سد کمال خان در
5 ژانویه (سمت چپ) و 10 ژانویه (راست) عکس: Planet Labs Inc. / Planet Labs Inc.
سایت اشپیگل انلاین در تاریخ 17 ژانویه 2022 تصویری ماهواره ای را از آبهای پشت سد کمان خان در ایالت نیمروز افغانستان انتشار داده است و در گزارشی نوشته است :
منتهی الیه جنوب غربی افغانستان منطقه بسیار خشک است. سد جدید باید به کشاورزان منطقه کمک کند. به لطف باران، اکنون تازه پر شده است. اما این باعث طمع در یک همسایه قدرتمند( ایران ) می شود.
دیوار جدایی با پرچم‌های افغانستان تزئین شده بود، همانطور که در پایان ماه مارس 2021، تصاویر تلویزیونی نشان می‌داد که رئیس‌جمهور وقت، اشرف غنی، بند کمال خان را در ولایت نیمروز به طور رسمی افتتاح کرد. ده ها سال بود که کار روی این پروژه در منطقه کم جمعیت بیابانی در منتهی الیه جنوب غربی افغانستان ادامه داشت . اکنون این سازه سرانجام به پایان رسیده است و آب رودخانه هیرمند قراراست در مجموع در حد 50 میلیون متر مکعب در پشت سد ذخیره شود. یک نیروگاه برق آبی 9 مگاواتی از آن برای تولید برق استفاده خواهد کرد.
این یک پروژه کوچک با استانداردهای بین المللی است، اما می تواند تغییرات گسترده ای را درآن منطقه خشک و پر از گرد و غبار ،ایجاد کند. استان نیمروز متروکه است رودخانه هیرمند شریان آب حیاتی است و بخش قابل توجهی از آب های سطحی افغانستان در این نهر به طول 1150 کیلومتر جریان دارد. این پروژه باید به کشاورزان منطقه فرصت زنده ماندن در فصل خشک را بدهد. این در حالی است که سال هاست بر سر سد با ایران اختلاف وجود دارد. در آنجا مردم نگران این هستند که سهم کمی از آب گرانبهای هیرمند به آنها برسد.
این درگیری جدید نیست. بیش از 40 سال پیش هر دو کشو(ایران و افغانستان ) در مورد توزیع آب توافق کرده اند. بر این اساس حقابه ایران 26 متر مکعب در ثانیه می باشد. این آب همچنین برای تشکیل دریاچه هامون،( یک تالاب فصلی مرزی و ذخیره‌گاه محیط زیستی یونسکو) که در آن رودخانه هیرمند به پایان میرسد، مهم است. اما اکنون ساخت سد به پایان رسیده است و در ایران از این موضوع ناراضی است، زیرا ظاهراً کشور چندین سال قبل از تکمیل سد به میزان قابل توجهی بیش از مبلغ توافق شده در قرارداد دریافت کرده بود.
یک بار نیز افغانستان آب را بر روی ایران قطع کرد
تصاویر ماهواره ای که شرکت خصوصی Planet در اختیار اشپیگل انلاین قرارداده است، نشان می دهد که سد کمال خان در روزهای اولیه سال 2022 به طور گسترده پر شده است. دلیل این امر بارندگی شدیدی بود که به خشکسالی طولانی مدت در سایر مناطق افغانستان نیز حداقل به طور موقت پایان داد و در برخی موارد نیز منجر به جاری شدن سیل شد. عکسهای ضبط شده از ماهواره‌های کوچک «Dove» این شرکت است که در ارتفاع حدود 400 تا 500 کیلومتری حرکت می‌کنند.
پر شدن سد در وهله اول به نظر میرسد خبر خوشی برای مردم ایالت نیمروز باشد اما در عین حال طمع همسایه ( ایران ) را نیز بر می انگیزد.دولت ایران بایستی بخوبی این باره فکر کند که چه استراتژی در رابطه به دولت در کابل در پیش خواهد گرفت.طرف مذاکره آنها طالبان می باشند که در سال 2021 قدرت را در ولایت نیمروز در دست گرفته اند همانا حدود سه ماه بعد از افتتاح سد کمان خان توسط اشرف غنی رئیس جمهور سابق افغانستان.
اکنون رئیس جمهور سابق افغانستان مدتها است که به امارات متحده عربی پناهنده شده است.
طالبان یکبار همانا در سالهای خشکسالی در بین سالهای 1998 تا 2001 آب را بر روی ایران بست و بدینترتیب دریاچه هامون در سطح وسیعی خشک شد.از اینرو نه تنها ماهیان و آبزیان نابود شدند بلکه طوفانهای شن نیز درمنطقه افزایش یافتند.
اطلاعات بیشتر برای خوانندگان گرامی
ژاله وفا :مترجم : دریاچه هامون دریاچه‌ای بزرگ و بین‌المللی است که بعد از دریاچه‌ی خزر و دریاچه‌ی ارومیه، سومین دریاچه‌ی بزرگ ایران است.
