لوموند دیپلماتیک: دوقم، که پیشتر یک بندر کوچک ماهیگیری در دریای عمان بوده، قرار است تبدیل به یک کلانشهر اقتصادی شود. برنامه ای بسیار بلندپروازانه که توسط سلطان نشین عمان تدارک دیده شده و قدرت های بزرگ به آن تمایل نشان داده اند. ایالات متحده در ٣١ مارس ٢٠١٩ توافقی را برای بهبود دسترسی کشتی های نظامی خود به این بندر امضاء کرده و چین نیز می تواند دراجرای برنامه سلطان نشین نقشی عمده داشته باشد و به رونق و تنوع بخشی به اقتصاد آن کمک کند.

وزش باد موج ها را به سوی ساحل بیابانی و دره مانندی که تا بی نهایت ادامه دارد می راند. افق ساحلی دوقم هنوز در امتداد چندصد کیلومتر بکر و دست نخورده است. حفظ عمان ازهر برنامه مغایر با محیط زیست ازدیرباز خواست سلطان قابوس بوده است. اما ولایت الوسطی نسبت به شمال و جنوب کشور منطقه ای کم توسعه یافته است که گردشگری و پویایی اقتصادی در آن درحال پیشرفت است. مسقط از یک دهه پیش نسبت به توان بالقوه آن توجه ویژه نشان داده است. این بندر که از دیگر نقاط کشور دور افتاده، جمعیت آن حدود ١۶ هزارتن برآورد شده (که ۴ هزارتن از ایشان بنابر اعلام مقامات محلی اصلیت عمانی دارند) و عمدتا با ماهیگیری سنتی زندگی می کنند. این بندر مدتی طولانی فعالیت کمی داشته و چشم انداز اشتغال در آن محدود بوده است.

قدرت حاکم در مسقط تصمیم قاطع دارد که از بخشی از وابستگی خود به صنایع نفت و گاز، که ٧۴ درصد از منابع درآمدش را تشکیل می دهد، بکاهد و برای انجام این کار برای دوقم برنامه هایی بلندپروازانه دارد. از ٧ سال پیش، کامیون ها و بیل های مکانیکی برای شکل دادن به طرح های اولیه ساخت و سازی که قراراست در سال ٢٠٢٠ به انجام برسد، ولی تاخیرهایی در آنها پیش بینی می شود، درحال کار هستند.

راهی به سوی آفریقا و اروپا

در طبقه نخست مقر «دفتر منطقه ویژه اقتصادی» (Sezad)، که در وسط بیابان ساخته شده، در حاشیه بزرگراهی تازه و خالی که دوقم را به مسقط متصل می کند، صالح حمود الحسنی کارگاه های ساختمانی را ازدور نظاره می کند. او مفتخر است که مدیرکل «بزرگ ترین برنامه اقتصادی عمان، مهم ترین در خاور نزدیک و یکی از مهم ترین ها در دنیا » است. در این برنامه یک بندر چند منظوره، بزرگ ترین تعمیرگاه کشتی در خشکی منطقه، یک فرودگاه بین المللی، یک پالایشگاه با ظرفیت پالایش ٢٣٠ هزار بشکه نفت خام در روز و تعداد زیادی مجتمع های مسکونی و گردشگری مجلل درنظر گرفته شده است. دولت عمان تابحال ١.٧ میلیارد دلار (١.۵١ میلیارد یورو) سرمایه گذاری کرده ولی خیلی فراتر از این نخواهد رفت و به تامین زیرساخت های پایه ای بسنده می کند. عمان به ویژه خواستار جذب سرمایه گذاران خارجی است. صالح الحسنی می گوید: «موقعیت محلی دوقم راهبردی است. ما در بیرون از تنگه هرمز برروی راه های دریایی بین المللی قرار گرفته ایم، به کشورهایی مانند هند، پاکستان و بنگلادش خیلی نزدیک هستیم. دوقم همچنین در راه آفریقای شرقی و در تماس با بقیه کشورهای عرب قرار دارد. اینها این شهر را ازنظر موقعیت محلی بی نظیر می سازد».

