پس از اتمام تفسیر سوره ص و قریش در طرح تفسیر ترتیبی به روش پازل که از چندی پیش بدان اقدام نموده ام، با توجه به آیاتی در این دو سوره در رابطه با “حکمرانی خوب” بر آن شدم که با محوریت این موضوع در آیات قرآن، مقالاتی را در دستور کار قرار دهم. اینک بخش اول آن مقالات را اختصاص می دهم به آیات مرتبط در سوره های ص و قریش که اخیراً تفسیر آنها را بپایان بردم.در سوره قریش؛ علی رغم کوتاهی آیات، مفاهیم بنیادینی در رابطه با “حکمرانی خوب” وجود دارد که بسیار حائز اهمیت است. می فرماید: “لِإِیلَافِ قُرَیْشٍ”، برای همبستگی قریش، “إِیلَافِهِمْ رِحْلَهَ الشِّتَاء وَالصَّیْفِ”، همبستگی شان در کوچ زمستان و تابستان، “فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ”، پس باید بپرستند پروردگار این خانه را، “الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ”، کسی که سیرشان کرد از گرسنگی و امنیتشان داد از ترس.
همانطور که می بینیم، آیات این سوره کوتاه اند و کم تعداد، اما واجد نکاتی می باشند که به طور مستقیم یا غیر مستقیم در “حکمرانی خوب” موضوعیت دارند. در تفسیر این سوره نگاشته بودم:
“آیات این سوره نشانگر این است که «عبادت» و دینداری یک امر صرفاً فردی یا خانوادگی یا حتی طایفه ای و امثالهم نیست، بلکه اجتماعی است و به جهت همین اجتماعی بودن در تأمین معاش و امنیت، نقش محوری دارد، بدین معنا که اگر آدمیان پروردگار واحد را که کسی جز آفریننده هستی نیست را نپرستند، در تأمین معاش و امنیشان، دچار مخاطرات تنازعات شان می‌شوند. به عبارت دیگر؛ «عبادت» پروردگار واحد؛ شرط لازم تأمین معاش و امنیت است. و پروردگاری می تواند واحد باشد که پرورش او بر مبنای احقاق حقوق ذاتی همه پدیده ها باشد، وگرنه اگر پای تضییع حق یا حقوقی در میان باشد، وقوع تنازعات محتمل است و در نتیجه عدم تأمین معاش و امنیت برخی نیز محتمل. یک نکته هم این است که زادگاه برخی؛ مناطق سرد سیر بوده و برخی دیگر؛ گرم سیر، و در کوچ زمستان و تابستان، این دو دسته به سرزمین یکدیگر وارد می شوند، و اگر مبنای آنها پرستش پروردگار واحد نباشد، آنگاه هر یک بر دیگری وقتی در سرزمین خویش است، ممکن است تبعیض روا دارد و همین مایه تنازعات و استمرار آنها شود. نکته دیگر اینکه وقتی سخن از «رب» است، مراد «پرستش عملی» است، نه عقاید ذهنی، و از همین رو، واژه «رب» بجای «اله» بکار رفته است. و وقتی؛ رب همگان رب واحد باشد، یعنی محوریت رفتار عملی همگان یکی باشد، عقاید نظری ایشان هم اگر هم محور نشود، ناسازگاری آنها چندان پا به عرصه اجتماع نخواهد گذاشت و منجر به تنازع نخواهد شد. و دیگر اینکه وقتی می فرماید، «رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ»، و مراد از «البیت»؛ کعبه است که چار دیواری بیش نیست، آن هم خالی، و در نتیجه پرورشی بدان تعلق نمی گیرد، پس مراد این است که هیچ گروه و طایفه و عقیده و امثالهم در سمت و سو دادن به پروردگار، محلی از اعراب ندارد و هیچ چیز و هیچ کس محوریت ندارد، جز تأمین معاش و امنیت برای همگان که در غیر این صورت، پروردگار واحد پرستیده نشده است. با این توضیحات؛ «قانون اجتماعی واحد»، به شرط عدم تبعیض یا عدم تضییع حقوق ذاتی، با تأکید ویژه بر تأمین معاش و امنیت همگان، مورد تأیید هدایت الهی است.”
