توضیح مترجم: با رخ دادن جنگ های جهانی فلسفه دیگر نتوانست مسیر قبلی خود را طی کند. جنگ و کشتار وسیع فیلسوفان را به این فکر انداخت که عقل خود آیینی که از زمان یونان باستان تاکنون ممیزه ی انسان و سایر حیوانات و عامل سعادت انسان دانسته می شد چگونه به چنین فجایعی انجامید یا توجیه گر آنها شد. فلسفه به بازاندیشی ماهیت انسان پرداخت و سعی کرد دریابد کجای راه را اشتباه رفته است.با پا گرفتن شاخه های جدیدتر علوم انسانی همچون مطالعات فرهنگی و روانکاوی و مطالعات استعماری و جنسیتی و همانندهای آنها، فلسفه نه تنها از سوی خود بلکه از سوی رشته های دانشی دیگر هم نقد شد. آنها بر آن شدند تا بسترهای شکل گیری فلسفه را توضیح دهند. نزد آنها دیگر فلسفه دانش خنثی نیست بلکه وجوه سرکوبگر خود را دارد.
مطلبی که در زیر می آید سعی می کند رگه های خودبرتربینی اروپایی ها در مواجهه با انسان های سایر سرزمین ها را در متافیزیک غربی بازشناسی کند. البته این بدان معنا نیست که تک تک فیلسوفان مدرن یا پیش تر نژادپرست بوده اند، چون برتری سفیدها مفهومی متأخر است، بلکه سعی دارد روح حاکم بر آن زمانه را نشان دهد که فلسفه هم از آن جدا نمانده است.
نویسنده این مقاله، کریسپین سارتول، دانشیار فلسفه در کالج دیکینسون در کارلیسل در پنسیلوانیا است. از کتاب های او می توان به «چنان عمل کن که می دانی: خود زندگی نامه ی آمریکایی آفریقایی ها و هویت سفید» (شیکاگو، ۱۹۹۸) و «گره ها: یک نظام فلسفی» (سانی، ۲۰۱۷) اشاره کرد. مقالات و بررسی های او در نیویورک تایمز و وال استریت ژورنال و ضمیمیه ی ادبی تایمز و آتلانتیک و سایر مجلات چاپ شده است.
ویژگی بارز قرن هفده و هجده میلادی تحکیم استعمارگری اروپا بر اقتصاد بخش اعظم جهان و ظهور تجارت برده از طریق اقیانوس اطلس بود. فلسفه‌ی این دوره از تاریخ، «مدرن» لقب گرفته است. فلسفه‌ی مدرن بیش از همه با دوگانه ها شناخته می شود که سرمنشاء شان در یونان باستان است: فرق گذاری میان بدن و ذهن، فرهنگ و طبیعت، فرهنگ و طبیعت، متمدن و بربر، دولت و آنارشی و انسان و حیوان.
این دوگانه ها با اینکه بر گستره های متفاوتی اعمال می شوند، اما در دوگانه انگاری یکسانند. تفکر را بر امور جسمانی برتری می دهند. روح و ذهن و فرهنگ را خودمحورانه می فهمند و آنها را به مثابه معیارهای کارگزار اخلاقی (یا همان انسان) و نیز معیارهای گروه ها یا فرهنگ های قابل احترام بکار می برند. این جفت مفاهیم فلسفی به اصطلاح متضاد بسیار مشکل ساز هستند اما آنها فقط مفاهیم فلسفی نیستند: محتوای به اصطلاح تفاوت میان اروپایی ها و رنگین پوست ها در نظر اروپایی ها هستند. متافیزیک انتزاعی به ایدئولوژی تماما انضمامی استثمار تبدیل شد.
مردم ساکن جنوب صحرای آفریقا و نیز بومی های آمریکا مدام، حتی در متون فلسفی دوره ی روشنگری، به صورت بدن های محض تصویر می شدند در حالی که خود اروپایی ها در نظر خودشان ذهن بودند (به بیان ساده تر در دوگانه ی ذهن/بدن اولی تصویر اروپایی ها از خود و دومی تصویرشان از بومی های آمریکا و آفریقا بود -م.). هنگامی که اروپا ظاهرا از طبیعت به فرهنگ در حال انتقال بود، بومی ها همچنان بخشی از طبیعت لحاظ می شدند (و بی ارزش تلقی می شدند). به این ترتیب اروپایی ها سرکوب آنها را توجیه می کردند و از برتری ظاهری خود و دارا بودن صلاحیت حاکمیت و استثمارگری حظ می بردند.
