یکی از اموری که در جهان اتفاق می افتد و استمرار دار ، تحقیر و به زیر سلطه بردن زنان و نوع پوشش آنها بوده و هست . حجاب و پوشش زنان در ایران و دیگر کشورهای اسلامی و دیگر کشورهای جهان مسئله ای است که با تحقیر زن و زیر سوال بردن حق انتخاب او ، مانع برخوردار شدن زنان از حقوقشان می باشد .
بنا بر دید مرد سالارانه به زنان ، زن به دید جنسی و جاذبه جنسی دیده شده و می شود . متاسفانه زنان به نوع پوششان و چگونه خود را آراستنشان در بسیاری از مجامع و روابط ، ارزش گذاری می شوند . بسیاری از فقیهان به زن به دید عقوا کننده نگریسته اند و بدین خاطر او را در شیئ سکسی و جنسی خلاصه کرده و سعی در پوشاندن او داشته و دارند تا بجایی که از دایره شرکت زنان در تحول محرومشان می نمایند . این عدم شرکت زنان در تحول جوامعه نیز امری است که در طول تاریخ و در جوامع مختلف مستمر می باشد و هنوز در جهان ما شاهد آنیم . حتی بعضی از روشنفکران و فیلسوفان نیز در جنس دوم دانستن زنان ، نظر داده اند . در ایران ما دفاع از حقوق زن تا چند دهه قبل امر غریبی بود و امروز زنان وطن ما از بسیاری از حقوق برخوردار نیستند .
در سال 1359 آقای بنی صدر در زمانی که رئیس جمهوری ایران بود ،کتابی تحت نام زن و زناشویی با همکاری همسرش خانم عذرا حسینی نوشت . آن کتاب در مسیر چاپخانه در کیف آقای گرمارودی مسئول فرهنگی دفتر بنی صدر ،گفته شد ، به سرقت رفت ! بعد از کودتای سال 1360 معلوم شد که آقای گرمارودی جاسوس خمینی در دفتر بنی صدر بوده است و او به این کار اقرار نمود . به گفته گرمارودی ، خمینی مخالف انتشار آن کتاب بوده است . در سال 1365 کتاب زن و زناشویی نوشته آقای بنی صدر در خارج از وطن مجددا نوشته و انتشار یافت . این کتاب نقش زن را در اروپا از دیدگاه سیمون دوبوآر و میشل فوکو و الیزابت بادنتر و از دید مسیحیت و اسلام مورد بررسی قرار می دهد . در این کتاب برای اولین بار از نگاه آیات قرآن حجاب به عنوان چادر و روسری و مقنعه و روبنده و نقاب و … غیر دینی بوده و اثبات شده است . البته کتاب تحقیق جامعی در باره زن در جوامع و در فقه و در دین و در برخوردار شدن و برخوردار نشدن از حقوق می باشد . این کتاب در حدود 20 سال است که در سایت آقای بنی صدر قابل پیاده کردن است . بعد از انتشار آن در اینترنت ، در سطح بسیاری از دانشگاههای کشور بصورت خودجوش تکثیر گردید و مورد استقبال مخصوصا نسل جوان خواهان پاسخ به سوالات ، قرار گرفت .
در سال 1390 آقای امیر حسین ترکاشوند کتابی تحت نام “حجاب شرعی در عصر پیامبر “را با بیش از 1000 صفحه انتشار داد . این کتاب به جامعه شناسی و مردم شناسی تاریخی می پردازد و نظر فقیهان را در طول تاریخ در زمینه حجاب آورده و آیات قرآن را در این زمینه مورد بررسی قرار می دهد . و با تحقیق ثابت می کند که حجاب رایج که فقه می گوید ساخته ذهن فقیهان است . کوشش و تحقیق خوب او قابل قدردانی است .
