زنده یاد بنی صدر از خردسالی سنگینی بار استبداد را حس کرد. جنب و جوش مردمی و شکل گرفتن نهضت ملی را شاهد بود و پیشرفت آن نهضت را در عنفوان جوانی تجربه کرد. و به ویژه شکست تلخ آن را دید. نقش شخصیت ها، گروهها و دسته ها و احزاب، نقش روحانیون- مثبت و منفی آن را – در نهضت مردمی به چشم دید. زمانی که جنبش دانشجویی زیر پرچم برافراشته توسط همرزمان و همکاران مصدق بار دیگر اوج گرفت ، 7 سال بعد از کودتای 28 مرداد، او بخش بزرگی از تحصیلات عالی خود را به انجام رسانده بود. و به مثابه ارشد همقطاران خود، به طور طبیعی از رهبران دانشجویان شد. تجربه عینی آن دوران، رودررویی مستقیم با حامیان و کارگزاران استبداد و بحث های دائمی بین دانشجویان و برخورد بین اصحاب و مدعیان مشربهای مختلف فکری – چپ ها ، م‍ذهبیون، ملیون – و نیز با رهبری جنبش سیاسی وی را به این نتیجه رساند که برای پیشبرد کار مبارزه و دست یافتن به اهداف آن – استقلال آزادی و رشد و سعادت ملی در یک کلام حاکمیت ملی– باید به اندیشه ای منسجم که بتواند به نیازهای این حرکت و ضرورت های گوناگون کشور پاسخ دهد مجهز بود. از آنجا این رسالت را به عهده خود گذاشت که در این راه گام بنهد و در تدوین این اندیشه بکوشد. از آنجا، در کنار فعالیت اجتماعی و سیاسی همچون یک کنشگر نستوه دائمی، به کار اصلی مطالعه و تفکر پرداخت. دوران نخست اقامت او در فرانسه تا انقلاب، نزدیک به یک دهه و نیم، عمدتا به این مهم گذشت.
هدف من اینجا توصیف همه گیر آن اندیشه نیست. امیدوارم دیگر عزیزانی که سخن خواهند گفت نیز به آن بپردازند. و نه هدفم تایید یا نقد آن اندیشه است. آنهم به جای خود از باید های ما و بعدی های ما، که بقای اندیشه در گرو نقد آنست. آنچه مقصود من است بیان نقشی است که در پیش گرفتن این راه در سرنوشت او و کشورش به دنبال داشت. برای رسیدن به این مقصود، ناگزیرم اجمالا عناصر و چگونگی شکل گرفتن آن اندیشه را، آن طور که من به عنوان یکی از شاگردان او در سالهای کم فاصله با انقلاب فهمیده ام توضیح دهم.
عدالت خواهی، انگیزه هر جوانی در آغاز شرکت او در فعالیت سیاسی-اجتماعی است. تبلور این واقعیت در کشور ما بعد از شهریور 20 همزاد است با سیطره فکری حزب توده بر صحنه فعالیت های روشنفکری و سیاسی اجتماعی به خصوص در محیطهای جوان و در بحث های میان آنها. مهمترین جنبه این سیطره روشنفکری، ادعای در انحصار داشتن ابزار علمی است برای تحلیل و شناخت واقعیت ها. و با خوانشی ساد‌ه‌گرایانه، محدود کردن تمام امر به مقوله اقتصادی و در درون آن مقوله، به جنگ طبقاتی. و از جمله تالی فاسد های آن قائل بودن به وجود اردوگاهی جهانی برای زحمتکشان و رجحان دادن به منافع این اردوگاه در مقابل منافع ملی. این طرز فکر علیرغم تجربه تلخ رفتار این حزب در مقابل نهضت ملی و نتایج فاجعه بار آن، هنوز چند سال بعد از کودتا در زمانی که فعالیت دانشجویی آغازی دوباره یافت، با پرخاشی تمام در بحث های دانشجویان و جوانان طنین می‌انداخت. جوان مبارزه جو یا باید از شرکت در بحث ها پرهیز میکرد، یا در آنها عقب می‌نشست، ، یا خودرا در مخاطره پذیرش همه تبعات آن اندیشه قرار میداد. از اینرو بنی صدر به این نتیجه رسید که آشتی و همسازی آرمان عدالت خواهی با آرمان وطن خواهی یکی از ضروریات فکری است که نهضت هدایت کننده به سوی آینده آرمانی نیازمند آن است.
