذشته نشان می دهد که دو نوع شرارت حق به جانب بودن و هدفمند، بدون تردید فجایع بیشتری نسبت به مجموع شرارت های انواع سادیستی و همکاری موجب شده اند.
فجایع ناشی از باورهای دینی و فناتیسم انقلابات ایدئولوژیک منجر به آن شدند که میلیون ها انسان تحت شکنجه قرار گرفته و کشته شوند. و تا زمانی که بسیاری و حتی اکثر افراد احساس اخلاقی شان را یا مذهبی و یا عام المنفعه مستدل می نمایند، ما نمی توانیم مدعی باشیم که چنین فجایعی در جوامع متمدن امروز قابل تصور نباشد.
این نظر همچنین نشان می دهد که غالب شکل های شرارت در آنجائی لانه دارند که نه هدف خوب و یا ناپسندی در بردارند. چنانچه شیطانی واقعا وجود داشته باشد، او بیش از آن که به سراغ خواسته های پلید انسان ها برود، سراغ بی تفاوت ها، فاقدان فهم، اهل حرص و آز و کسانی می رود که آرزوی آنان منطبق ساختن خویش و عضو خوبی در جامعه بودن است.
این سخن ادموند بورکه (Edmund Burke) ا ست: “آنچه که برای پیروزی شرارت حائز اهمیت است، ناتوانی خو ب ها است.” اما این نظر بیشتر صادق است که بگوئیم: برای پیروزی شرارت کافی است که افراد معمولی فکر نکنند.
فی الواقع مفهوم دیرینه شرارت که عبارت از شرارت طبیعی باشد، مهم ترین است. ما می بایست در درجه اول شرارت را به عنوان امری طبیعی تلقی کنیم که در دنیا هدف خاصی ندارد. و این جریان در هر جائی که موجب درد و رنج حاد شود، یافت می شود. از آنجا که این پدیده امری طبیعی است می بایست بپذیریم که در همه جا به صورت پنهان و امکانی نه تنها برای افراد مذموم بلکه در وجود هر انسانی وجود دارد.
ما به هر صورت می بایست با شرارت در هر نوعی مخالفت کرده، اما در همان حال آن را ادراک کنیم.
فهم هر چیز به معنای بخشش آن ها نیست. اما در صورت محکوم کردن
هر چیز، این کار به معنای هیچ نفهمیدن است.
هامبورگ، اسفند 1397
————————————————————————————
1 – جولیان باگگینی (Julian Baggini) فیلسوف انگلیسی و از پایه گزاران نشریه فلاسفه (The Philosophers) است. او صاحب آثار بسیاری است که در آنها فهم موضوعات فلسفی را برای همگان امکان پذیر کرده است. از جمله آثار او که به آلمانی ترجمه شده عبارتند از: ” پرسش های بزرگ. اخلا ق” و ” من می اندیشم ، پس می خواهم ، فلسفه ای در زمینه آز ادی اراده.”
2 – واژه boese که در آلمانی در اصل صفت می باشد دارای معانی و موارد مصرف زیادی، منجمله بد، ناباب، نابکار، ناجور، ناگوار،عصبانی، بدجور، بد ذات، نابکار و غیره است. در نشریه فوق الذکر با اضافه کردن حرف تعریف Das به صورت اسم Das Boese درآورده شده. مترجم با مطالعه متون و منظور نگارندگان مقالات نشریه در این مورد مترادف شرارت را برای آن مناسب تشخیص داد.
3- نقل قولی است از خانم فرانسوا زیرونی روانشناس در مصاحبه اش با این نشریه، ص 60. نامبرده مدت های مدیدی با قربانیان شکنجه کار کرده و گزارشی کارشناسانه در مورد “دوخ” که مسئول اردوگاه S-21 خمر سرخ در شهر پنومپن کامبوج بوده (پس از بارها مصاحبه با او) برای دادگاه لاهه ارائه کرده است. او پیرامون مکانیسم هائی که شرارت را موجب می شوند تحقیق می کند.
4 و5 – این دو نقل قول از نیلز مارکوارت در نوشتاری از مجموعه فوق تحت عنوان ” زمانی که نیکی ای به ظاهر خوب، منجر به شرارت می شود” ص 54 می باشد.
6- نقل قولی است از یورگ نولر، پژوهش گر و صاحب چند اثر از دانشگاه ماکس میلیان مونیخ، بخش فلسفه، تئوری های علمی وعلوم دینی، ص 78
تذکر : ترجمه این نوشتار از برگردان آن از انگلیسی به آلمانی می باشد.