حال با توجه به این توضیحات می توان نکات زیر را در “حکمرانی خوب” برشمرد:
– نکته اول اینکه، برای مردمانی که در قالب یک “تألیف” دارای زیست اجتماعی هستند، جغرافیای سرزمینی و مواهب طبیعی، مشترک المنافع است، و نباید انحصاری باشد.
– نکته دوم اینکه، تأمین معاش و امنیت، حق همگان است و مردمان باید حاکمیتی را بپذیرند که حداقل در تأمین معاش و امنیت، کوشا و دادگر باشد.
– نکته سوم این است که این موارد، مقدور نمی شود، مگر اینکه در حکمرانی؛ فرقه گرایی و تبعیض های عقیدتی، محل نداشته باشد.
اما در سوره ص به حکمرانی داوود و سلیمان پرداخته شده است که توجه به نکات آنها، مفید نکاتی در “حکمرانی خوب” می باشد.
آیه ١٧ سوره ص داوود را واجد دو صفت “ذَا الْأَیْدِ” و “أَوَّابٌ” معرفی می نماید. پیش از این در معنای اواب نگاشته ام:
«اواب بودن، یعنی در هر مسأله و چالشی به سراغ هدایت الهی رفتن و به محض دریافتن اشتباه خود، بازگشتن به صراط مستقیم، یعنی بازگشتن به انسجام رفتاری و گفتاری بر مبنای حقیقت و این مصداق بندگی کردن تام و تمام الهی است.»
با این توضیحات؛ “اواب” بودن، یعنی آدمی هرچند هم که مؤمن و هدایت یافته باشد، خود را مصون از خطا نداند و دمادم خود را با معیارهای حقمداری بسنجد و بینش و منش و روش خود را تصحیح نماید، بویژه در جایگاه حکمرانی.
اما در این میان “ذَا الْأَیْدِ” بودن (و جمع آن؛ “أُوْلِی الْأَیْدِی”) هم مهم است که در تفسیر سوره ص نشان دادم که “معنای “أُوْلِی الْأَیْدِی”؛ صاحبان قدرت یا نیرومندان نیست، بلکه مفهوم آن چیزی است که در عامیانه بدان می گویبم، “دست داشتن”، “دست و پا داشتن”، “جربزه داشتن”، یا امروزه می گویند، “فعالان فلان عرصه”، یعنی کسی که کوشش گر و تواناست در انجام کاری، کسی که کار را پیش می برد. حالا کسی که این ویژگی را داشته باشد، اگر صاحب بینش هم شود، کار درست را درست انجام می دهد، بویژه در امور اجتماعی.”
بنابراین، توانایی نظری و توانایی عملی، توأمان لازمۀ تصدی امور اجتماعی، بویژه حکمرانیِ خوب است.
