در دو وضعیت سنجی قبل ( شماره های ۳۹۱ و۳۹۲) درمورد اهمیت و ضرورت استقلال و نیز در باره قراردادهای ایران و روسیه که از زمان محمد خاتمی منعقد شده و محتوای آن تا کنون که به قراردادهای 20 ساله تمدید شده است از مردم ایران پنهان مانده است پرداختم.

در فاصله نگارش این دو وضعیت سنجی 2خواننده ای گرامی طی ایمیل هایی از من در خواست کرده اند که در این سری وضعیت سنجی ها در رابطه با روسیه به مسایل زیر با ذکر جزئیات بپردازم

1-ابتدا اقای جمشید. س . از من در خواست کرده اند که به مساله میزان ذخایر نفت و گاز ایران در دریای خزر و سهم ایران خصوصا در میدان گازی سردار جنگل بپردازم و بهره برداری ایران از نفت و گاز در دریای خزرو میدان سردار جنگل به چه میزان است؟

2- آقای کیامرث.ت.م ازمن خواسته اند ابهامات مطرح شده در باره واگذاری میدان نفتی چالوس به روسیه را با ذکر جزئیات شکافته و بررسی نمایم وخطاب به اینجانب تاکید کرده اند “بخاطر اینکه شما خانم وفای گرامی سبک نگارشتان بررسی اصولی مسائل با ذکر منابع و تاریخ است ،این وضعیت سنجی ها با ذکر جزئیات وقایع خود یکی از ماندگارترین سند های تاریخی مسائل و بحرانهایی است که حاکمیت بر ما مردم تحمیل کرده است. لذا برای ما مردم ایران توضیح دهید که فرق دو اصطلاح میدان گازی چالوس و یا ساختار گازی چالوس چیست و اینکه چرا خبرگزاری فارس اصرار دارد از ساختار چالوس و نه میدان نفتی چالوس نام ببرد و این تعمد به چه قصدی صورت می گیرد؟و آیا میدان چالوس به مرحله بهره برداری رسیده است؟

 ضمن سپاس از این 2خواننده گرامی اینجانب دراین شماره ( ۳۹۳) به بررسی اهمیت نفت و گاز خزر با توجه به میزان ذخایر ایران و نیز کشفیات در این منطقه و سهم همسایگان ایران در خزر و چرایی میزان بهره برداری اندک ایران در خزر و بررسی مشکلات بهره برداری از نفت و گاز خزر برای ایران و چرایی اهمیت  بهره برداری از نفت خزر برای ایران می پردازم.

در وضعیت سنجی بعدی 394 به ذخایر و میادین گازی و نفتی سردار جنگل و اظهارات مقامات نفتی ایران را در مورد محل میدان نفت و گازی سردارجنگل و علل عدم بهره برداری در دولتهای دوازدهم و سیزدهم از این میدان خواهم پرداخت.

و در وضعیت سنجی 395 به قرارداد20 ساله با روسیه و ربط آن با گمانه واگذاری میدان نفتی چالوس به روسیه را با بررسی دقیق اظهار نظرهای در این مورد را پی خواهم گرفت وضمن معرفی ساختار چالوس به اظهار نظرهای مقامات نفتی ایران و ادعای نشریه اویل‌پرایس که در دو تاریخ انتشار یافته است و ربط آن با قراردادهای ایران و روسیه خواهم پرداخت.

❋ویژه گیهای نفت و گاز موجود در خزر

شایان توجه است که این منطقه از لحاظ ژئوپلیتیکی بدین علت که محل اتصال قفقاز و کشورهای آسیای مرکزی به خاورمیانه است دارای اهمیت بسزایی است. علاوه بر آن این منطقه دارای مزایای فراوانی برای ایران است .

1-در مسیر اصلی ترانزیت منطقه قرار دارد

2-منابع عظیم نفت و گاز را دارا می باشد که بعلت اینکه ایران هم به خزر و هم از طریق خلیج فارس و دریای عمان به آبهای آزاد بین المللی راه دارد امکان انتقال و حمل نفت را به این آبهای آزاد بین المللی و حتی سواپ نفت سایر کشورهای منطقه را دارا می باشد.