چه زمانی شرارت در انسان ها اوج می گیرد؟ نگارنده: جولیان باگگینی1- برگردان: دکتر مسعود کریم نیا
وفا و عهد نکو باشد ار بیاموزی وگرنه هر که تو بینی ستمگری داند (حافظ)
پیش گفتار مترجم:
نشریه آلمانی فلسفه (philosophie) در زمستان سال جاری شماره ویژه ای را تحت عنوان “Das Boese” شرارت2 با نوشتارهای متعددی از چندین کارشناس مجرب روانشناسی و فلسفه پیرامون این موضوع و از جنبه های گوناگون انتشار داد. نوشتار زیر تحت عنوان ” ده نوع شکل های شرارت” برگردان کامل یکی از نوشتارهای آن است.
از آنجا که برخی از نظرات در نوشتارهای کارشناسان دیگر این مجموعه نیز پر اهمیت می باشند و برگردان همه آن ها مقدور نبود، مترجم چند نظر کوتاه و حائز اهمیت نویسنده برخی از مقاله ها را به گونه ای قابل تفکیک از نوشتار اصلی در میان نوشتار زیر به صورت مورب آورده و نام نویسنده آن ها را در بخش منابع ذکر کرده است.
در بین نوشتارهای این مجموعه نامه ای از اینشتین که در تابستان1932(یعنی پس از پایان جنگ جهانی اول با بیشترین رقم قربانی جنگ تا آن زمان و در آغاز به قدرت رسیدن فاشیسم در آلمان) هنگامی که بحث پیرامون ساخت بمب اتم بر مبنای تئوری اینشتین (E=mc2) و قدرت تخریبی هولناک آن سر گرفته بود، به فروید نگاشته. او در این نامه از فروید جهت از بین بردن جنگ نظرخواهی و تقاضای کمک کرده است. تا جائی که اطلاعات مترجم اجازه می دهد، در حالی که فلاسفه پیش از فروید بیشتر بر نیکی ذات انسان تاکید می کردند، فروید اولین فردی بود که در جواب مفصلی به اینشتین انگشت بر وجود نیروی محرکه تخریب در انسان گذارده و از جمله اظهار داشت: “موجود زنده به عبارتی از طریق نابود کردن هر چیز غریبه ای از زندگی خود حفاظت می کند.” البته امروزه این بیان با درک عمیق تر از داستان تکامل انسان در این سال ها محتاج جرح و تعدیل و توضیح زیادی است. جالب توجه آن که حافظ صرفا در یک بند شعرآغاز نوشتارهم به وجود نمادین بودن شرارت در انسان اشاره می کند و هم تنها امکان کاهش آن را که آموزش و فرهنگ می باشد، نشان می دهد.
پیش از طرح موضوع شرارت، اشاره به این نکته ضروری است که در کنار شرارت، پدیده خشونت (aggressivity) نیز در انسان وجود داشته و تفاوت آن با شرارت در این است که هنگامی که خشونت حالت تهاجمی پیدا کرده و به هرترتیب، چه آگاهانه و چه ناخودآگاه، به مخاطب صدمه برساند، این عمل شکل شرارت به خود می گیرد. ضمن این تذکر که خشونت همواره نتایج منفی در بر نداشته و چنانچه در وجود انسان پدیده خشونت و دفاع از خویش با کمک از خشونت وجود نداشت، امکان ادامه حیات انسان از بین می رفت. به عنوان مثال زمانی که فردی مورد حمله و ضرب و شتم قرار می گیرد، فرد بطور طبیعی با خشونت (حالت طبیعی بسیج قوا در بدن انسان) به دفاع از خویش می پردازد و در این کار هدف دفاع از خویش است و نه وارد کردن صدمه به دیگری. در حالی که حاصل شرارت همواره منفی است.
ده نوع شکل های شرارت
پیرامون انواع ساده و لجام گسیخته شرارت – نکبتی که در اشکال گوناگون ظاهر
می شود. و این موضوع حائز اهمیت که چرا نباید نوع نادر آن را که عبارت از
سادیسم می باشد، مظهر( نماد) شرارت در نظر بگیریم!
روبرت رایت (Robert Wright) در اثر خود “حیوان اخلاقی” می نویسد که مفهوم شرارت ” در تصویری که دانش مدرن از آن ارائه میکند به خوبی نمی گنجد.” و فیلسوف نروژی لارس سوندسن (Lars Svendsen) می گوید امروزه دیگر تحت عنوان شرارت ” باقیمانده از جهان بینی مسیحی و اسطوره ای که در واقع زمان آن گذشته ” فهمیده نمی شود. اما نه تنها برای دانش ، بلکه برای اخلاق نیز مقوله شرارت مشکل ساز است .