در سال 96 آقای محمد جعفری کتابی تحت نام حجاب از چه وقت وارد اسلام شد و چرا ؟ انتشار داد . در این کتاب به استناد کتاب آقای ترکاشوند و نظرات نویسنده کتاب و ضمیمه های نظری آقای بنی صدر ، وضعیت حجاب را در دوره قبل از اسلام تا امروز گزارش داده است و بنا بر آیات قرآن توضیح در رد حجاب ، آنچه که فقیهان حکم کرده و می کنند ، داده شده است .
برای این مقاله از کوشش این سه محقق بهره برده ام .
در زمان قبل از اسلام و حتی در دورانی که محمد نظریه جدیدی را پیام آور بود فحشا رواج داشت . در شهر خانه هایی وجود داشت که بر سر خانه پرچم قرمز برپا می کردند که نشاندهنده از فحشا در آن خانه بود . فروش کنیز و برده برای امور جنسی امر غریبی نبود . مردانی در آن دوران بودند که زنان خود را برای مدتی می فروختند . مردانی کنیزان خود را برای امور جنسی می فروختند .
در بعضی از قبایل زنان شوهر و معشوقه داشتند و رسم بوده است که نیم تنه بالایی برای معشوق و نیمته پایینی برای همسران بوده است .
لباس زنان از یک و یا دو تکه پارچه تشکیل می شد . یک تکه بالا تنه ،از گردن و سینه و شانه ها را مثل دستمال می پوشاند و یک تکه پایین تنه را مثل لونگ می پوشاند . کسانی که وضعیت مالی بدی داشتند که اکثریت مردم آن زمان را شامل می شد، فقط یک تکه پارچه برای پوشاندن بدن داشته اند . این نوع پوشش شامل مردان و زنان هر دو می شده است . قابل توجه اینکه هنوز این نوع پوشش را در مردان کشورها با آب و هوای گرم و در جنوب ایران نیز در میان مردان ، می توان دید .
خانه ها با گل ساخته می شد و دری نداشته و حیانی نیز مرسوم نبوده است . مردان و زنان بدون اطلاع به خانه یکدیگر وارد می شدند .
محمد در پیامش به جامعه می آموزد که : در زمان ورود به خانه اطلاع دهید و یا دربی برای خانه که با حصیر ساخته می شد نصب کنند .
در آن زمان مرد و زن با هم نماز می خواندند و تفاوتی میان مرد و زن از لحاظ مکان و محل نماز وجود نداشت . در طول زمان بخاطر پوشش زنان و مردان که پارچه ها کوتاه بود و کوچک بود و در زمان سجده بخشهایی از بدن نمایان می شد ، تصمیمات جدید اتخاذ گردید و زنان در پس مردان نماز گذاردند . حتی نوع پوشش تاثیر در ترتیبات سجده گذاشته بود که مثلا اول مردان به رکوع بروند و بعد زنان .
در آن زمان حرفی از حجاب وجود ندارد . هیچگونه شواهدی هم از حجاب نیست .
در سوریه آن زمان یونانیها حاکم بودند و زنان اشراف نقاب می زدند . نقاب زدن را زنان اشراف عرب نیز از آنها آموخته بودند و نقاب می زدند .
برای مطالعه و آگاهی از آن زمان قرآن می گوید : زنان به پیامبر شکایت می برند که مردان و یا مردان یهود آنها را آزار می دهند . پیامبر از مردان می پرسد که چرا زنان را آزار می دهید و آنها می گویند که تصور می کردیم که آنها کنیزند و یا زنان یهودند . توصیه محمد به زنان است که برای شناخته شدن پارچه بالایی را دور شانه ها کشیده و سینه ها را بپوشانید تا از یکدیگر باز شناخته شوید .
هنوز حرفی از روسری و چادر و مقنعه و روبنده و … نیست .
تاریخ گواهی می دهد که تا قرن هشتم کسی از فقها هیچ عبارتی در باره موی سر و لزوم پوشش موی سر و حکمی در این باره مطرح نشده است .