در واقع، موقعیت برنامه دوقم برای هرصادر کننده ای فریبنده است : لنگرگاهی در نیمه راه شبه قاره هند و ساحل آفریقای شرقی. همچنین، الزام به گذر از تنگه هرمز برای دسترسی، با طی مسیر طولانی تر، به کشورهای خلیج [فارس] را از بین می برد و به ویژه همیشه باثبات تر است. تنش های اخیر بین ایالات متحده، امارات متحده عربی، عربستان سعودی و ایران تائیدی براین امر است. خرابکاری اخیر در کشتی های نفتی در بندر فجیره و حمله به خطوط نفت عربستان سعودی، به ترتیب در ١٣ و ١۴ ماه مه ٢٠١٩ نمونه ای ازاین تنش ها است. به گفته صالح الحسنی «استفاده از دوقم مانع از دغدغه های ناشی از بی ثباتی می شود».

چین برمبنای منطق، حضور در بخشی از این برنامه را برگزیده است، مانند «شهر ابریشم» برنامه شهر تازه در کویت، حکومت پکن به دوقم در چهارچوب برنامه گسترده و بلندپروازانه ساخت راه ابریشم علاقمند است. این شهر بندری عمان کاملا در برنامه «راه جدید ابریشم» می گنجد. برای انجام این کار، نخستین قدرت آسیایی قصد دارد ١٠.٧ میلیارد دلار (٩.۴٩ میلیارد یورو) به آن تزریق نموده و زمینی به وسعت ١١ کیلومتر مربع را برای مدت ٢۵ سال در مرکز اقتصاد در دوقم جدید اجاره کرده است. شرکتی سهامی به نام «عمان وان فانگ»، که مرکب از ۶ موسسه چینی است، ساخت کارخانه های خودروسازی، تولید متانول، مصالح ساختمانی، تولید نیروی خورشیدی و یک پالایشگاه نفتی، که قلب سرمایه گذاری هایشان است را به عهده دارد. به این ترتیب، چین قصد دارد روزی نفتی که از کشورهای عضو «شورای همکاری های خلیج [فارس]» می خرد را مستقیما تصفیه کند. صالح الحسنی می گوید: «عمان به آنها ثبات عرضه می کند. ما روابط دیپلوماتیک خوبی با چین داریم و به آنها ایفای نقش عامل را پیشنهاد می کنیم».

تکه گمشده در راه ابریشم

چین با بندر گوادر که در بلوچستان پاکستان (مالکیت آن تا سال ١٩۵٩ در اختیار عمان بود) و روبروی بنادر عمان قراردارد و بندر جدیدش در جیبوتی، می تواند این دو گذرگاه دوردست را به هم پیوند دهد. درآن زمان دوقم به سان نقطه پایانی ارتباط قاره آسیا با شبه جزیره عربستان و شاخ آفریقا درخواهد آمد. محمد ذوالفقار راخمات، تحلیل گر خاور نزدیک درباره روابط چین- شرق یادآوری می کند که «ازنظر تاریخی چین از یمن به عنوان مرکز حمل و نقل استفاده می کرد، اما راهزنی دریایی رفت و آمد به خلیج عدن را کند کرد. به این ترتیب، در آینده چین خواهد توانست استفاده از این راه را با بهره گیری از دوقم کنار بگذارد و راه های بازرگانی خود را امن کند».

این پژوهشگر حضور چین در «خط اریب خالی» (١) عمان در درازمدت را چنین توضیح می دهد: «هیچ تردیدی نیست که کشتی های بزرگ چین در دوقم پهلو خواهند گرفت و کشتی های کوچک تر خود را به بخش های دیگر خاورنزدیک و آفریقای شرقی خواهد فرستاد».