آیه ١٨ سوره ص، یکی از توفیقات داوود در حکمرانی را مشارکت دادن توده مردم در اداره امورشان بیان می دارد: “إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَالْإِشْرَاقِ”. در تفسیر این آیه نگاشته ام:
“در خصوص معنای «جبال» در این آیه به نوشته‌ای که پیش‌تر در پاسخ به پرسش دیگری نگاشته‌ام توجه می‌دهم: “راغب ذیل ماده «جبل» معنای آن را در بسیاری آیات اعتباری و استعاری می‌داند و متضمن معنای ثبات و پایداری یا اشاره به خصلتی که در طبیعت چیزی ریشه دوانیده باشد و نتوان آن را به آسانی از آن گرفت. ستبری و درشت اندامی، عظمت و فراوانی، و نیز گروه زیاد و عظیم نیز همگی در بار معنایی این ماده قرار دارد.” (بنابراین) مراد از «جبال» در این آیه «توده مردم» است، چنانکه کوه ها هم توده های خاکی و سنگی هستند. به طور کلی به تعداد زیادی از یک چیز در کنار هم کوهی از آن چیز هم می گویند، مانند کوهی از مشکلات، یا کوهی از کالاها. در توضیحات ترجمه استاد عبدالعلی بازرگان ذیل این آیه آمده “منظور از تسبیح، انجام کاری مثبت برای رفع نقص و نارسایی است.” حال با این بار معنایی معنای آیه چنین می‌شود: “همانا مسخر کردیم ما توده های مردم را با او که از بدی ها و ناراستی ها منزه کنند به شامگاهان و صبحگاهان”. مسخر کردن مردم با داوود؛ یعنی آنها را گوش بفرمان داوود کردیم تا با یکدیگر در بسامان سازی امورشان اقدام کنند البته نه در تمام اوقات، بلکه به هنگام شب و صبح، چرا؟! چون اقتضای اشتغال به کشاورزی و دامداری؛ پراکندگی مردمان از صبح تا شام در کشتزارها و باغات و مراتع بوده است و تنها فرصت های جمع اجتماع مردمان؛ آغاز شب و آغاز روز بوده که از کار فراغت حاصل می کرده به اقامتگاهشان باز می گشتند، یا ابتدای روز که هنوز ترک اقامتگاه نکرده بودند و می توانستند در اجتماع مردمان شرکت کنند و با یکدیگر در راستای بسامان سازی امورشان مشارکت کنند.”
آیه ١٩ سوره ص، دلالت دارد بر اینکه در حکمرانی خوب، قوای مجریه باید یکدست و هماهنگ باشند. این آیه می فرماید، “وَالطَّیْرَ مَحْشُورَهً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ” که در تفسیر آن نگاشته ام:
“اطلاق «الطیر» نیز مانند «الجبال» در این آیات به انسان هاست، «الجبال»؛ توده مردم یا عوام الناس و «الطیر»؛ خواصی از مردم. همانطور که در کوه ها و توده های مردم، اشتراک صفتی است که می توان به توده مردم؛ «کوه» گفت، به کسانی هم که دور و بر شخصی می چرخند و گوش به فرمان اویند و کارها را سریع انجام می دهند، می توان لفظ «پرندگان» را بکار برد، مثل اینکه می گویند، «یکی مثل پروانه دور دیگری می چرخد»، یا مثلاً می گویند، «بپر، فلان کار را انجام بده». بنابراین، پریدن و دور کسی پرواز کردن، نشانگر سرعت عمل و گوش بفرمان بودن است و از این رو هم می گوید، «لَهُ أَوَّابٌ»، یعنی این دور و بری های داوود، دمادم به پیشگاه او باز می گشتند و وظیفه دیگری را بر عهده می گرفتند، یا گزارش کار خود را ارائه می کردند.”
با این ویژگی ها درحکمرانی داوود؛ حکمرانیش پر نفوذ و مؤثر شده و روی به حکمت و فصل الخطابی می برد که در آیه ٢٠ می فرماید: “وَشَدَدْنَا مُلْکَهُ وَآتَیْنَاهُ الْحِکْمَهَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ”، و پرنفوذ و مؤثر ساختیم فرمانرویش را و دادیم اش حکمت و داوری پایان دهنده به اختلافات. در تفسیر این آیه نگاشته ام:
“فرمانروایی داوود مطابق بیان قرآن به چند علت پر نفوذ و مؤثر شده بود، یکی اینکه، او خدا را بندگی می کرده، «ذَا الْأَیْدِ» و «أَوَّابٌ» بوده، دیگر اینکه همه توده های مردم را در حکمرانیش مشارکت داده (إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَالْإِشْرَاقِ)، و نیز اینکه، کارگزارانش از افراد تند و تیز و مسئولیت پذیر بودند (وَالطَّیْرَ مَحْشُورَهً کُلٌّ لَّهُ أَوَّابٌ). اما یکی از نکات این آیه، تقدم «شَدَدْنَا مُلْکَهُ» بر «آتَیْنَاهُ الْحِکْمَه» است، بدین معنا که در ابتدای حکمرانی داوود، «حکمت» از علل نفوذ و مؤثر بودن حکمرانی او نبوده، بلکه در پی آن عوامل مذکور، او صاحب حکمت هم می شود. حال این چالش مطرح می شود که چرا با اینکه آن عوامل مذکور، متضمن حکمت در حکمرانی هستند، «ایتاء حکمت» متأخر از آنها، در بیان قرآن آمده است؟ پاسخ می تواند این باشد که داوود آن ساز و کار حکمرانی را خود بپا نکرده، بلکه بنحوی به او منتقل شده و او در واقع وارث آن بوده که با تداوم آن ساز و کار، او صاحب حکمت در حکمرانی هم شده، بنحوی که داوری او «فصل الخطاب» هم شده است، یعنی پایان دهنده اختلافات و تنازعات اجتماعی. یعنی توانایی او در داوری تا بدانجا رشد می کند که با داوری او، دیگر مجالی برای حرف و حدیثی در صحت داوری نمی مانده است و البته، تمامی عوامل مذکور در آیات پیشین و نیز پر نفوذ و مؤثر بودن حکمرانی او، یعنی حرف شنوی مردمان از او در «ایتاء حکمت و فصل الخطاب» به او، دخیل بوده است، چرا که او هم حقمدار بوده، و هم با مردم حشر و نشر داشته، و هم کارگزارانش نیکو بودند، و هم اینکه همواره با مصادیق بیشتری که نیازمند داوری بودند، مواجه می شده و بدین طریق در امر داوری کارآزموده و مجرب تر می شده، تا جایی که داوریش، حکیمانه و فصل الخطاب می گردد، و از این رو است که افعال «سَخَّرْنَا» و «شَدَدْنَا» و «آتَیْنَا»، همگی به ضمیر «نا»، یعنی به خدای تعالی و جنودش، منسوب شده اند، تا این معنا را برسانند که عوامل بسیاری، از جمله، عبودیت و حقمداری خود داوود، و ساز و کار های اجتماعی پیرامونی او که منطبق با چارچوب قوانین نظام هستی بوده اند، در رشد و تعالی وی، مؤثر بوده اند.”
حال برویم به سراغ حکمرانی سلیمان در سوره ص. در آیه ۳۴، می فرماید: “وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمَانَ وَأَلْقَیْنَا عَلَى کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنَابَ”. این آیه دلالت دارد بر اینکه حکمرانی سلیمان؛ “متمرکز و بی تحرک و ناپویا و جسد وار بوده است” و او این ضعف را فهمیده و به خود آمده و می گوید: “قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکاً لَّا یَنبَغِی لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ” ( سورۀ ص، آیۀ ۳۵)، گفت پروردگارا بیامرز مرا و استمرار بخش برایم فرمانروایی را که اینگونه سزاوار نیست برای کسی از پس من، همانا تو استمرار بخشی. یعنی پروردگارا با این شیوه حکمرانی که تاکنون پیش گرفته و فقط در مرکز حکومت به صورت متمرکز حکمرانی می کردم، این فرمانروایی بعد از من از هم می پاشد و کسی از پس آن برنمی آید. (نقل از تفسیر سوره ص)
آیه ۳۶ سوره ص دلالت دارد بر اینکه، این ضعف حکمرانی سلیمان با بکارگیری لشگریانی برای گسیل به گستره قلمرو حکمرانیش به نیابت از او، بر طرف می شود که می فرماید: “فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخَاء حَیْثُ أَصَابَ”. در تفسیر این آیه نگاشته ام:
“«الریح» به معنای «باد» مانند «الجبال» که معنای آن را توده های مردم قلمداد کردیم (در آیه ١٨) و «الطیر» که معنای آن را کارگزاران تیز پا و مسئولیت پذیر (در آیه ١٩)، به امری در حکمرانی دلالت دارد و آن لشگریانی است منسجم و تیزپا که مانند باد به آسانی به هرجا می روند و البته «رخاء» دلالت دارد که آن لشگریان؛ طوفانی حرکت نمی کردند و در هم نمی کوبیدند، هرجا را که بدان گسیل می شدند، بلکه به آرامی و نرم خویی و به دور از خشونت زایی، اما مقتدرانه، حکمرانی را به سامان می نمودند. داوود از دو رکن حکمرانی خوب بهره مند بود و آنها، یکی مشارکت توده های مردم در امر اداره سرزمینشان بود، و دیگری بکارگیری کارگزارانی مسئولیت پذیر و تیزپا بود که با گسترش قلمرو حکمرانی، حکمرانی خوب نیازمند رکن دیگری نیز بود و آن بکارگیری نیروی مقتدری بود که نافرمایان و نابسامان سازان و عاملان هرج و مرج قلمرو حکمرانی را سر به راه کرده، نظم عمومی را برقرار سازند (که می فرماید:) “وَ الشَّیَاطِینَ کُلَّ بَنَّاء وَغَوَّاصٍ” (ص، آیه ٣٧). این آیه عطف است به آیه قبل که فرمود: «فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخَاء حَیْثُ أَصَابَ» و از این رو آیه ٣٧، مفهوماً اینگونه است: وَ (سَخَّرْنَا لَه) الشَّیَاطِینَ کُلَّ بَنَّاء وَغَوَّاصٍ، و (به فرمان او درآوردیم) قدرتمدارها را هر یک بنّا بود و هر یک غواص بود … معنای آیه این است که سلیمان توسط «الریح» که لشگریانش بودند، فضایی را فراهم کرد که شیطان صفتانی که دارای مهارت بنایی و غواصی بودند، در همان مهارت های خودشان، تحت نظر فرمانروایی سلیمان به کار گماشته شوند و در آبادانی سرزمین و اجتماع خود، مؤثر باشند. البته صاحبان دیگر مهارت ها نیز، مشمول این آیه می باشند، چرا که ذکر همه صاحبان مهارت و مشاغل، محل نداشته است. مفهوم این آیه این است که روش سلیمان در حکمرانی، حذف یا طرد همه قدرتمدارها و شیطان صفتان نبوده، بلکه هر کسی را در حدی که در اجتماع سازنده و مفید بوده، بکار می گرفته است و فقط قدرتمداری و بزهکاری ایشان را با محدودیت مواجه می کرده است. “وَآخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفَادِ” (ص، آیه ٣٨)، و دیگر قدرتمدارها را قرار داده شده در بندها، یعنی کسانی را که کنترل پذیر نبوده و در نابسامانیه ا و بزه کاری ها همواره می کوشیدند، در بندها محبوس نگه می داشتند.”
با توجه به آیات اخیر، یک رکن دیگر حکمرانی خوب؛ مدارای حداکثری با ناسازگاران است به نحوی که تا جایی که می، ایشان را در عمران و آبادانی امور مشارکت داد، یعنی از مهارت و تخصصشان استفاده کرد، نه اینکه به جهت مخالفت آنها رویکرد حذفی در پیش گرفته شود. البته این مدارا و میدان دادن، شامل کسانی نمی شود که به هیچ روی و در هیچ زمینه ای، حاضر به مشارکت تعالی بخش نیستند، بلکه باید جامعه را از اعمال ناهنجار و نابسامان ساز ایشان مصون نمود.
این مقال را با ذکر این نکته بپایان می برم که رجوع به “تفسیر سوره ص، به روش پازل” می تواند در گویایی مدعیات نگارنده، مؤثر باشد. از این رو از منتقدان گرامی خواهشمندم، قبل از اقدام به نقد، به متن کامل “تفسیر سوره ص به روش پازل” در کانال تلگرامی بنده به نشانی nima_haghpoor مراجعه کنند و آن را از نظر بگذرانند.
نیما حق پور – ۱۱ آبان ۱۴۰۰
www.instagram.com/nima_haghpoor
www.t.me/nima_haghpoor