در قرن هشتم شیخ شمس الدین محمد بن مکی که به شهید اول معروف است پوشش موی سر زنان را در فقه وارد نمود . او اولین فقیهی است که رسما حکم در باره پوشش موی سر داده است . قابل توجه اینکه او در سال 786 فوت نموده است . از آن زمان به بعد بنا بر رسم فقیهان در باره پوشش موی سر و نظریه شهید اول تا قرن 13 هجری بحث و گفتگو بوده است و فقیهانی موافق نظر اوو فقیهانی مخالف نظر او بوده اند .
صاحب مدارک (عاملی، ۱۰۰۹ هجری) ، در سخنی ماندگار، به صراحت اعلام کرد که اکثر فقها به بحث واجب بودن پوشش موی سر نپرداخته اند .
آقای محمد جعفری در این باره چنین توضیح می دهد : “وی در شرح العبارتی که محقق حلّی در شرایع الاسلام آورده (ترجمۀ آن عبارت: زنان مجاز نیستند که به جز صورت و دو کف دست و دو قدم پایشان مکشوف باشد، سایر نقاط بدنشان باید با دو پوشش درع و خمار پوشیده باشد) ، چنین می گوید: «آگاه باش که در عبارت محقق حلی و نیز در کلام اکثر فقهای شیعه، نه تنها به وجوب پوشش موی سر پرداخته نشده، بلکه از ظاهر عبارت چنین بر می آید که پوشاندنش لازم و واجب نیست، زیرا مو جزو جسد و بدن به حساب نمی آید… ولی شهید اول در کتاب الذکری، وجوبش را اقرب دانسته است، آن هم با اتکاء به این روایت امام باقر که گفت: فاطمه با پیراهنی که بر تن داشت به نماز ایستاد، در حالی که روسری وی [که از شدت کوچکی] فقط می توانست مو و گوش های او را بپوشاند. اما این روایت اگر هم سند درستی داشته باشد، با این حال دلالت بر وجوب استتار مو نمی کند، تازه ممکن است با همین روایت بتوان به عدم لزوم پوشاندن گردن استناد کرد”.
قابل توجه اینکه منظور صاحب مدارک از عبارت “اکثر فقها”، که به سَتر مو نپرداخته اند، تمام فقهای پیش از شهید اول هستند، و در نتیجه “اقلیتی” که به وجوب ستر مو پرداخته اند، شامل شهید اول و کسانی هستند که پس از وی (تا زمان صاحب مدارک) آمده، و رأی او را پذیرفته اند.
محقق سبزواری نیز با عاملی صاحب مدارک الاحکام موافق است و معتقد است اولاً نه تنها استنباط ستر گردن با اشکال فقهی مواجه است، بلکه “لازم نبودن سترِ” آن نیز می تواند قابل استنباط باشد. ثانیاً نه تنها در کلام اکثر فقها به لزوم ستر مو پرداخته نشده، بلکه به دلیل خارج بودن مو از مصداق و مدلول “جسد و بدن” می توان به واجب نبودن پوشش آن حکم کرد .
محمد باقر مجلسی هم معتقد است که «اکثر فقهای شیعه به وجوب پوشش موی سر نپرداخته اند و این شهید اول بود که برای اولین بار رأی به وجوب پوشش آن داد»
از حدود قرن دوازدهم و سیزدهم، بحث “استتار موی سر” با جدیت و حساسیت بیشتری مورد بررسی فقها قرار گرفت و نسبت به گذشته بر شمار موافقان پوشش افزوده گردید. و ما شاهد آنیم که آهسته آهسته واژه خمار و عملکرد خمار که گردن و سینه و شانه ها را در بر می گرفت ، در ذهنیت و نظر فقیهان بر خلاف گفته قرآن تبدیل به روسری گردید و برخی از فقها به پوشش مو گرایش پیدا کردند.
* از جمله محمد باقر وحید بهبهانی (۱۱۱۷ ه.ق- ۱۲۰۵ ه.ق) در حاشیه اش بر مدارک الحکام، طی توضیحی کوتاه و نه چندان قوی، و نیز تحت تأثیر پوشاک رایج زمان خودش، احتیاطاً رأی به پوشش گردن و مو صادر کرد .