به عبارت دیگر، برتر پنداری نژاد سفید در قلب متافیزیک غربی پنهان شده است. دکارت که ذهن و بدن را دو نوع چیز کاملا متفاوت با هم می‌داند و آنها را از هم جدا می کند و در سلسله مراتب ارزشی جای می دهد، این ساختار را به وضوح تمام صورت بندی کرده است. او گویی که بازگو کننده ی نظرات افلاطون و فیثاغورس باشد، می گوید که «عقل به تنهایی ما را تبدیل به انسان کرده و از بهایم جدا می‌کند». استدلال می کند «من چیزی جز شیء اندیشنده نیستم؛ یعنی ذهن، فکر، فاهمه یا عقل». می توان این مسئله را ساختار خیالی هویت سفید دانست؛ اگر هر شخصی، حتی رنه دکارت، خود را «صرفا شیء اندیشنده» بداند، عمیقا گمراه شده و احتمالا سایرین (به نظرش) در حال رفع نیازهای جسمانی او هستند.
سنت سیاسی غرب همواره ذهن را برتر از بدن، کار فکری را برتر از کار یدی و عقل را برتر از میل می داند.
فلسفه ی اروپایی دوران مدرن هم همواره ذهن را به اشخاصی پیوند می زند که خود را «سفیدپوست» می دانند و بدن را به اشخاصی که در اقصا نقاط جهان سرکوب می شوند، حال بسته به اینکه راجع به کدام دسته از افراد سرکوب شده حرف می زنیم، راجع به زنان یا آفریقایی ها یا آسیایی ها یا بومی های آمریکا، این پیوند کمی دست خوش تغییر می شود.
دکارت گفت که هرکدام از ما دو چیز هستیم: یک فرشته و یک حیوان، یک روح خالص و یک بدن حیوانی. استعمارگری و «علم» نوپای نژادشناسی تنها به این دوگانه انگاری، واقعیتِ خارجی بخشیدند. در نتیجه برخی مردم (در درجه ی اول اروپایی های تحصیل کرده) ذهن محض (و بنابراین دارای صلاحیت حکمرانی) تلقی شدند، اما سایرین (مردمی که اروپایی ها در سرتاسر جهان با آنها برخورد می کردند و بر آنها سلطه داشتند)، بدنِ محض بودند. البته طعنه آمیز آن است که حکمرانی نیازمند استفاده ی عمده از قوای جسمانی است، یعنی برترپنداری نژاد سفید تنها سطح جسمانی را تعالی می بخشد.
نظریه ی سیاسی مدرن، حول تمایزهای مشابه شکل گزفته است. توماس هابز در کتاب لویاتان از مشاهده ای می گوید که «مردم بربر در بسیاری از مناطق آمریکا … اصلا حکومت ندارند و در حالتی وحشی [و حیوانی] زندگی می کنند».[1]
اخلاق امانوئل کانت و بسیاری دیگر تا به امروز بر این موضوع تأکید دارد که عقلانی بودن به مثابه ی آزاد بودن است، پس غیرعقلانی بودن، به معنای بردگی است. ذهن به واسطه ی قوه ی عقل بدن را کنترل می کند؛ یعنی عقل برای کنترل جهان فیزیکی صلاحیت دارد. در نظر کانت بدن در جهان باید از «سوژه‌ی استعلایی» یا کارگزار اخلاقی متمایز شود که بیرون از زمان و مکان و قانون گذارِ خود است؛ یعنی مرکز اختصاصی قدرت. نمایش کنترلِ خود، هنگامی اجرا می شود که این قانون به درون اعمال شود. شخصِ خوب هنگامی شکل می گیرد که امیال یاغی تنانه مورد تأمل عقلانی قرار بگیرند. (عصب شناسی معاصر هم بیان خود را از این موضوع دارد. ادعا می کند که «ناحیه ی اجرایی» را از بادامه ی مغز که بخش احساسی یا حیوانی یا بدوی است جدا می کند.) به محض اینکه این قانون به بیرون اعمال شود با سلطه ی سفیدها بر جهان رنگین پوست هماهنگ می شود.