بنابراین، دوقم در آینده به رقابت با بندرهای خلیفه (ابوظبی) و جبل علی (دوبی) خواهد پرداخت. به ویژه آن که برنامه خط آهن مرتبط کننده دوقم به کشورهای خلیج [فارس] درحال ساخت است. صالح الحسنی تصریح می کند که: «طرح ایجاد راه آهن شامل متصل کردن همه کشورهای عضو «شورای همکاری های خلیج [فارس]» (CCG) است. ولی با کند شدن اقتصاد به خاطر بحران نفتی، برنامه به حالت تعلیق درآمده است. این شبکه راه آهن منطقه ای برگ برنده دیگری برای دوقم خواهد بود، زیرا امکان می دهد کالاهای حمل شده با کشتی، به جای ٣ یا ۴ روز از طریق دریا، ظرف ۴٨ ساعت با راه آهن به کویت برسد». بحران سیاسی در خلیج [فارس] از ژوئن ٢٠١٧، همراه با بدهی کشورهای عضو «شورای همکاری های خلیج [فارس]» نشانه های مطلوبی برای تکمیل این شبکه راه آهن منطقه ای نیست. طلال بن سلیمان، مسئول کمیته فنی «چشم انداز ٢٠۴٠ عمان» برای برنامه های توسعه ملی با حسرت می گوید: «هنوز زمان مشخصی برای این برنامه تعیین نشده است». به علاوه، این شبکه درحدی وسیع با بندرهای اماراتی رقابت خواهد کرد و موجب ظهور یک قطب رقابتی در عمان خواهد شد. وضعیتی که درزمانی که دوکشور درحال گذر از مرحله ای دشوار هستند، تحملش سخت است. با این حال، به نظر محمد راخمات پژوهشگر، دوقم « منطقه ای مکمل برای جبل علی خواهد بود. چین قصد جایگزینی ندارد بلکه می خواهد تاحد ممکن در خلیج [فارس] بندر بسازد».

لی لینگ بینگ، سفیر جمهوری خلق چین در سلطان نشین عمان در آوریل ٢٠١٩ اظهار کرد: «عمان و چین سال گذشته اقدام مشترک برای برنامه بی آر آی (Belt and Road Initiative) را اعلام کردند. عمان رسما به حلقه دوستان این برنامه پیوسته است. سلطان نشین عمان و چین میراث تاریخی مشترکی دارند. این کشور از موقعیت محلی راهبردی و بندرهای عالی مانند دوقم، سلاله و سوهار برخوردار است که مزیتی طبیعی برای مشارکت در احداث راه ابریشم است». به این ترتیب، این ٣ بندر عمان به صورت منزلگاه های بازرگانی چین برای رسیدن به بازارهای آفریقای شرقی و سپس کانال سوئز و اروپا هستند. درسال ٢٠١٨، حجم مبادلات بازرگانی بین دو کشور بالغ بر ٢٢ میلیارد دلار بوده که نسبت به سال ٢٠١٧ حدود ۴٠ درصد افزایش داشته است. رشدی فوق العاده که عامل آن به ویژه تحریم قطر بوده که ناچار شده واردات خود را بجای بندرهای اماراتی به سوی بندرهای عمان سوق دهد.

نارضایتی های محلی

با آن که ساختارهای سربرآورده از زمین در دوقم نادر است، شمار کارگاه ها روزبروز بیشتر می شود و هم اکنون مخالفت ها و بیم های ساحل نشینان نسبت به این تغییرات زیست محیطی ابراز می شود. ازاین جمله، بسیاری از ماهیگیران محلی هستند که درپایان سال ٢٠١٨ برای شکایت به وزارت کشاورزی و شیلات در مسقط رفتند. حسن حسین الاغباری مسئول این وزارت خانه می گوید: «حدود ۴٠٠ کشتی بزرگ ماهیگیری از منابع وسیع دریایی ما بهره برداری می کنند، کارخانه های فرآوری ماهی و سردخانه ای به صورت ٢۴ ساعته برای صدور محصولات، عمدتا به آسیا، کار می کنند. جهش دوقم با صنعتی شدن ماهیگیری محلی و صادرات بین المللی درسطح وسیع انجام می شود». حدود ۵٠٠ تولیدکننده عمانی ماهی ساردین، به این امر به دیده بدگمانی می نگرند زیرا موجب کمبود منابع ماهی در آب های ولایت الوسطی می شود. الطبیب حمد القنیبی، یک ماهیگیر قدیمی عمانی با تاکید می گوید: «جامعه ماهیگیران دوقم این کشتی های بزرگ که بی گمان درحد افراط ماهیگیری می کنند را دوست ندارد. این درحالی است که بضاعت ما برای سرمایه گذاری دراین عرصه اندک است». یکی از کارمندان بخش ماهیگیری هم با لحن شکایت آمیز می گوید: «آنها همه ماهی ها را ازبین می برند».