و نیز او بر آن شد که اندیشه استقلال طلبی را، یعنی توانایی ملی به اعمال اراده جمعی خویش برای تعیین سرنوشتش به جای اراده خارجی – با انگیزه حفظ منافع دولتها و شرکتهای بیگانه – بر پایه های فکری منسجم استوار کند.
هدف او تفکیک آرمان بود از روش. باورش به آرمانها خلل ناپذیر بود: استقلال آزادی عدالت رشد و شکوفایی استعدادها. ولی اندیشه و دید را گشوده و باز می‌طلبید برای پذیرش و پردازش داده های تازه، برای غنا بخشیدن به شناخت و تحلیل و نزدیکتر شدن به واقعیت پویا، آنگونه که هست. روش شناخت برای او مطالعه و در نظر داشتن هم زمان مجموعه عوامل درونی و برونی و تاثیرات متقابل آنها بر یکدیگر بود. به جای نگرشی که تنها در وجود یک «عامل مسلط» یا «تضاد اصلی» امر اجتماعی را توضیح میداد، وی به مجموعه عوامل که در «توحید» با یکدیگر هویت پویای واقعیت را تشکیل داده بودند، توجه داشت. در امر اجتماعی ابعاد سیاسی اقتصادی اجتماعی و فرهنگی را همزمان می نگریست و آنچه را که در درون یا از برون در این ابعاد در کار بود یا بر آنها تاثیر میگذاشت بررسی میکرد.
در امر فلسفه دین توحید را شالوده و اصل وجود و حاضر در هر امر میدید. بعثت را دائمی می‌دانست و امامت را امری همگانی و تعمیم یافته به مثابه آنچه جایگاه فرد را در زندگی جمعی تعریف میکند.
او به این نتیجه رسیده بود که این نظام فکری زمانی استوار و محکم است که با تجربه ملی همخوانی داشته باشد. مطالعه گسترده او از کتب و آثار، و کوشش برای دست یابی به شناختی جامع از هویت تاریخی کشورش با این هدف بود.
آنگاه که هنگام گذشتن فراسوی بن بست خود ساخته نظام پهلوی در رسید، و انقلاب را بیانی ایجابی می بایست، دستاورد کار او بود که به عنوان اهداف، وظائف و تعهدات نظام جانشین استبداد سلطنتی متکی به بیگانه ، از زبان رهبری انقلاب در پاریس بیان شد. بی آنکه اذهان عمومی از آن الزاما آگاه باشد.
و میتوان بدون تردید اورا در زمره شخصیتهای تاریخی قرار داد که به برکت توانایی فکری خویش، و نه موقعیت گروهی، تعلق خانوادگی و نسب، یا پیشینه مبارزاتی، یا مقام دینی و معنوی، چنانکه رسم کشور ما بوده است، در جایگاه پیشتازی و رهبری حرکت قرار گرفته اند. جاذبه او در کلام قوی ای بود که فکری منسجم را به گروهی مشتاق و تشنه و نیازمند ارائه میکرد.
نسلی مشتاق که همه چیز را تازه میخواست و در جستجوی طرحی نو در زندگی اش بود. حتی در دینش خواستار انقلاب بود. و نه سیاسی کردن آن و بر کرسی حکومتی نشاندن آن، که در آزاد کردن آن از توجیه گری زور و تحجّر، از فاصله گرفتن قطعی آن از تجربه های تاریخی معارضه با مردم در قالب علم کردن مشروعه در مقابل مشروطه، یا رها کردن همراهی با نهضت ملی و پشت کردن به آن در نیمه راه، یا دینی که حتی در بیان اعتراضی اش مخالف اصلاحات ارضی بود و حق رای زنان و در بیان ایجابی اش فکر نا پخته ای داشت با عنوان ولایت فقیه.
نسلی که در بیان دینی اش آزادی طلبی و خردگرایی را می جست، آن را در اندیشه ای که بنی صدر ارائه می داد می یافت.