3-منطقه دارای ظرفیت‌های اقتصادی و بازار بزرگ برای ایران است

4- ایران دارای نیروهای محرکه که همانا سرمایه های انسانی متخصص و جوان برای بکارگیری در منطقه می باشد.

5- ایران از سابقه قرابت فرهنگی و تمدن با کشورهای شمال برخوردار است .

6- زبان فارسی در بسیاری از کشورهای منطقه مرسوم است.

7- ۶۷۵ کیلومتر از سواحل خزر مربوط به ایران است و این منطقه بعد از خاورمیانه و سیبری از مهمترین مناطق حوزه انرژی جهان به شمار می‌رود.

8- چنانچه اکتشافاتی در ساختار چالوس انجام گیرد ،بخش ایرانی دریاچه خزر می تواند تبدیل به هاب جدید انرژی دنیا می‌شود.

همه این ویژه گیها می تواند مورد طمع قدرتهای منطقه خصوصا روسیه گردد. که این امر را در این شماره بررسی خواهم کرد.

در واقع هر ایرانی وطن دوستی بایستی هشیار باشد که روسیه برای کنترل بازار انرژی اروپا می تواند مانع ارسال نفت و گاز ایران به اروپا گردد .چه وقت و به چه صورت ؟چنانچه نظام ولایت فقیه در موضع تعادل ضعف قرار گیرد و برای جلب حمایت روسیه استقلال ایران و حقوق ملی را نقض وحاضر به واگذاری سهم مشاع (50 -50 ) ایران در دریای خزر شود. ( که شواهد زیادی این امر را متاسفانه نشان می دهد و البته جای پرداخت بدان در این شماره وضعیت سنجی نیست و نگارنده درمصاحبه های متعدد با تلویزیون سپیده استقلال و آزادی مساله معامله نظام ولایت فقیه بر سرسهم مشاع ایران روشنگری کرده ام ).

جدای از ان شواهد حاکی از آن است که روسیه ایران را به مثابه مهره‌ای می‌بیند که می‌تواند نظم مورد نظر مسکو در منطقه «اوراسیا» را تکمیل کند و از مواضع روسیه در مناقشات سوریه، یا اوکراین هم حمایت کند ، چنانچه همینطور نیز شده است.لذا مشاهده می کنیم که در حالیکه اکثریت جهان حمله مخرب روسیه به اوکراین را محکوم کردند دولت رئیسی ( این جنایتکار تاریخی ) نه تنها ان حمله را محکوم نکرد بلکه رای منفی ایران به خروج روسیه از شورای حقوق داد و خامنه ای در سخنرانی خود حتی نامی از کشور روسیه نبرد و همچنین رای منفی روسیه به تمدید ماموریت گزارشگر ویژه سازمان ملل برای ایرانی که رکورددار اعدام است و نیز دستور العمل گستاخانه ای که لوان جاگاریان، سفیر روسیه در تهران در چهارشنبه12 اسفند 1400 در توییت خود و نیز در نشست خبری در 18 اسفند 1400برای رسانه‌های داخل ایران با این جملات صادر کرد:” اول باید بگویم در موضوع اوکراین از لفظ عملیات ویژه نظامی روسیه استفاده کنید و این حمله نظامی نیست.”! و… و همه نشان از دیپلماسی سراسر از موضع ضعف نظام ولایت فقیه در مقابل روسیه است و نه روابط بین دو همسایه از منظر حفظ حقوق ملی و از موضع استقلال . لذا همین موضع شدیدا ضعیف از موضع زیر سلطه ای که نظام ولایت فقیه اتخاذ می کند و امر سکوت در موردمحتوای قرارداد 20 ساله با روسیه نگرانی مردم ایران را بابت معامله برسر سهم ایران در خزر و واگذاری منابع نفت و گاز ایران درخزر و واگذاری آن به روسیه را و تکرار قرارداد های ننگین ترکمنچای و گلستان را صد چندان می کند.