رودخانه هیرمند با طول هزارو ۴۵٠ کیلومتر و مساحت ٣۵٠ هزار کیلومترمربع یکی از رودخانه‌های بزرگ کشور افغانستان و ایران به حساب می‌آید. منشاء این رودخانه در افغانستان و از بلندی‌های رشته‌کوه‌های هندوکش سرچشمه گرفته است و در طول مسیر خود چند شاخه فرعی به آن می‌ریزند. دشت سیستان دشت نسبتا بزرگی با مساحت حدود هزارو ۵٠٠ کیلومترمربع است که در پایین‌دست رودخانه هیرمند واقع شده و بین مرز دو کشور ایران و افغانستان قرار گرفته و انتهایی‌ترین بخش آن دریاچه هامون است.
آب اصلی هامون از رود هیرمند تامین میشود اما رودهای خاش رود، فراه، هاروت رود، شور رود و نهبندان نیز به همین دریاچه می‌ریزد. ولی هامون وابسته به هیرمند است و تغییرات آب هیرمند می‌تواند تاثیر مستقیمی بر روی هامون بگذارد. این رود که از اطراف کابل سرچشمه می‌گیرد پس از طی در حدود 1100 کیلومتر به هامون می‌ریزد.
وسعت این دریاچه در حدود 5660 کیلومتر مربع است که حدودا 3820 آن در زمان پرآبی در این قرار می‌گیرد. دریاچه هامون در سال 1394 در چهارمین کنگره جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در لیما؛ پایتخت پرو توسط یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره ثبت شد. مرگ هامون موجب مرگ تمامی این موجوداتی که از این اب بهره میبرند منجمله پرندگان مهاجر شد.علاوه بر آن پوشش گیاهی اطراف آن نیز نابود شده است که در پی آن دامداری و پرورش گاوهای سیستانی نیز در منطقه نابود شد. اکنون عشایر بسیاری در بستر خشک دریاچه‌ی هامون و اطراف کوه خواجه زندگی می‌کنند و زندگی آنها در بستر خشک هامون به سختی در جریان است.
تاریخچه حقابه رودخانه هیرمند در معادلات سیاسی ایران و افغانستان
حکومت مرکزی ایران در دوره قاجاریه و در سال ١٢٣۵ شمسی به علت ناآرامی‌ها و شورش‌های ایجاد‌شده در منطقه هرات و اعلان جنگ و دخالت دولت انگلستان، قشون خود را به منطقه اعزام کرد. دولت وقت ایران حاضر به صلح شد و در نهایت دو دولت ایران و انگلستان با میانجیگری دولت فرانسه در مارس ١٨۵٧ با امضای معاهده‌ای استقلال هرات را از ایران پذیرفتند.
حکمیت گلداشمیت (١٨٧٣): حاکم کابل دوست محمدخان در سال ١٢۴٩ شمسی به مناطقی از دشت سیستان یورش برد و بخش‌هایی از دلتای رودخانه هیرمند را تصرف کرد. در بازپس‌گیری مناطق از سوی ایران، امیر کابل درخواست کرد دولت انگلستان مداخله کند. ژنرال سر فردریک گلداشمیت (در ١٨٧٣) مأمور شد برای تعیین مرز دو طرف اقدام کند و با حکمیت او سیستان به دو بخش سیستان درونی و بیرونی تقسیم شد. بخش بزرگ‌تر به افغانستان و بخش کوچک‌تر به ایران تعلق گرفت و با قراردادن مرز افغانستان در شعبه اصلی هیرمند، افغانستان را مجاز کرد نیمی از دشت را از آب محروم کند. داوری و حکمیت گلداشمیت براساس تعیین خط مرزی بود؛ اما درباره تقسیم آب چنین حکم کرد که: به هیچ‌وجه نباید عملیاتی بین دو دولت صورت گیرد که به مقدار آبی که برای مشروب‌کردن سواحل رودخانه هیرمند لازم است، آسیب وارد شود.
حکمیت کلنل مک‌ماهن (١٩٠۵): با توجه به وقوع سیلاب‌های مکرر، مسیر رودخانه هیرمند تغییر کرد و این بار نیز باعث اختلاف دو دولت شد. امور مربوط به حکمیت از سوی مک‌ماهن درباره اختلاف مرزی چنین صورت گرفت: از کل میزان آب هیرمند در فصل بهار از رودبار به پایین از سوی ایران ۶٢ درصد و از سوی افغانستان ١۶ درصد و بقیه به‌صورت جریان‌های آب بلااستفاده وارد دریاچه هامون شود. با توجه به اینکه مک‌ماهن از منطقه بند انحرافی کمال‌خان حقابه بیشتری به افغانستان داد، حکمیت وی اعتراض ایران را به همراه داشت و سهم ایران عملا از ۶٢ درصد به ۵٠ درصد کاهش یافت. مک‌ماهن در رأی خود بازهم محدودیت بیشتری برای ایران قائل شد و سهم ایران را از محل بند کمال‌خان به یک‌سوم میزان قبلی کاهش داد که در این حکمیت آرای مردم سیستان نادیده گرفته شد.
