‏26 خرداد، بمناسبت صد و سیُ امین

سالگرد تولّد دکترمحمّدمصدّ ق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (77)‏

در این فصل به حذف فیزیکى ارباب کیخسرو شاهرخ، نمونه ای بارز از تروریسم دولتى در عصر پهلوى اول بود، اشاره کرده ام و  اما  ناصر تکمیل همایون درمقاله ای درماهنامه بخارا تحت عنوان « پی گیری دکتر مصدّق ، در پای گیری کتابخانه و مطبعه مجلس»  می نویسد: ازآغاز تأسیس نظام پارلمانی در جهان، برای آگاهی نمایندگان )اشراف و عوام( به اوضاع  و احوال سیاسی و اجتماعی ‏و انواع قوانین و مقررّات، در گوشه ای از ساختمان، جایگاهی برای نگهداری کتب و رسائل و روزنامه ها و دیگر ‏اسناد و مدارک ایجاد گردید و به مرور به صورت مرکز اسناد و کتابخانه های معتبر درآمد و هم اکنون کتابخانه های ‏مجالس بسیاری از کشورها (انگلستان و فرانسه ) و کنگره های جهان از نوع با ارز شترین کتابخانه ها و پایگاه حفظ و ‏حراست اسناد و مدارک سیاسی واقتصادی و فرهنگی (آرشیو) به شمار می روند‎.‎‏ ‏

در ایران نیز پس از برپایی نظام مشروطیّت، درهمان مجلس اوّل، نیاز به این امر پارلمانی و فرهنگی محسوس گردید و ‏برای نخستین بار مرحوم دکتر ولی الله خان نصر که سوابق علمی و مطالعات سیاسی داشت (رئیس مدرسه علوم ‏سیاسی)، در دهم شوال 1325 قمری ‏‎)‎آغاز دومین سال پارلمانی ایران) در مذاکرات مجلس به لزوم تأسیس «کتابخانه » ‏بدینسان اشاره کرد:

«چون مرا برای کمیسیون لوایح قانونی و معارف معیّن کرده اند، لازم است این عرض را بکنم که در همه جا پارلما ن ها یک کتابخانه مخصوصی دارند که در آن از تمام معاهده نامه ها و قانون نامه های دول هست. اینجا هم لازم است که همچو کتابخانه ای  دایر شده از کتب فقهیه و معاهده نامه ها و کدهای متّمم موجود باشد اگر این کتابخانه مرتّب نشود قوانین ما درست  تنقیح نمی شود» (1)

تذکًر مرحوم ولی الله خان نصر، مورد تأئید نمایندگان مجلس قرار گرفت، حتی مرحوم وکیل التّجار منضم کردن یک «قرائتخانه » به کتابخانه مزبور را به منظور استفاده بیشتر مراجعه کنندگان، پیشنهاد کرد.(2 ) 

در دوره اول مجلس، نه تنها از چگونگی کتابخانه آگاهی زیادی در دسترس پژوهشگران قرار ندارد، بلکه بر پایه یکی از مقالات سید حسن تقی زاده اطعّال حاصل می شود که پس از واقعه شوم کودتایی «یو م التوپ 1326 قمری » به  دستور محمّد علی شاه زمانی که قزاّ ق ها و سربازان سیلاخوری و سواران کشیکخانه خاصّه (سواران شاهی) به سرکردگی لیاخوف روسی به مجلس حمله کردند، بسیاری از اسناد و مدارک و اوراق ارزشمند پارلمان ایران( گونی گونی ) به غارت برده شد، به احتمال زیاد در میان آنها کتابهایی هم بوده است.( 3 ) 

پس از خلع و اخراج پادشاه مستبد (محمّدعلی شاه قاجار)، دوره دوّم مجلس شورای ملّی افتتاح شد ودر تاریخ 26 ذیحجه الحرام 1327 قمری ( 17 دیماه 1287 ش)  به هنگام تصویب ماده 135 نظامنامه داخلی مجلس شورای ملّی، نام کتابخانه به عنوان «یکی از دوایر شعبۀ اداری مجلس » مطرح گردید. شادروان ا رباب  کیخسرو  شاهرخ ( نماینده واجب التعظیم زردشتیان کشور در مجلس شورای ملّی) در دیباچه فهرستی که برای کتابهای فرانسوی زبان تهیه کرده، چنین آورده است:

« از آغاز افتتاح مجلس شورای ملّی در دوره دوم که حقیر یکی از نمایندگان بودم و در تمام آن دوره از طرف مجلس برای اداره کردن امور اداره مباشرت مجلس ] کارپردازی[ انتخاب شده بودم. چنانکه در بودجه های پیشنهادی به مجلس متذکّر می شدم. همان آرزوی تأسیس و ترتیب کتابخانه به وضع صحیح داشتم. لکن متأسفانه از کثرت کارهای اداری و ادای تکالیف نمایندگی و علّت قلّت مالیّه مملکت. فراغت و سعادت موفق شدن به این مقصود حاصل ننمودم. بعد از انفصال مجلس در سال 1330 ]قمری[ که به امر دولت مسئوولیت کلیه امور اداری مجلس برعهده حقیر ماند در هفتم ربیع الٌاول 1330 به طرف اروپا و چین و ژاپن رهسپار شدم.» (4) 

 بدی نسان تا سال مزبور ( 1290 خورشیدی) کتابخانه و قرائتخانه ای به وجود نیامد و دوره فترت دوم و سوم مجلس شورای ملّی به پایان رسید.