مشاهده رفتار نظام ولایت فقیه نسبت به روسیه حتی گمانه زنی هایی از این دست را نیز بوجود آورد که در زمانی که روسیه در سومین روز جنگ با اوکراین، تهدید کرد دیگر به اروپا سوخت نمی‌رساند و اروپا در نگرانی تامین سوخت گاز خود بود بعضی ازتحلیل‌گران این گزاره را پیش کشیدند که در صورت احیای توافق اتمی با ایران، این کشور می تواند هم اروپا را از بحران سوخت نجات دهد و هم این امکان را به ایران بدهد که با فروش گاز به اروپا ضمن تامین کسری بودجه، اقتصاد خود را از ورشکستگی کامل فعلی کمی نجات دهد.تهدید روسیه نسبت به توقف صادرات گاز به اروپا، آلمان را که میزان وابستگی اش به گاز روسیه بیش تر از سایر کشورهای اروپایی بود وادار کرد که در اعمال تحریم‌های جدید علیه روسیه با امریکا همکاری نکند. آن زمان بود که یک گزینه جدی مطرح شد که شاید نظام ولایت فقیه از چند سال قبل با اگاهی از قصد روسیه به حمله به اوکراین و با زد و بند با روسیه و یا اعمال فشار توسط روسیه به ایران در جهت افزایش توان مسکو برای وارد آوردن فشار بر روی اروپا ، تعمدا و «آگاهانه» از بازار گاز اروپا خارج شده است. در این گمانه ممکن است ایران به مسکو کمک کرده باشد تا از طریق ابزار انرژی اروپا را فلج کند و اروپا نتواند در برابر کمپین اشغال اوکراین عکس‌العمل نشان دهد.

❋ذخایر نفتی دریای خزر و سهم هر کدام از کشورها از نفت خزر چقدر است و بهره برداری از خزر چه زمانی آغاز شد ­_­؟

اداره اطلاعات انرژی آمریکا که به وزارت انرژی این کشور وابسته است در گزارشی در سال 1392با موضوع نفت و گاز دریاچه خزر کل ذخایر کشف شده نفت در این دریا را 48.2 میلیارد بشکه و کل ذخایر کشف شده گاز در این دریاچه را 292 تریلیون فوت مکعب اعلام کرد.

نام کشورما ایران چنان با نام نفت سند خورده بود که کمتر کسی گمان می‌کرد روزی خزر هم به لیست مناطق نفت خیز ایران اضافه شود. بیستم اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۱ در عمق حدود ۲۵۰۰ متری دریاچه خزر میدان نفتی “سردار جنگل” با برخورداری از نفتی سبک و مرغوب کشف شد. نفتی که دسترسی به آن مانند نفت جنوب کشور آسان نیست و برخی کارشناسان بر این باورند که استخراج آن چندان اقتصادی به نظر نمی‌رسد.

با وجود اینکه دریاچه خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان و با در اختیار داشتن حجم وسیعی از ذخایر هیدروکربنی دنیا، از مناطق بکر نفت و گاز به شمار می‌رود اما تا فروردین 97هیچ شرکتی به طور رسمی برای ورود به توسعه خزر اعلام آمادگی نکرده بود تا اینکه در فروردین‌ماه سال 1397 ایران و جمهوری آذربایجان به منظور انجام فعالیت‌های مشترک در بلوک‌های اکتشافی خزر، سند همکاری امضا کردند. امضای قرارداد مذکور امید به باز شدن دریچه‌های توسعه روی منابع نفتی و گازی خزر را گشود. به طوریکه محسن دلاویز، مدیرعامل سابق شرکت نفت خزر اعلام کرد شرکت نفت خزر به‌زودی شاهد فصل تازه‎ای از فعالیت‎های توسعه‌ای خواهد بود.

البته در خزر تنها برداشت منابع نفتی و گازی حائز اهمیت نیست، بلکه انتقال و سوآپ نفتی نیز می‌تواند نقش مهمی را بازی کند؛ موضوعی که حسن روحانی، رییس جمهور وقت نظام در نشست سران کشورهای ساحلی دریاچه خزر در قزاقستان به آن اشاره کرد و گفت: همکاری در حوزه انرژی از جمله انتقال و سوآپ انرژی، از دیگر موضوع‌های مهم همکاری در دریاچه خزر است. ما فعالیت در این زمینه را با برخی کشورهای ساحلی آغاز کرده‌ایم .