قرارداد ١٣١٧ شمسی: نپذیرفتن حکمیت مک‌ماهن از سوی ایران و پیگیری‌های بعدی سبب انعقاد قراردادی بین دو کشور در سال ١٣١٧ شد که به موجب آن سهم آب دو طرف از محل بند انحرافی کمال‌خان نصف به نصف شد و دولت افغانستان متعهد شد تا انهار و بندهای انحرافی جدیدی از محل این بند ایجاد نکند. مجلس ایران توافق را تصویب، اما مجلس افغانستان از تصویب آن خودداری کرد و در نتیجه همچنان این اختلاف باقی ماند.
کمیسیون بی‌طرف (١٣٢۶): در سال ١٣٢۶ با پیگیری ایران از طریق شورای امنیت سازمان ملل و این بار با میانجیگری دولت آمریکا، کمیسیونی متشکل از سه نفر از متخصصان از اتباع دولت‌های بی‌طرف دیگر با موافقت دولت‌های ایران و افغانستان اقدام به بازدید از تمام مسیر رودخانه از بالادست تا پایین‌دست کردند. مأموریت کمیسیون سه نفره بررسی وضعیت موجود رودخانه، تقسیم آب و توزیع آن بین دو دولت بود. نتیجه رأی این کمیسیون این بود که مصرف آب سیستان بر تمامی مصارفی که در آینده ایجاد میشود، مقدم است. دولت افغانستان نباید اقدامی انجام دهد که موجب کم‌شدن آب رودخانه در پایین‌دست شود و در زمان‌های خشکسالی سهم هر دو طرف کاهش یابد و این‌بار هم افغانستان رأی کمیسیون را نپذیرفت.
قرارداد ١٣۵١ شمسی: در این سال خشکسالی بزرگی در ایران و افغانستان به وجود آمد که خسارت‌های فراوانی به هر دو کشور وارد کرد. دولت افغانستان از ایران کمک‌های زیادی دریافت کرد و این امر باعث گشایشی در امر بررسی دوباره وضعیت رودخانه هیرمند شد و با انجام بازدیدهای دوباره از وضعیت کم‌آبی هیرمند، گفت‌وگوهایی بین دو طرف صورت گرفت و پس از آن قراردادی با عنوان قرارداد ١٣۵١ به امضای دو طرف رسید. مفاد این معاهده شامل ١٢ ماده است که مواد دوم و سوم و پنجم آن عبارتند از:
– مجموع مقدار آبی که افغانستان از رود هیرمند در سال معمولی آبی به ایران تحویل می‌دهد، حدود ٢٢ مترمکعب بر ثانیه است.
– در ماه‌های سال معمول آبی یا پرآبی، مقادیر معینی از آب هیرمند در بستر این رود از طرف افغانستان به ایران تحویل داده میشود.
– افغانستان متعهد میشود اقدامی نکند که ایران را در سهم خود از آب رود هیرمند محدود کند.
سرانجام براساس این معاهده حقابه ایران از رودخانه هیرمند، ٢۶ مترمکعب بر ثانیه و حدود ٨٢٠ میلیون‌مترمکعب در سال تعیین شد.
حکومت طالبان و حقابه هیرمند
در زمان حکومت طالبان در افغانستان خشک‌سالی‌های شدیدی در چهار سال بر منطقه حکم‌فرما بوده است؛ به‌طوری‌که در اواخر سال ١٣٧٨ موجب قطع کامل حقابه ایران شد و در سال ١٣٧٩ فقط ١۶٫۵ میلیون مترمکعب و در سال آبی ٨٠-١٣٧٩، حدود ۴٨ میلیون مترمکعب حقابه رها شد که در نهایت باعث خشکیدن کامل دریاچه هامون شد. حکومت طالبان به‌دلایل سیاسی اقدام به ایجاد بندهای انحرافی متعددی در پایین‌دست سدهای کجکی و ارغنداب روی رود هیرمند کرد و در سال ٨١-١٣٨٠ جریان آب هیرمند به طور کامل به سوی ایران قطع شد که با اعتراض ایران همراه بود؛ اما این اعتراضات موجب حل مشکل نشد. در زمان حکومت دولت موقت افغانستان و تعهد رئیس‌جمهور کرزی فقط به مدت چهار روز حقابه رهاسازی شد؛ اما مجددا این جریان اندک آب قطع شد و موجب نشد دریاچه هامون احیا شود.
با توجه به اینکه دریاچه هامون باید به‌طور سالانه قریب به ٨٢٠ میلیون مترمکعب آب از رودخانه هیرمند دریافت کند و دریافت‌نکردن کامل، رهاسازی مقطعی و بدون داشتن استراتژی مشخص و برنامه هماهنگ، پیگیری‌نکردن مقامات و مسئولان نظام ولایت فقیه به‌ویژه وزارت امور خارجه در این زمینه برای اجرای قرارداد ١٣۵١ در سالهای اخیر و نشان دادن ضعف دیپلماسی از طرف ایران ( خصوصا کشوری که در تحریم بین المللی است ) باعث میشود حقوق ملی مردم ایران درمذاکره با طالبان که بر افغانستان سلطه یافته اند تضییع گردد.