*سید علی طباطبائی صاحب ریاض (۱۲۳۱ ه.ق) تمام بدن زن را عوره می داند و فتوا به استتار مو و گردن صادر می کند . و اصل نظر را بر اجماع می داند . در صورتی که تا 750 سال بعد از محمد ، مسئله حجاب موضوع نبوده است .
*محمد حسن نجفی، معروف به صاحب جواهر که معاصر با صاحب ریاض بود، «با اینکه رأی اش تمایل به پوشش مو دارد، با این حال اعلام کرده که بین فقهای شیعه اجماع و اتفاق نظر بر روی پوشش گردن و موی سر وجود ندارد»
* الشیخ یوسف آل عصفور البحرانی معروف به بحرانی (متوفی ۱۱۸۶ ه.ق.) با استفاده از واژۀ خمار، مقنعه و ملحفه که در احادیث بکار رفته، «به لزوم پوشاندن گردن و مو رأی داده است» اما عصفور البحرانی که خود قائل به پوشش مو است، خود معترف است فقهایی که به ستر مو پرداخته اند، تعدادشان کم است .
در قرن ۱۴ و ۱۵ قمری، لزوم ستر مو به حداکثر خود رسید. حاج آقا حسین بروجردی (متوفی ۱۳۴۰ خورشیدی)، وجوب پوشش موی سر، چه در نماز، و چه در سایر اوقات را چنین آورده است: «مسئلۀ ۷۹۷: زن باید در موقع نماز، تمام بدن، حتی سر و موی خود را بپوشاند … مسئلۀ ۲۴۴۴: زن باید بدن و موی خود را از مرد نامحرم بپوشاند…». مراجع پس از وی در نیم قرن اخیر همچون میلانی، خوانساری، حکیم، خمینی، خویی، گلپایگانی، شریعتمداری، نجفی مرعشی و … نیز همان رأی حاج آقا حسین بروجردی را تأیید و استنباط کردند.
قابل توجه اینکه در دوران انقلاب مردم ایران ، آقای خمینی به عنوان یک فقیه ، پوشش را ازاد دانست و کسی از فقیهان مخالفت با نظر خمینی در امور 19 گانه که دفاع از آزادی زن و احزاب و افراد و نویسندگان و … می کرد شنیده نشد . قابل توجه اینکه ، نظر خمینی و تعهد او می توانست تحولی عظیم در حوزه آزادی زن در فقه و در کشورهای اسلامی را ممکن کند . شرط آن عمل به تعهد بود که او انجام نداد . البته بعد از پیروزی مردم در انقلاب و بر خلاف تعهد خمینی که در حکومت شرکت نمی کند و حاکم شدن او بر قدرت و حکومت ، شعار یا روسری و یا توسری داده شد و خمینی موافق حجاب اجباری بر خلاف تعهداتش در پاریس گردید .
موی سر که تا پیش از قرن هشتم موضوعیت نداشت، و تازه پس از ورودش به متون فقهی تا یکی دو قرن اخیر دارای موافق و مخالف بود، امروز حکمی بی معارض خوانده می شود. اما «محمد صادق روحانی از فقهای معاصر که خود به وجوب پوشش مو معتقد است، می گوید: به ظاهرِ عبارات اکثر فقهای امامیه، اینگونه منسوب است که آنان پوشش مو را واجب نمی دانستند و نیز گروهی از بزرگان امامیه از صدور رأی در این باره خودداری کرده اند».
آیت الله منتظری نیز پوشش مو را اجماعی تلقی نکرده و آن را مسئلۀ اختلافی می داند و می گوید: «پوشش مو، محل خلاف است» .
. اولین فقهای قائل به وجوب ستر مو، حدود ۹ تا ۱۰ قرن پس از محمد و حدود ۸ قرن پس از امام جعفر صادق می زیسته اند. این سؤال مطرح می شود که ۹ تا ۱۰ قرن بعد چگونه مباح را حرام کرده اند ؟
نظر آقای بنی صدر که در بخشی از کتاب ” از چه وقت حجاب وارد اسلام شد و چرا ؟ ” نوشته آقای محمد جعفری آمده است را در اینجا می آورم .