شوروی همسایه شمالی ایران در سال 1991 به 15 کشور تجزیه شد . این چنین بود که همسایگان دور خزر از یک کشور به 5 کشور تبدیل شد. تا قبل از ان دریاچه خزر طبق قراداد با شوروی بین ایران و شوروی بطور مشاع ( هر کدام 50 درصد) تقسیم شده بود . متاسفانه نظام ولایت فقیه در بعد از فروپاشی شوروی بدون صیانت از حق مشاع ایران در دیدارها وکنفرانسهایی که با 5 کشور حوزه خزر برگزار کرد از حق 50 درصد بسیار نزول و طبق برخی اظهارات به 11 درصد رضایت داده است. در بررسی قرارداد های ایران و روسیه به پنهان بودن محتوای قراداد ها اشاره کردیم و در اینجا نیز متذکر می شوم که هنوز مسئولان نظام ولایت فقیه میزان واقعی معامله شده در مورد سهم ایران در دریاچه خزر را با این 5 کشور هنوز اعلام نکرده است و اقای ظریف “وزیر” امور خارجه دولت روحانی در اظهاراتی غیر شفاف در 25 مرداد 97 در شبکه دو سیمای نظام ولایت فقیه تاکید کرد : سهم ایران از دریای خزر نه ۵۰ درصد است نه ۱۱ درصد !به هر حال بررسی ضعف دیپلماسی نظام ولایت فقیه در دفاع از حق مشاع ایران را اینجانب به نوشتار دیگری موکول می کنم.)

بعد از تقسیم روسیه ،و بوجود آمدن همسایگان جدید در دریای خزر ،اولین کشوری که در حاشیه خزر نسبت به بهره برداری از خزر اقدام کرد، آذربایجان بود. تولید نفت و گاز این کشور از سال 1997 آغاز شد . سال 2016 نیز تولید از میدان شاه دنیز نیز اجرایی شد. ترکمنستان در سال 2007، روسیه در سال 2010 و قزاقستان در سال 2016 بهره برداری از تولید نفت و گاز را کلید زدند اما ایران تنها کشوری است که هنوز تولید پهنه آبی شمالی اش را آغاز نکرده است.

❋اختلالات و توافقات بین 5 هسمایه در خزر

پنج کشور حاشیه دریاچه خزر چارچوب کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریایی این منطقه را در نوامبر 2003 در تهران امضا کردند. در بخش شمالی این دریا، کشورهای روسیه و قزاقستان در جولای 1998 توافقنامه تعیین حدود در بستر شمالی دریاچه خزر را برای بهره برداری از ذخایر این دریاچه مضا کرده و این توافق در بیانیه رؤسای جمهور (پوتین و نظربایف) راجع به همکاری درخصوص خزر که در 9 اکتبر 2000 در آستانه امضا شد. پوتین همچنین بیانیه مشترکی راجع به اصول همکاری در دریاچه خزر در سفر رسمی خود به باکو در تاریخ 9 ژانویه 2001 امضا نمود و در خلال بازدید رسمی حیدر علی‌اف به مسکو در ژانویه 2002،موافقتنامه تحدید حدود بستر مناطق مرکزی دریاچه خزر امضا شد. درست قبل از آن (نوامبر 2001 ،)رؤسای جمهور قزاقستان و آذربایجان یعنی حیدر علی‌اف و نظربایف موافقت‌نامه‌ای درخصوص تقسیم بستر دریاچه بین آذربایجان و قزاقستان امضا کردند که در فوریه 2003 پروتکل تعیین حدود بستر این دریا چه نیز بین کشور امضا شد. متعاقب این توافق دو جانبه، سه کشور روسیه، قزاقستان و جمهوری آذربایجان در می 2003 میلادی در تعیین جدود بخش های مجاور دریاچه خزر نیز به توافق رسیدند. شایان ذکر است که موضع ایران نسبت به این توافق دوجانبه و سه جانبه دیر هنگام و ضعیف و از دید مردم ایران در راستای عدم دفاع از حقوق ملی بوده است.

علیرغم توافق دوجانبه و سه‌جانبه دربخش شمالی دریاچه خزر،در بخش جنوبی توافقی بین کشورهای ایران، آذربایجان و ترکمنستان شکل نگرفته است. یکی از مهمترین اختلافاتی که بین این کشورها وجود دارد، مربوط به مالکیت بلوک‌های نفتی است.