خانم کاترین تایلور (Kathreen Taylor) دانشمند علوم عصبی که پژوهش های فراوانی در زمینه اعمال وحشیانه انسان ها انجام داده استدالال می کند که چنانچه افرادی را ” شرور” خطاب کنیم، این کار منجر به این می شود که به نوعی آنها را گروهی ویژه و مستثنی از دیگران (othering) دانسته و به این ترتیب جنبه هائی از آن را که از آن خود ماست و از آن بیزاریم به دیگری و یا گروهی دیگر فرا فکنی کرده، تا ازاین طریق به این تصور واقعی برسیم که ما از آنها منزه هستیم . تازمانی که ما ” شرارت را متعلق به دیگری بدانیم”، حاصل آن این خواهد شد که ما حتماً می بایست خوب باشیم و به این ترتیب ما در زمینه مشکلات اخلاقی خویش نابینا می شویم.
در این زمینه این تز نیچه طنین می افکند که مفهوم شرارت را به این خاطر ابداع کرده اند که افرادی که در نکبت زندگی کرده و وضع رقت باری دارند خود را صالح دانسته و بتوانند در مقابل، ا فراد مرفه و سالم و سرحال را ” مرتد ، لعنتی و کثیف ” خطاب کنند.
در عین حال نه امری واقعی است و نه مورد دلخواه که مفهوم شرارت را از بین ببریم . بشریت همواره نیازمند مفاهیم برای چیزهائی بوده که بیش از حد بد بوده و این ضرورت از بین رفتنی نیست. شاید این اشتباه باشد که دیگران را شیطانی تلقی کنیم، اما این نیز فی الواقع ضروری است که وجود صفت شیطانی را در انسان به رسمیت شناسیم .
سوندسن (Sevendsen) حق به جانب است که می گوید در زمینه معنای شرارت می بایست تجدید نظر کرده ولی نباید از آن صرفنظر نمود. به عوض آن که شرارت را چیز عجیب و غریب و استثنائی تلقی کنیم، می بایست اعتراف کرد ” که نه تنها “دیگری شرور است بلکه ما هم شروریم .” ما نمی بایست شرارت را به عنوان بخشی جدا، بلکه جزئی از طبیعت انسانی در نظر بگیریم . هم چنین این امر نیز حائز اهمیت است که شرارت را یک موضوع نهادینه تلقی کرده و آنرا غیر قابل تکرار و امری ویژه تلقی نکنیم . شرارت صرفا از یک نوع ویژگی عمومی خاص برخوردار است، چیزی که بیش از اندازه و سراسر قابل نکوهش است و این تفاوت آن است با امور دیگری در زندگی که علاوه بر جنبه های زشت، ابعاد خوبی هم دارند. به عنوان مثال رنج بهائی است که ما برای عشق می پردازیم، درد غالباً بهائی است که ما در قبال بهبودی معالجه می پردازیم. استرس روی دیگر سکه چیزی است که ما خلق می کنیم . بسیاری از امور ناپسند دیگر چنین روی دیگر سکه ندارند. اموری که دارای اهمیت فراوانی نمی باشند، مانند زمانی که انگشت ما آسیب می بیند و یا پولی را گم می کنیم، می توانیم نادیده بیانگاریم. در صوتی که این کار ممکن نباشد، مانند شکنجه شدن و بیماری های همراه درد، شامل مسائل شرارت می شوند، زجر بسیار و یاطولانی، ترور یا فشارهای روانی که هیچ دلیلی ندارند.
چنانچه به این صورت پیرامون شرارت فکر کنیم، آنرا می توان در انواع گوناگون اتخاذ تصمیم، تقسیم کنیم . تقسیم بندی هائی که در زیر می آیند انتخاب نگارنده بوده و حالت نهائی ندارند: ما به این صورت که شرارت را در ده نوع تقسیم بندی می کنیم، بهتر می توانیم موارد نادری از شرارت را که بندرت اتفاق افتاده ولی ما آنها را مظاهر (نماد) شرارت می پنداریم، ادارک کنیم. و به این صورت در تعاقب می توانیم برداشت خود را پیرامون آن مورد تجدید نظر قرار دهیم .
1- شرارت طبیعی
شرارت براساس دو بعد قصد داشتن و نداشتن قابل توضیح است. در مورد اول این که قصد خوب، بد و یا خنثی پشت آن نهفته باشد. بعد دیگرآن به این پرسش مربوط می شود که قصد اساساً تا چه حد آگاهانه است؟ در نقطه تقاطع این دو محور ما با شرارت طبیعی روبرو می شویم: به رویدادهای دردناکی که در پشت آن هدفی نیست، مانند زلزله ، بیماری های سخت یا تصادف های مرگ بار.