« این روایت ها بر حکمی بنا شده اند که فیلسوفان یونانیِ بانی فلسفه قدرت، صادر کرده اند: زن دون انسان و «شئ جنسی» است. این حکم، نخست به دین های یهود و مسیحیت و سرانجام، اسلام، راه برد. طرفه اینکه «مدرنیته» نیز از آن مصون نماند: امر واقع مستمر.
در طول تاریخ، به تناقض های فراوانِ این حکم که بُن مایه اش زور است، توجه نیز نشد. دنبال راوی و روایت و ثقه و … بودن آن شدند، اما بر آن نشدند غلط را صحیح کنند: غلط سنجیدن حق به شخص است، و صحیح سنجیدن شخص به حق است. با ملاک گرداندن قاعدۀ صحیح، تناقض های فراوان این روایت ها، بر عقل خالی از غرض و رها از بندگی قدرت آشکار می شوند:
۱. تناقض با اصلِ شخص را باید به حق سنجید، و نه حق را به شخص. استنادکنندگان کاری به صحت و حقانیت این روایت ها ندارند. کار به گویندۀ آنها دارند. کافی است بگویند قول از پیامبر است، تا حکمی واجب بگردد. تناقض اول، تناقض دوم را ببار می آورد:
۲. تناقض دوم این است که دلیل حکم در خود آن نیست. در هیچیک، دلیل حقانیت حکم وجود ندارد. دلیل، قول گوینده است. در حقیقت، بنابر این اصل اصیلِ «چون حق است خدا می فرماید، نه چون خدا می فرماید حق است»، دلیل حقانیت حکم در خود حکم باید باشد، و در این حکم نیست. و
۳. تناقض سوم این است که سالبِ منزلت زن بمثابۀ انسان است. زیرا بی آنکه زن، «شئ جنسی» و «دون انسان» انگاشته شود، چنین جمله هایی ساختنی نمی شوند. از این نظر ناقضِ آیۀ ۱۳ سوره حجرات است (همانا ما شما را از زن و مرد و… آفریدیم تا شناخته شوید، و باکرامت ترین شما نزد خدا، با تقوی ترین شما است). و
۴. اصل این است که زن و مرد یکدیگر را تحریک جنسی غیر مجاز نکنند. به سخن روشن، در بیرون رابطۀ زناشوئی، پوشش مطلوب پوششی است که رابطۀ زن با مرد را رابطۀ زور جنسی با زور جنسی نگرداند، و به قول فوکو، سبب استقرار «دیکتاتوری سکس» نگردد. و
۵. تناقض دیگر و بس مهم که همواره از آن غفلت می شود، این تناقض است: بنابراین که اسلام خود را دین حق می داند، پس نباید ذهنیتی را تصدیق کند و آنرا مبنای حکم خود گرداند که بنابرآن، «زن شئ جنسی» است. بلکه باید روش های تغییر این ذهنیت را پیشنهاد کند، که قرآن کرده است. در حقیقت
…
۶. بنابراین که نابسامانی های جنسی، امر واقع مستمر هستند، پوشاندن زن از فرق سر تا نوک انگشتان پا، به این نابسامانی ها پایان نداده است و نمی توانسته است بدهد. بنابراین، حکم را نه پیامبر فرموده که زور فرموده است. حاصل آن این شده است که در جامعه های مسلمان، زن را «ضعیفه» و حقیر و تابع زور گردانده و در این وضعیت و موقعیت نگاه داشته و این خود از عوامل اساسی واپس ماندن این جامعه ها شده است: حکم، ناقض آموزش قرآن است. و
۷. پوشاندن زن و زندانی کردنش در خانه، رابطۀ مغز با مغز را نه تنها میان زنان و مردان، بلکه میان مردان نیز مشکل می کند. زیرا
الف. زنان، بنابراین که «ناقص عقل» باور می شوند، بمثابۀ صاحبان عقول از رابطه حذف می شوند. و
ب . به قدرت بمثابۀ تنظیم کنندۀ رابطه ها نقش اول داده می شود. و
ج. مربیان کودکان زنانند که «ناقص عقل» و «شئ جنسی» تلقی می شوند. در نتیجه، عقل ها از دوران کودکی، به قدرت مداری خو می کنند. و
د. چون جامعه در رابطه هایش محور قدرت می گردد، رشد نمی کند و نظام خود را تکرار می کند. و
۸. میان زن و مرد، پایه را رابطۀ حق با حق نمی شناسد. پایه را قدرت مرد بر زن می شناسد. بنابراین، ناقض حقوق زن و مرد، هر دو است، در صورتیکه بنای قرآن متکی کردن رابطۀ جنسی به دوست داشتن، و اعتماد، و هم پیمان شدن، و پیمان را پیمان حق با حق شناختن، و عمل به حقوق خویش بمثابۀ انسان، است. حال آنکه، بنابر این روایت ها، زور جانشین دوست داشتن و اعتماد و پیمان عشق و عمل به حقوق می شود.