کشورهای آذربایجان و ترکمنستان‌بر مالکیت میادین چراغ، آذری،کپز،که در ترکمنستان به ترتیب عثمان، عمر و سردار نامیده می شوند و کشورهای ایران و آذربایجان بر مالکیت میدان البرز که در آذربایجان آلوو نامیده می شود اختلاف دارند.

بر اساس گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا که به وزارت انرژی این کشور وابسته است در سال 1392کشورهای حاشیه خزر دارای ذخایر نفت و گازی به شرح ذیلند:

قزاقستان بزرگترین دارنده ذخایر نفتی در آب های دریاچه خزر و روسیه بزرگترین دارنده ذخایر گازی در این دریا شناخته شده است. ذخایر نفت قزاقستان در این دریا 31.2 میلیارد بشکه و ذخایر گازی روسیه 109 تریلیون فوت مکعب اعلام شده است.

ذخایر نفتی آذربایجان در این دریا 8.5 میلیارد بشکه، روسیه 6.1 میلیارد بشکه، ترکمنستان 1.9 میلیارد بشکه اعلام وبرای ازبکستان رقمی در این زمینه ذخایر نفتی در این گزارش اعلام نشده است.

ذخایر گازی جمهوری آذربایجان در دریاچه خزر 51 تریلیون فوت مکعب، قزاقستان 104 تریلیون فوت مکعب، ترکمنستان 19 تریلیون فوت مکعب، و ازبکستان 7 تریلیون فوت مکعب گزارش شده است.

❋قزاقستان پیشتاز برداشت نفت و گاز دریاچه خزر می باشد

میزان تولید نفت سایر کشورها از منابع دریاچه خزر عبارت است از: آذربایجان 922 هزار بشکه در روز، قزاقستان 1.387 میلیون بشکه در روز، روسیه 120 هزار بشکه در روز، و ترکمنستان 216 هزار بشکه در روز.

❋چرا میزان بهره برداری ایران در خزر بسیار اندک است؟

بر اساس برآوردهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA)، در سال 1392، ایران در سواحل خود کمترین! ذخیره انرژی (نفت و گاز) را دارد.کل ذخایر نفت ایران در این دریا چه بر اساس بر آورد اداره اطلاعات انرژی آمریکا 0.5 میلیارد بشکه و ذخایر گازی ایران در این دریا 2 تریلیون فوت مکعب برآورد شده است.

از طرف دیگر برآوردهای اخیر و غیر رسمی حاکی از آن است که میزان ذخایر نفت و گازایران بسیار بیشتراز برآورد اداره اطلاعات انرژی آمریکا در سال 1392است و ایران از 15 میلیارد بشکه نفت و 11 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی ذخایر هیدروکربوری در دریاچه خزر برخوردار است، ضمن آنکه مطالعات انجام شده نشان می دهد که عمده ذخایر نفت و گاز ایران در اعماق 500 تا 800 متری زیر بستر دریاچه خزر جنوبی قرار دارد.

در سال‌های گذشته طبق آمارهای مختلف کشورهای یادشده از مخازن خود بهره‌برداری کرده‌اند. آمارها نشان از رشد روزافزون تولید نفت و گاز داشته است. خطوط لوله در خزر طراحی و ساخته شد و به مقصد اروپا منتقل شد. البته روسیه به علت تولید بالای نفت خود که بیش از ۱۰ میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه در روز است خیلی به نفت و گاز خزر نیاز ندارد.

البته در اوایل فروردین ماه 1397 ،ایران طی مذاکراتی که با کشور آذربایجان در رابطه با توسعه میدان البرز داشته، به تفاهمنامه ای رسیده است که دو کشور با همکاری یکدیگر بدون در نظر گرفتن رژیم حقوقی دریاچه خزر، این میدان را توسعه دهند.اگرچه اجرای این توافق در مراحل اولیه خود قرار دارد ولی می‌توان گفت که گام نخست برای حضور ایران در بهره‌برداری نفت و گاز دریاچه خزر است.