در حوزه خداشناسی سدها سال پیرامون مفهوم شرارت بحث شده، به ویژه پیرامون این سوال که چگونه می تواند خدای قادر خیرخواهی در جهانی با این همه شرارت وجود داشته باشد؟ البته امروز، غالباً ما به این نحو پیرامون شرارت فکر نمی کنیم: ما بیشتر براین باوریم که شرارت حاصل خواست شرارت باری است. در نظر گرفتن شرارت طبیعی از این نظر مفید است که مفروضات منحرف کننده را مورد پرسش قرار می دهد. همانگونه که مشاهده خواهیم کرد بسیاری از اموری را که ما شرارت بار تلقی می کنیم، مربوط به شرارت های کاملا غیر هدفمند می شوند تا انواع هدفمند .
2- شرارت های سیستمی
از دیدگاه تاریخی بسیاری از شرارت ها ئی که پدیدار شده اند، شامل شرارت های سیستمی می شوند. مثال ها دراین مورد شامل فرهنگ هائی میشود که در آنها برده داری، ختنه زنان و بستن پای دختران (که کوچک بماند) رایج است. غالب افراد (در این حوزه های فرهنگی) این اعمال را طبیعی می دانند . برتر ازآن این که به عوض آن که این اعمال شرارت را بپندارند، آن را از نظر اخلاقی خنثی و یا حتی مثبت تلقی می کنند. به این ترتیب ما با شرارت هائی مواجهیم که در پشت آنها قصد و هدف شرارت باری نهفته نیست.
شرارت سیستمی یکی از خطرناک ترین انواع شرارت می باشد، زیرا که حتی شرارتی اشتباه و یا زشت تلقی نشده، بلکه بالعکس اکثرا آن را رفتاری معمولی و قابل قبول می دانند. این بدان معنا است که افرادی که در همه زمینه های دیگر خوب و محترم و حتی الگو می باشند، در عین حال این نوع شرارت را پذیرفته و یا آن را انجام می دهند. در بین پایه گذاران آمریکا قهرمانان ملی ای چون بنژامین فرانکلین، توماس جفرسون و جورج واشنگتن همگی برده دار بودند.
برای ما امروزه این پرسش مطرح نیست که جامعه ما این نوع شرارت را انجام می دهد. غیر قابل تصور است که ما اولین نسلی می توانیم باشیم که هیچ لکه اخلاقی بر دامان نداریم، خیر، پرسش این است که : شرارت ها را در کجا باید جستجو کرد؟ دو پاسخ آن این می تواند باشد: نوع پرورش گله وارحیوانات در سلول های تنگ و دیگر این که جهان ثرتمند چگونه نحوه تولید کالا را توسط انسان های فقیر و در شرایط اسفناک (در جهان سوم) جهت رفاه خود می پذیرد؟
با توجه به تمایل ما به نابینائی فردی، خوب است که بپذیریم تا زمانی که بی تقصیری ما به اثبات نرسد،در هردو مورد مقصر هستیم.
3- شرارت در زمینه سهیم بودن در انجام آن
احساس ضرورت همکاری درانسان ها و پرهیز از درگیری هم سرچشمه نیرومندی است و هم ضعف . بسیار اتفاق می افتد که انسانها بدون اینکه در گوشه ای از وجدان خود اظهار نگرانی کنند که احیاناً شرارتی در حال وقوع است، شرارت را پذیرا می شوند. در جائی که شرارت سیستمی به معنای عادی شدن ناپسندی است، شریک بودن در شرارت به معنای عادی شدن کوتاه مدت شدید آن است .
چندین و چند مثال مربوط به د رگیری هائی می شود که منجمله سربازان آمریکائی زیادی در سال 1968 در شهر مای لای (My Lai) ویتنام به قتل عام پرداختند. این سربازان بدتر از سربازانی نبودند که تا این درجه سقوط ( اخلاقی ) نکرده بودند. در این جریان یک سلسله رویدادها منجر به اعمال وحشیانه شده بودند و سربازان در این رویدادها گیر افتاده و مبدل به انسان های تجاوزگر و جانی شده بودند. چنین دینامیکی در زندان ابو غریب عراق در سال 2003 به وجود آمده بود.
فیلیپ زیمباردو(Philip Zimbardo) روانشناس در پژوهش های خود در زندان استانفورد نشان داد که تا چه میزان ما در معرض لغزش به طرف سقوط می باشیم : در یک آزمایش مشاهده شد که چکونه افرادی که به عنوان نگهبان انتخاب شده بودند، خیلی سریع به سوء ا ستفاده از قدرت خویش پرداختند.