این استدلال کانت مشهور است که با موجودات عقلانی باید به مثابه ی هدف، و نه صرفا به مثابه ی وسیله رفتار کرد. او چنین صفتی را «کرامت» می خواند که یکی از اساسی ترین اصول اخلاقی (یا تنها اصل اخلاقی) آن است که با اشخاص دارای کرامت باید با «احترام» رفتار شود. متمم این آموزه آن است که به طور مشروع می توان با موجودات غیرعقلانی به مثابه ی وسیله ی صرف، و با بی احترامی رفتار کرد. این ادعا که برخی موجودات یا برخی فرهنگ ها غیرعقلانی و در نتیجه حیوانی هستند، راه را باز می کند تا موجوداتی که خود را عقلانی می دانند، مثلا خوانندگان اروپایی کانت، از آنها استفاده کنند.
یک درباری پرتغالی، به نام گومز ایانز دو زورارا، در اولین دفاعیه ی اروپایی ها از تجارت برده های آفریقایی (۱۴۴۴) می گوید، آفریقایی ها در بردگی بسیار بهتر هستند و در آفریقا «مانند بهایم زندگی می کنند، بدون خوی موجودات متمدن … بدون پوشش لباس یا سکونت در خانه و بدتر از همه خوبی را نمی فهمند و تنها می دانند چطور کاهلی حیوانی پیشه کنند».[2]
انگیزه ی مستقیم، استعمارگری اقتصادی بود، و نه متافیزیکی، اما این ساختارها منعکس کننده ی یکدیگرند و زمانی که اروپایی ها با سایر مردم ارتباط پیدا کردند و بر آنها چیره شدند، از صور فکری موجود که رد آن را در شخصیت هایی همچون افلاطون می توان یافت، بهره می بردند تا بهره کشی و حتی نسل کشی را توجیه یا عقلانی کنند. افلاطون در دیالوگ فایدون می نویسد: «هنگامی روح و بدن در یک مکان باشند، طبیعت به یکی می آموزد که تبعه باشد و خدمت کند و به دیگری می آموزد که حاکم باشد و حکم براند.»[3] چند هزار سال بعد کنگوی بلژیک (مستعمره ی بلژیک در آفریقای مرکزی م.) یا همچنین کارولینای جنوبی (مستعمره ی انگلستان در جنوب شرقی ایالات متحده م.) «مکان» تلاقی روح و بدن بودند.
این رِپِرْتوآر نمادین، با موضوعات و شرایط مختلف سازگاری یافته، اما خود همواره ثابت مانده است. سفیدپوستان با برده داری و قوانین جیم کرو (قوانین تبعیض نژادی در جنوب ایالات متحده در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰) و کشتار بدون محاکمه و زندان های دسته جمعی همواره با سیاه پوستان همچون پیکرهای حیوانی رفتار می کردند. در اینجا مشکل از سیاه پوستان نیست، بلکه مشکل در تصویر توهمی سفیدپوستان از خود است: تلاشی برای ساخت و تحمیل تصویر سفیدپوستان از خود به شکل موجودات روحانی و اندیشمند و در نتیجه دارای صلاحیت شناخت و حکمرانی و فرمان دادن به خویشتن و در نتیجه دیگران و اداره کردن زندگی همگان چون عقلانی است که ذهن فرد بدن او را کنترل کند. تمامی کلیشه های سفیدپوستان از سیاه پوستان، اولاً، همواره از آنها حیوان یا جسم می سازد، و ثانیاً، اساسش بر کم ارزش کردن امور جسمانی و بالا بردن امور عقلانی است. پیوند زدن غیر سفیدپوستان با خشونت و تمایلات جنسی و جنایت یا کاهلی، و نیز بهره‌کشی اقتصادی از آنها به صورت کار یدی، همه و همه با اطلاق دوگانه انگاری های اساسی متافیزیک، عقلانی می شود.
این قضیه، بدل به ساختار جهانی سرکوب می‌شود که در آن غربی های عاقل یا انواع «متخصصان» برای کنترل عناصر غیرعقلانی و متمرد فراخوانده می شوند: مسئولیت قدیمی مردان سفیدپوست. در واقع یک موضوع بسیار مهم در فلسفه ی اروپایی در اواخر دوره ی مدرن، حدود ۱۷۵۰ تا ۱۸۵۰، نسبت میان واقعیت مادی محض، یعنی قلمروی جبری ای که در آن انسان بنده ی علل مادی است، و قلمروی روح یا آزادی است. همانطور که برای نمونه کانت و شیلر و شلینگ و هگل این قضیه را تصویر کرده اند، این نسبت، برهان ذوالحدین (dilemma) مهم زندگی و جهان ما است، اما همچنین برای مثال، صورت صنعت بیان سیاسی است وقتی که استعمارگری را توجیه می‌کند.