❋بهره برداری از نفت و گاز خزر برای ایران با چه مشکلاتی مواجه است؟

عمق زیاد آب، بسته بودن دریای خزر و ارتباط نداشتن با آب‌های آزاد، محدودیت‌های عملیاتی در ارتباط با حمل‌ونقل تجهیزات، شرایط جوی و اقلیمی متغیر، پشتیبانی بسیار سخت و پیچیده ناشی از فاصله زیاد از ساحل، هزینه و ریسک بالای عملیات اکتشاف، نبود زمینه مناسب برای انجام فعالیت‌های تعمیراتی و سرویس‌های دوره‌ای ناوگان دریایی و تحریم‌های فناورانه از چالش‌های اصلی کار در خزر بوده و است. جدای از آن شکل ساحل ایران در خزر به صورت صاف است، برای نمونه اگر در مخازن و میدان‌های جنوبی ایران و در خشکی هزینه یک بشکه نفت ۹ دلار محاسبه شود در خزر این هزینه به چند برابر می‌رسد و اکتشاف و حفاری نفت در این منطقه مطلوبیت اقتصادی ندارد.البته ایران دارای تجربه‌ زیادی در زمینه توسعه و تولید از میدان‌های هیدروکربنی در بخش فراساحل است، اما این تجارب مربوط به بخش‌های کم‌عمق جنوبی کشور (خلیج فارس) است. دریای خزر (به علت عمق زیاد) شرایط ویژه‌ای را در همه مراحل مربوط به حفاری، توسعه، تولید و انتقال ایجاب می‌کند.

بر این اساس از میان 5 کشورحاشیه خزر تنها ایران است که هیچ تولیدی از ذخایر نفتی و گازی خزر ندارد.

❋اما چرا بهره برداری از نفت خزر برای ایران دارای اهمیت است؟

حجم ذخایر نفت و گاز خزر در قیاس با ذخایر جنوبی ایران چندان بالا نیست اما به این حال به دلیل وجود بی ثباتی در منطقه خاورمیانه به دلیل وجود نا آرامیها در عراق و سوریه و یمن، تنش‌های ایران و عربستان سعودی به عنوان منبع اصلی نفت و گاز و تمایل کشورهای واردکننده انرژی به متنوع سازی مبادی انرژی، ذخایر نفت و گاز منطقه دریاچه خزر مورد توجه بازیگران بازار نفت و گاز ازجمله چین و اتحادیه اروپا قرار گرفته است. نمونه ای بارز توجه این بازیگران به استفاده از انرژی منطقه دریای خزر را می‌توان در طرح‌هایی همچون طرح کریدور گازی جنوبی SGC و احداث خط لوله آسیای مرکزی به چین (CACGP) را مشاهده کرد.

نگارنده اما با تکیه بر نظرات متخصصان مستقل و ملی ایران در زمینه نفت و اقتصاد انرژی( منجمله دکتر حسن حسنتاش ) معتقد است که بیشترین توجه بایستی از نقطه نظر بهره برداری از حوزه های نفتی مشترک موجود تا میادین جدید نفتی باشد. یک نظام حقوند و مستقل و مردمی اینگونه عمل می کند که با حفظ صیانت نفت و گاز کشور برای نسلهای آینده به لزوم تغییرنگرش صرفا در آمدزایی از فروش نفت خام نفت اهمیت میدهد و از نفت بعنوان یک نعمت خدادادی و چند وجهی و ذیقیمت بهره برداری با ارزش افزوده در صنعت پتروشیمی اولویت می دهد و در استخراج نیز اولویت را در بهره برداری از مخرن مشترک پارس جنوبی با قطر قرار می دهد . چرا که هم اکنون بدون سرمایه گذاری ایران در آن حوزه، نفت و گاز آن بعلت ضعف حقوقی مسئولان نفتی در حفظ سهم ایران ، توسط قطر استخراج می شود .

در وضعیت سنجی آینده (394 ) به بررسی میادین کشف شده نفت و گاز ایران در خزر وکشف میدان گازی و نفتی سردار جنگل به فاصله 10 سال دررودسر و نیز اهتمام و یا سهل انگاری دولتهای دوازدهم ( روحانی ) و دولت سیزدهم در مورد سرمایه گذاری جهت بهره برداری از میدان گازی و نفتی سردار جنگل و دلایل آن و نیز معرفی سکوی نیمه شناور امیرکبیر و نیز شرکت نفت خزر و ماموریت آن می پردازم که  به ساختار چالوس نیز ربط پیدا می کند.