هم در جریان شرارت سیستمی و هم شرارت سهیم بودن با کمال تاسف روشن می شود که چه ساده افراد خود را با شرایط و رفتاری انطباق می دهند که در شرایط دیگر آن را مشمئز کننده می دانند.
5- شرارت بی تفاوتی
هرچند معدودی از افراد با مشکلات عصبی به دنیا می آیند که به ویژه در معرض بیماری های روانی و اجتماعی قرار دارند، اما شرارت از طریق ژنتیک کاملا موروثی نیست. این خصلت اما از طریق تربیت و رفتار زشت منتقل می شود.
فردی که در کودکی مورد تجاوز قرار گرفته، به احتمال زیاد خود در بزرگسالی متجاوز می شود. هرچند که اکثر تجاوزگران به کود کان قربانی این جریان نبوده و همه قربانیان هم بعدا خود متجاوز نمی شوند. غالب کودکانی که مجرم می شوند حداقل در شرایط نابسامان و غالبا در محیطی خشونت بار رشد می کنند. احتمال این که فردی وارد گروه های تبهکار شود بسیار زیاد است که در این حال ریسک مجرم شدن افزایش می یابد: افرادی که بخاطر شرایط نامناسب رشد خود تمایل به شرارت پیدا می کنند، نسبت به اعمال خویش آگاهی ندارند. اما آنها رفتار خویش را تنها امکان قلمداد کرده و به این خاطر عمل آنها در نزد خودشان هم خوب و هم زشت جلوه گر می شود. این افراد غالبا فاقد چنان مبانی محکم اخلاقی می باشند که بتوانند در مقابل سرنوشتی که در انتظار آنان است، مقاومت کنند .
راه فرار در راستای مبارزه با این نوع خشونت از مسیر احساس تفاهم برای احساسات خدشه دار شده مجرمین می گذرد، هم بخاطر تغییر رفتار اجتماعی آنان و هم دیگران را از رفتار مشابه با آن ها متنبه کنیم.
6- شرارت انتخاب بد از بدتر
گاهی افراد ترجیح میدهند عمل زشتی را انجام دهند، زیرا در غیر این صورت زندگی خود را در خطر می بینند. هرچند که فلاسفه همه سنت های فکری توصیه کرده اند که انسان به عوض قربانی کردن ارزش های خویش بهتر است از جان خود بگذرد، این درجه رشد اخلاقی را از غالب افراد نمی توان انتظار داشت. به عنوان نمونه افرادی که در شرایط وجود نظام دیکتاتوری تصمیم به همکاری در انجام جنایت می گیرند، از دیدگاه روانشناسی اخلاق موفعیت پیچیده ای است.
در این نوع شرارت، در قیاس با شرارت سیستمی و سهیم بودن، این تفاوت وجود دارد که فرد از آغاز شخصا نسبت به عمل کثیفی که انجام می دهد آگاهی کامل دارد. البته آنها نزد خود نمی توانند بپذیرند که با این تصمیم علایق حرص و آز خود را برتر از رنج دیگران قرار می دهند. آنها جهت راحتی وجدان تلاش می کنند رفتار خویش را از نظر اخلاقی توجیه کنند. به عنوان مثال آنها به خود تلقین می کنند که چنانچه او این ” وظیفه ” تنفر آور را انجام نمیداد، فرد دیگری با رفتاری احتمالا وحشیانه تر برعهده می گرفت. آنها به این ترتیب همکاری خود را به عنوان کم تر بد توجیه کرده و از نظر اخلاقی رفتاری صحیح تلقی می کنند. هرچند کمتر فردی دربین ما در زندگی در مقابل چنینی تصمیماتی قرار می گیرد، اما در بسیاری از موارد از منطق انتخاب ” بد از بدتر ” در جهت سر پوش نهادن بر حرص و آز خویش استفاده می کنیم.
یک مثال بارز در این زمینه این که هنگامی که ما لباس و مواد غذائی را که توسط کارگرانی تهیه می شود که در شرایط اسفناک و با دستمزدی ناچیز زندگی می کنند، می خریم، استدلال می کنیم که اگر این کار راهم آنها نداشتند، وضعشان بدتر می بود. درصورتی که آن ها دستمزد کافی برای کارشان دریافت می کردند، خرید به این سهلی و لذت بخش برای ما وقت گیر تر و دشوارتر می شد ( و ماهم منجمله به این سادگی این همه زباله تولید نمی کردیم. نتها در آلمان سالانه 100 میلیون تن لباس دور ریخته می شود – مترجم). مشاهده می کنیم که ما راهی را که در آن مقاومت کمتر است انتخاب کرده و بدون توجه به ( منافع جمعی ) و حفظ حیات، صرفا راحتی خود را در نظر می گیریم.