این، راز چرایی اقبال به او است. هر چقدر با گفتمان و اندیشه او مخالف باشیم یا نباشیم ولی واقعیت ملموس شمارش پذیر اقبالی است که به او شد پس از ورودش به کشور. در زمان کوتاهی بعد از ورود به ایران، سخنرانی های او با استقبال عظیم به خصوص از جانب جوانان مواجه شد. به او امکان داد تا دوباره به میان مردم کشور برود و با آنها ارتباط و گفتگو برقرار کند. هم مسائل و مشکلات را از نزدیک ببیند هم مردم را با افکار و روش خود برای ساختن نظامی نوین آشنا کند. این ارتباط های روزمره و مداوم آغازگر حرکتی در میان مردم شد که علیرغم فقدان تشکیلات سیاسی پیروزی اورا در کسب اعتماد عمومی در انتخابات رقم زد. نخستین بار در انتخابات مجلس خبرگان از تهران. نفر دوم – پس از مرحوم طالقانی، [یعنی شخصیتی که بار مشروعیت سالها مبارزه و زندان و استقامت را بر دوش میکشید و حضورش در کنار مردم به حرکت انقلابی شتابی دو چندان بخشیده بود و گروههای سیاسی بر سرش اجماع داشتند] و جلوتر از مرحوم منتظری – و پس از خبرگان، در انتخابات ریاست جمهوری. و قبل از اینها، کمک بیدریغ مردمی برای حمایت از آنچه او پیشنهاد میداد.
گذار به جمهوریت یک تغییر شکلی و ساده که در نحوه تعیین راس نظام خلاصه می‌شود نیست. تغییری است بنیادی در شیوه زیستن. گذار است از حاکمیت زور و تحجّر، به حاکمیت ملی و عقلانیت. آنهم در جامعه ای ملتهب — و ویرانی انقلاب بر ویرانی‌ها افزوده.
لازمه تلاش برای باز سازی هر جامعه نخست وجود انگیزه است و پس از آن باور به مفید بودن تلاشها. به ملتهایی بنگرید که پس از طاعون و قحطی یا تجربه ویرانگر جنگهای طولانی، حیاتی دوباره یافتند. کشور انقلاب زده و از یک نوع استبداد رها شده نیز در همان وضع است. پیام بنی‌صدر پیام امید بود برای رفع تردید ها، برای باور به توانایی ها، اما با این امتیاز ویژه که متکی و استوار مینمود بر یک نظام منطقی منسجم – نه تنها در دلها که در عقل ها هم می‌گنجید!
و در عمل نیز بنی صدر میکوشید که حقانیت پیام امید را به نمایش آورد.
خود زنده یاد در سر مقاله شماره اول روزنامه انقلاب اسلامی چه شیوا توضیح می‌‍‍‍‍‍‍‍د‍هد[نقل قول]: “استعداد های انقلابی …بر آن شدند که از مشکلات باک به خود راه ندهند… تا در تجربه انتشار روزنامه توانایی انقلاب را در حل مشکلات برهم انباشته شده دوران گذشته بیازمایند. اگر …تجربه انتشار می‌تواند با موفقیت قرین گردد، مسائل دیگر را نیز…میتوان حل کرد. در این تجربه، انقلاب اسلامی ایران بود که استعدادهای خویش را در سازندگی می‌آزمود. موفقیت این آزمایش …برای نسل امروز، نشانه آنست که وقتی خواستِ …پی ریزی جامعه انقلابی به تصمیم انجامید…جریان انقلاب پیروز خواهد شد». [پایان نقل قول]
فصلهای دیگر حیات سیاسی پرافتخار او شامل نبرد اوست برای حفظ وطن در مقابل تجاوز خارجی علیرغم جفاکاران داخلی. نبردی که در آن پیروز شد و توانست جلوی پیشروی لشگر بیگانه را بگیرد هر چند که نگذاشتند پیروزی را به سرانجام برساند…یا تلاش او برای نجات کشور از گروگان گیران و حامیان آنها…
سخن بسیار است و فرصت کوتاه. بقیه را به بقیه عزیزان واگذار میکنم. ممنون از حوصله شما.