۹. نه تنها دلیل حکم در آن نیست، بلکه مبهم نیز هست. بخاطر شفاف کردنِ حکمِ مبهم است که ناگزیر شده اند در خارج از حکم (عورت گرداندن زن و شئ جنسی و محرک جنسی معنی کردن او)، برایش دلیل بتراشند. با قرآن در تناقض است، چراکه قرآن زن را انسان می خواند و برخوردار از حقوق انسان، و این روایت ها او را «عورت» می گردانند! و
۱۰. ضد رشد است. چرا که اصل را بر رشد ناپذیری زن می گذارد، وگرنه او را «عورت» نمی خواند. او «ناقص عقل» انگاشته نمی گشت و ضعیفه نمی شد. همانطور که در عمل واقع شد و استمرار یافت، زنان جامعه های مسلمان رشد نکردند و در نتیجه، مردان نیز از رشد بازماندند. ناقض اصلِ تحصیل علم، فریضۀ زن و مرد است، نیز هست. و …
جای تعجب است که آقای بنی صدر 35 سال قبل در رابطه با حجاب توضیح کامل داده است و سانسورهای اذهان معتقدین به حجاب اجباری را استدلال نموده است و از طرف حوزه های فقه کسی وارد استدلال در رد این نظر نگردیده است .
بسیاری از فقیهان و هم استبداد حاکم بر ایران زن را در شیئ جنسی خلاصه کرده و می بینند . یا زن را پوشیده می بینند و یا آن را عامل فساد و بدون پوشش . داشتن و نداشتن چه نوع و به چه شکل پوشش و چگونگی آن را باز دهنیتهای زورمدار آنها برای زنان تعیین می کند .
زنان باید از حقوق خود برخوردار بگردند و آزاد و مستقل باشند . مستقل در گرفتن تصمیم و آزاد در انتخاب نوع تصمیم . انتخاب پوشش زنان که چه نوع باشد در عهده زنان است .
آزادی زن از روابط قوا وظیفه مدافعان حقوق زنان می باشد . این کار بر عهده مردان و زنان مدافع حقوق است .
تا زن آزاد و مستقل نشود و رشد متناسب با حقوقش نکند ، زیر سلطه خواهد ماند و فقیهان از هر دین و مرام برای پوشش و رفتار او و نگرش او و مطیع بودن او حکم صادر می کنند .
ذهنیتهای خشونت طلب در مردان چه برادر باشد و چه پدر و چه همسر باید تغییر رویه بدهند و ذهنیت خود را از تعیین و تکلیف کن نسبت به زنان تغییر بدهند .
این زن نیست که باید خود را از دست مردان با هر رابطه و هر مرام و دینی به شکلی پوشیده کنند که آنها می خواهند . بلکه این مردان هستند که باید نوع دید خود به زنان را تغییر بدهند .