7- شرارت هدفمند
منطق بهتر بودن بد از بدتر مشابه منطقی است که برای شرارتی که انجام می گیرد، هدف والائی در نظر گرفته می شود. اما تفاوت این دو در اینجا است که انتخاب بد از بدتر معمولا موجب ناراحتی اخلاقی می شود، در حالی که باور به هدف والا انسان را مطمئن می سازد که رفتار شرارت امری ضروری است. به عنوان نمونه برای استالین و مائو در این که میلیون ها انسان را تحت لوای ایده آل سوسیالیزم قربانی می کردند، کمتر موجب تردید اخلاقی می شد. این هدف والا آنقدر حائز اهمیت بود که هر وسیله ای را در راه تحقق آن توجیه می کرد.
از دیدگاه منافع جمعی چنین تصمیماتی منطقی به نظر می رسند. چنانچه در نظر گرفتن خواست سعادت حداکثر برای همگان مدنظر باشد از نظر اخلاقی موجه گردیده و برای آن نه تنها عیبی قابل تصور نمی شود، بلکه امر اخلاقی ای تلقی می شود که میلیون ها نفر برای آینده ای بهتر قربانی شوند. حال از آنجا که تجربه استالینیستی و مائوئیستی به وضوح با شکست مواجه شدند، این نوع باور دیگر به دشواری قابل ادراک است که کشتن میلیون ها نفر نتیجه والائی در بر خواهد داشت.
اما چنانچه فرض کنیم چنین باشد، جواب چیست؟ و قضاوت ما پیرامون فرهنگی که بر پایه استخوان های زنان و مردان بنا گردیده، چگونه می تواند باشد؟ بسیاری از ما خواهند گفت که قربانی کردن انسان ها با این هدف روشن غیر قابل قبول است. آن چه که مسلم است این که این گونه وسیله سازی لکه ننگی برای همیشه بر دامان بشریت خواهد ماند، چرا حتی زمانی هم که نتیجه والائی هم به دست آید، شرارت باز هم شرارت است. برخی از مدافعان منافع جمعی این موضوع را انکار می کنند. استدلال آن ها این است: آن چه که منفعتی در بر داشته باشد، در تعریف خود پسندیده است. از این رو ما می بایست این پرسش را مطرح کنیم که چنانچه رعایت فلسفه اخلاق باز هم مورد احترام و اعتبار باشد، آیا در نظر گرفتن منافع جمعی فی نفسه موجب شرارت نمی شود؟
8- شرارت در حق به جانب بودن
در حالی که تبهکاری ها به خاطر منافع جمعی با در نظر گرفتن هدفی والا توجیه می شوند، افرادی هم دست به چنین شرارتی زده و کار خود را بااین باور انجام می دهند که حق بر باطل پیروز شود. زمانی که مدافعان داعش ” کافران ” را سر می برند و یا زنان ربوده شده را به عنوان برده جنسی مورد تجاوز قرار می دهند، آنها بر این باورند که فرمان خداوند را اجراء کرده و با شیطان می جنگند. هنگامی که نهاد انگیزیسیون کلیسای کاتولیک ” کافران ” خود را شکنجه کرده و زنان را تحت لوای جادوگری می سوزاندند، در این کار هیچ تردید نداشتند که فرمان خدا را به اجراء در می آورند.
در جریان محق دانستن شرارت، هر فردی می داند که این اعمال چیزی جز شرارت نیست، مگر کسانی که دست به این اعمال می زنند. به عنوان نمونه قاتل سری وار و تجاوزگر به زنان تن فروش پترساتکلیف در شهر یورکشایر انگلیس می گفت که خداوند فرمان قتل آنها را به او داده. در این مورد همه متحد القول هستند که باور به این نوع استیفای حق، چیزی جز جنون محض نمی تواند باشد.
در عین حال ممکن است گروهی از افراد بدون این که روانی بوده، به این نظر برسند که رفتار شرارت بار خود را که هر کس آن را تشخیص می دهد، ناشی از یک وظیفه اخلاقی است. از این رو شرارت محق دانستن خویش ظاهرا نوعی دیوانگی جمعی است .
توان ایدئولوژی ها – غالبا با انگیزه مذهبی – که ادراک اخلاقی انسانی را این گونه تحریف می کنند، هولناک است و به این موضوع بارها اشاره شده که هر کسی می تواند عمل زشت انجام دهد، اما این کار جهت به اندازه کافی شرارت بار شدن نیازمند یک ایدئولوژی است. ازاین رو ما می بایست از این روش ساده تبعیت کنیم : چنانچه نظام اعتقادی از تو چیزی انتظار دارد که در شرایط دیگری شرارت بار تلقی می شود، یک بار دیگر راجع به آن فکر کن. و پس از آن یک بار دیگر و یک بار دیگر و باز هم بار دیگر.