جالب توجه است که کل شبکه ی دیدگاه‌ها پابرجاست. مثلا جان مارتین فیشر در کتاب خود به نام «متافیزیکِ اراده ی آزاد» همان نوع مشاهده ای را می گنجاند که در ابتدای بسیاری از آثار کلاسیک فلسفه غربی آمده است: «آنچه ما را از نا-اشخاص (non-persons) جدا می کند، دارا بودن کنترل نظام بخش است». «به هر حال، به نظر می رسد رفتار حیوانات محصول کشش های شدید غریزی باشد … حیوانات غیر انسانی … شخص نیستند. آنها حق استوار ادامه ی حیات ندارند» و مادونِ تأیید یا عدم تأییدِ اخلاقیِ ما هستند، حتی می توان گفت سزاوار تحقیر هم نیستند.[4] از آنجایی که تنها اشخاص شایسته ی احترام، اخلاقی اند، پس از این نا-اشخاص می توان به طور مشروع برای اهداف خود استفاده کرد. شرح فیشر از کارگزاری اخلاقی بیان می دارد که این کارگزاری، خلاف نظم طبیعت است. در لحظات مختلفی در سنت فرض بر آن است که «سوژه ی عقلانی» به کل خارج از نظم طبیعت است. خودفریبی ای بیش از این یا عجیب تر از این، به ندرت می توان یافت.
تا به امروز بسیاری از فیلسوفان بر آنند که «عقلانیت» یا ذهن، انسان ها را از سایر چیزها جدا می کند و موجودات عقلانی، یک نوع ارزشِ برتر دارند. کریستین کرسگارد، فیلسوف معاصر اخلاق که دیدگاه خود را از دکارت و کانت وام گرفته است، می گوید: «عقل قدرتی است که ما به یمن نوع خاص خودآگاهیمان داریم … این شکل از خودآگاهی به ما این توان را داده که باورها و اعمال خود را کنترل کنیم، کاری که دیگر حیوانات از آن عاجزند، و نوع فعالیت ما را از آنها متمایز کرده است. این نوع خودآگاهی ضرورتاً ایجاب می کند که کنترل باورها و اعمال خود را بدست بگیریم.»[5] هنگامی که این خودآگاهی به سمت بیرون فرافکنده شود، به نظر باید ضرورتاً کنترل اشخاص حیوانی را بدست گیرد تا جامعه ی عقلانی برسازد.
من نمی‌گویم افلاطون یا دکارت یا کانت و به میزان کمتر فیشر و کرسگارد، حامی برترپنداری نژاد سفید هستند. دکارت و افلاطون که سال ها قبل از بوجود آمدن چنین باورهایی متون خود را نوشته اند. سیاست لیبرال کانت هم مانند کرسگارد (و به نظرم همچنین فیشر)، در بسیاری وجوه، با نژادپرستی ناسازگار است. اما حرف من این است که این نوع متافیزیک و اخلاقی که مورد حمایت آنها است، با برترپنداری نژاد سفید رشد و به شکل گیری آن کمک کرد؛ یعنی این دو، همریخت هستند. به نظر من این ساخت فکری، زیرلایه ی رفتار اشتباه ما با سایر حیوانات و محیط زیست را نیز تشکیل می دهد. کلیت قضیه موضوع مخالفت های فلسفی است و کاربرد اجتماعی آن در خدمت خود و بسیار سرکوبگرانه بوده است.
پانویس ها:
[1] توماس هابز، لویاتان (پنگوئن، ۱۹۶۸)، ص. ۱۸۷.
[2] آرتور دو گوبینو، مقاله‌ای در باب نابرابری نژادی، مترجم جان نیل در «آرتور دو گوبینو در باب خون و نژاد» در فلسفه‌ی انتقادی نژاد، مجلد ۲، شماره ۱ (۲۰۱۴)، صص. ۱۱۱-۱۲.
[3] افلاطون، فایدون، مترجم هیو تردنیک، در مجموعه ی کامل مکالمات افلاطون (پرینستون، ۱۹۸۲)، ص. ۶۳ (۸۰a).
[4] جان مارتین فیشر، متافیزیک اراده ی آزاد (بلک‌ول، ۱۹۹۴)، ص. ۱۹۰.
[5] کریستین کرسگارد، شکل گیری خود: عاملیت، هویت و یکپارچگی (آکسفورد، ۲۰۰۹)، ص. xi.
منبع: The Philosophical Salon
منبع انتشار به زبان فارسی: رادیو زمانه