بسیاری از چادر نشینان نیمه کوچگر هم مانند کارآفرینان ماهیگیری محلی ازاین کارگاه ها آسیب می بینند. درعوض، حکومت مجتمعی شامل ١۵٠ ویلای به هم چسبیده درچند کیلومتری جنوب شهر قدیمی ساخته است و ٣ هزار ماهیگیر بدوی با خانواده هایشان قرار است در وسط یک منطقه بیابانی اسکان داده شوند. اما، چندماه پس از ساخته شدن این ویلاها، این محله مسکونی کاملا خالی از سکنه است. صالح حمود الحسنی اطمینان دارد که این موضوع سامان می یابد و روند کند بررسی این که کدام خانواده ها برای سکونت دراین هدیه های سخاوتمند برگزیده می شوند را بهانه می آورد. در واقعیت، برخی از چادر نشینان و ماهیگیران همچنان از ترک خانه های خود که زمین آنها برای اجرای برنامه ها درنظر گرفته شده خودداری می کنند. مدیر «منطقه ویژه اقتصادی» با خشنودی می گوید: «ما می خواهیم مردم محلی را در احداث دوقم جدید مشارکت دهیم، مردم الزاما به این خاطر اکراه نشان می دهند که درحال حاضر هیچ نفعی دراین کار نمی بینند. اما بزودی، محلی ها برای برخی از سرمایه گذاری ها اولویت خواهند داشت. شغل های تازه ایجاد می شود و بهترین زیرساخت ها احداث می گردد. ما در اینجا جاده، بانک، مراکز بازرگانی و بولینگ و سینما ساخته ایم!».

بنابه گفته دولت عمان، این برنامه درمدت ٢٠ سال و زمانی که به پایان برسد می تواند نزدیک به ٣٠٠ هزار شغل ایجاد کند و دوقم ۵ درصد از فعالیت اقتصادی کشور را تشکیل خواهد داد. احمد بن سلیم المحروقی، والی دوقم سعی می کند درمورد خلق و خوی مردم درمورد تغییرات جاری در زندگی شان با اطمینان سخن گوید: «طبیعی است که مردم دربرابر چیز تازه ای که به آنها عرضه می شود ترس داشته باشند. اما این امر زیاد طول نمی کشد» و به زور لبخند می زند. به گفته او، از زمانی که در اکتبر ٢٠١٨ به این سمت منصوب شده، هیچ شکایتی از جانب عمانی ها دریافت نکرده و سلفش نیز هرگز چنین اقدامی را عنوان نکرده است: «کسانی که با برنامه دوقم مخالفت می کنند، دیر یا زود باید تغییرات را بپذیرند، زیرا این برنامه برای زندگی شان اثر مثبت دارد!».

١- «خط اریب خالی» اصطلاحی است که درمورد بخش بزرگی از قلمرو فرانسه به کار می رود که از «موز» تا «لند» را دربرمی گیرد و در آن میزان جمعیت نسبت به بقیه فرانسه کمتر است. در اینجا، اشاره به کم بودن میزان جمعیت در منطقه دوقم است.

کانتن مولر – روزنامه نگار

> 15 ژوئن 2019

ترجمه از فرانسه شهباز نخعی