9- شرارت لجام گسیخته
بسیاری از افراد به جای آن که بفهمند در درون متجاوز چه می گذرد موضوع تجاوز به کودکان را عملی اهریمنی تلقی می کنند. تجاوزگر به کودک اساسا عمل خود را شرارت بار تلقی نمی کند. او با غریزه خود در جدال است و معتقد است که تمایل او صاف و صادقانه است، اما می داند که در صورتی که این عمل با خود او انجام شود، چه زجری به همراه دارد. این جدال از آن رو بسیار دشوار است، زیرا آنچه که ما در درون خویش احساس می کنیم، همواره شدیدتر است از زمانی که ما صرفا از نظر عقلی و بدون احساس آن را ادراک می کنیم.
تجاوز به کودکان انواع گوناگونی دارد و هرچند در پشت این عمل قصد لطمه زدن به کسی نیست ولی اعمال شرارت افسار گسیخته ای است . برای مواجهه با این افراد روش تفاهم آمیزی وجود دارد که انجام دشواری در بردارد، و دشواری آن زمانی بیشتر می شود که انها گروه ویژه ای جدای از افراد سالم (othering) قلمداد شوند. کاری که این متجاوزین انجام می دهند آنقدر اشتباه است که با این احساس آنها که به هیچ وجه قصد انجام کاری با عواقب د ردناکی ندارند و حداقل از نظر اخلاقی خود را بی گناه می دانند، قابل انطباق نیست. آنها زمانی مقصر واقع می شوند که تمایل خود را به عمل درآورند. اما همین که آنها از این تمایل برخوردارند، خوشان مقصر نمی باشند.
10- شرارت سادیستی
و در آخر این نوع شرارت مربوط به افرادی می شود که آگاهانه تصمیم به شرارت گرفته و جهت ارضای خویش به دیگران لطمه می زنند و شامل همه جنایتکاران سری وار می شود. اما چنین افرادی بسیار نادر دریافت شده و به این خاطر به محض اینکه صحبت از شرارت می شود آنقدر برای ما چشمگیر می باشند. موقعیت استنثائی آنها به ما اجازه میدهد که شرارت را به عنوان موضوعی خارج از زندگی معمولی تلقی کرده و آن را اساسا امری کاملا متمایز بدانیم. اما می باید در نظر داشت که این نوع تلقی متمایز بودن است که شرارت های بسیاری را امکان پذیر می کند.
کشتار هولناک دسته جمعی در روآندا در سال 1372 ناشی از متمایز دانستن قربانیان تحت عنوان “سوسک” توسط توتسی ها بود که به نظر آنان می بایست ریشه کن می شدند. این مکانیزم روانی ای که شرارت را در مورد متمایزها مجاز کرده و ربطی به ما ندارد، می تواند ما را هم قادر به انجام شرارت نماید.
چهره های شرارت
نادر بودن شرارت سادیستی نشان می دهد که تا چه حد اشتباه است که صرفا آن را با وجود پدیده استثنائی بودن اش به عنوان مظهر کامل (نماد) شرارت توضیح دهیم .
حال جهت خلاصه کردن شخصیت شناسی شرارت، ما می توانیم شرارت را بر پایه دو محور تصور کنیم که ابعاد گوناگونی از گرایشات به آن را به نمایش می گذارند. یک محور میزان آگاهی نسبت به رفتار را در نظر گرفته و محور دیگر خوب و زشت بودن مقصود را. در این حال نوع خاص و ویژه ای چشمگیر می شود که کاملا آگاهانه قصد شرارت دارد : شرارت سادیستی. در تعاقب آن بلافاصله شرارت همکاری کردن به نوعی که در شهرهای ” ویتنام و زندان ابوغریب روی داد جلوه گر می شوند. در جریان همکاری ما تا حدودی کاری را که انجام می دهیم شرارت است، حتی زمانی که می خواهیم این حقیقت را با تلقین به خود که این کار هدف خوبی می تواند در بر داشته باشد، از خود پنهان کنیم .
در تمام موارد دیگر قصد شرارت مد نظر نیست و در خیلی از موارد حتی قصد انجام کار نیکی وجود دارد. به این خاطر است که خطر نمادین تلقی کردن شرارت افراد سادیست و روانی و تسری دادن آن به همه موارد دیگربسیار زیاد است. پذیرش این موضوع که مجرمین همواره قصد لطمه زدن را دارند، ما را، بدون این که خود بخواهیم، از رویت انواع بسیار فراوان شرارت کور می کند.
واقعیت این است که خطرناک ترین و رایج ترین اشکال شرارت در تضاد با نوع سادیستی آن، با قصد انجام کار خوب صورت می پذیرد. نگاهی به شرارت های تاریخ گذشته نشان می دهد که دو نوع شرارت حق به جانب بودن و هدفمند، بدون تردید فجایع بیشتری نسبت به مجموع شرارت های انواع سادیستی و همکاری موجب شده اند.
فجایع ناشی از باورهای دینی و فناتیسم انقلابات ایدئولوژیک منجر به آن شدند که میلیون ها انسان تحت شکنجه قرار گرفته و کشته شوند. و تا زمانی که بسیاری و حتی اکثر افراد احساس اخلاقی شان را یا مذهبی و یا عام المنفعه مستدل می نمایند، ما نمی توانیم مدعی باشیم که چنین فجایعی در جوامع متمدن امروز قابل تصور نباشد.
این نظر همچنین نشان می دهد که غالب شکل های شرارت در آنجائی لانه دارند که نه هدف خوب و یا ناپسندی در بردارند. چنانچه شیطانی واقعا وجود داشته باشد، او بیش از آن که به سراغ خواسته های پلید انسان ها برود، سراغ بی تفاوت ها، فاقدان فهم، اهل حرص و آز و کسانی می رود که آرزوی آنان منطبق ساختن خویش و عضو خوبی در جامعه بودن است.
این سخن ادموند بورکه (Edmund Burke) ا ست: “آنچه که برای پیروزی شرارت حائز اهمیت است، ناتوانی خو ب ها است.” اما این نظر بیشتر صادق است که بگوئیم: برای پیروزی شرارت کافی است که افراد معمولی فکر نکنند.
فی الواقع مفهوم دیرینه شرارت که عبارت از شرارت طبیعی باشد، مهم ترین است. ما می بایست در درجه اول شرارت را به عنوان امری طبیعی تلقی کنیم که در دنیا هدف خاصی ندارد. و این جریان در هر جائی که موجب درد و رنج حاد شود، یافت می شود. از آنجا که این پدیده امری طبیعی است می بایست بپذیریم که در همه جا به صورت پنهان و امکانی نه تنها برای افراد مذموم بلکه در وجود هر انسانی وجود دارد.
ما به هر صورت می بایست با شرارت در هر نوعی مخالفت کرده، اما در همان حال آن را ادراک کنیم.
فهم هر چیز به معنای بخشش آن ها نیست. اما در صورت محکوم کردن
هر چیز، این کار به معنای هیچ نفهمیدن است.
هامبورگ، اسفند 1397
————————————————————————————
1 – جولیان باگگینی (Julian Baggini) فیلسوف انگلیسی و از پایه گزاران نشریه فلاسفه (The Philosophers) است. او صاحب آثار بسیاری است که در آنها فهم موضوعات فلسفی را برای همگان امکان پذیر کرده است. از جمله آثار او که به آلمانی ترجمه شده عبارتند از: ” پرسش های بزرگ. اخلا ق” و ” من می اندیشم ، پس می خواهم ، فلسفه ای در زمینه آز ادی اراده.”
2 – واژه boese که در آلمانی در اصل صفت می باشد دارای معانی و موارد مصرف زیادی، منجمله بد، ناباب، نابکار، ناجور، ناگوار،عصبانی، بدجور، بد ذات، نابکار و غیره است. در نشریه فوق الذکر با اضافه کردن حرف تعریف Das به صورت اسم Das Boese درآورده شده. مترجم با مطالعه متون و منظور نگارندگان مقالات نشریه در این مورد مترادف شرارت را برای آن مناسب تشخیص داد.
3- نقل قولی است از خانم فرانسوا زیرونی روانشناس در مصاحبه اش با این نشریه، ص 60. نامبرده مدت های مدیدی با قربانیان شکنجه کار کرده و گزارشی کارشناسانه در مورد “دوخ” که مسئول اردوگاه S-21 خمر سرخ در شهر پنومپن کامبوج بوده (پس از بارها مصاحبه با او) برای دادگاه لاهه ارائه کرده است. او پیرامون مکانیسم هائی که شرارت را موجب می شوند تحقیق می کند.
4 و5 – این دو نقل قول از نیلز مارکوارت در نوشتاری از مجموعه فوق تحت عنوان ” زمانی که نیکی ای به ظاهر خوب، منجر به شرارت می شود” ص 54 می باشد.
6- نقل قولی است از یورگ نولر، پژوهش گر و صاحب چند اثر از دانشگاه ماکس میلیان مونیخ، بخش فلسفه، تئوری های علمی وعلوم دینی، ص 78
تذکر : ترجمه این نوشتار از برگردان آن از انگلیسی به آلمانی می باشد.