 ◀  نشانه های عملی تأسیس کتابخانه

 محقّق فاضل آقای دکتر حسن باستانی راد در کتاب بهارستان (که هم اکنون به زیور طبع آراسته می شود)؛ و نگارنده توفیق خواندن آن را پیش از انتشار داشتم، چنین آورده است:

« در طی دوره دوم قانون گذاری، و دومین دوره فترت، به دستور ارباب کیخسرو که  مؤسس کتابخانه مجلس بود،« دفاتر و اسناد تحریرات » مجلس زیرنظر اداره مباشرت مجلس که وی رئیس آن بود بازنگری و اسناد آن تنظیم و طبقه بندی شد. دفاتر و اسناد چه در دوره اوّل و چه در دوره دوم لاک ومهر و در قفسه ها جمع آوری شد در واقع این زمان نخستین دوره تنظیم و طبقه بندی، اسناد مجلس بود و می تواند نقطه آغازین تأسیس مرکز اسناد مجلس به شمار آید. به تعبیری اگر چه فترت مجلس روند قانو نگذاری را متوقّف کرد امّا مجالی داد تا این اقدام مهّم فرهنگی صورت پذیرد. درست است که پیش از این در نهادهایی مانند اوقاف و دربار (کاخ گلستان) تلاشهایی برای نگهداری اسناد وقفی و حکومتی شده بود، امّا بایگانی اسناد مجلس فراگیر بود و به اسنادی خاصّ محدود نمی شد. از دیگر سو باید توجّه داشت که اسناد مجلس پس از یک بار بمباران در «یوم التوپ » و دو آتش سوزی ویران کننده بازمانده اند.(5 )

در واقع حرکت سازنده پدیدارشدن کتابخانه را باید از دورۀ سوم مجلس دانست و خدمات ارباب کیخسرو در این امر فرهنگی بسیار چشمگیر بوده است. خود وی در جلسه دوازدهم دوره سوم ( 5 ربیع الثانی 1333 ) با دقت تمام بیان کرده است «سیصد و نود تومان و دو هزار و پانصد دینار بابت خرید دویست و سه جلد کتاب از کتابخانه میرزا ابوالحسن خان جلوه برای مجلس… یکصد و بیست و هشت تومان و پنج هزار و یک شاهی برای ساخت قفسه های کتابخانه، و صحافی کُتب و نیز پانزده تومان و دو هزار و هفتصد دینار برای خرید سایر کتب»(6 ) 

این بیان علاوه بر کاردانی، دقّت نظر و پاکدستی وی را نشان هم می دهد.

ارباب کیخسرو کتابخانه مجلس و کتابهای آزاد در دوره فترت را چنین توضیح داده است:

« در موقع انفصال مجلس بیش از 51 جلد کتاب در مجلس وجود نداشت. پس از انفصال، 202 جلد کتب معروف مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه بعد که به مساعدت آقای حاجی سیدنصرالله آن معامله سرگرفت. بعد نیز به معیّت معزی اّلیه آقای مخبرالسلطنه را ملاقات و تقاضا نمودیم کتبی را که آقای احتشا م السّلطنه برای کتابخانه ملّی به ایشان سپرده شد، به جهت کتابخانه مجلس بدهند و در 15 شعبان برابر با هشتم اسد سیجقان ئیل 1330 موازی یکهزار و نود و یک جلد کتب فرانسه، فارسی، عربی، ترکی، انگلیسی، و آلمانی و روسی تسلیم و رسید دریافت نمودند. موازی 50 جلد نیز بعداً خریداری شده که جملگان بانضمام آنچه از سابق بوده تاکنون موازی 1394 جلد کتب موجود است.(7)

بر کتابهای یاد شده کتابهای دیگری نیز افزوده شد و تا سال 1374 خورشیدی شمار اهداکنندگان کتب از احتشا م السلطنه تا شیخ کاظم معزّی دزفولی به 21 فقره رسیده است(8) 

 و تا همان سال 500 / 16 نسخه خطی و 000 / 157 کتاب چاپی و بسیاری از اسناد تاریخی، تابلوهای نقاشی و عکس در کتابخانه یاد شده نگهداری شده که در حال حاضر فزونی چشمگیری یافته است و کتا بها و مجلٌات و فهرست های انتشار یافته، چگونگی تحولاّت کتابخانه مزبور را نشان می دهد.(9) 

 ◀  شکل گیری کتابخانه و تنظیم نظام نامه 

کتابخانه مجلس درهمان دوره سوم با همّت ارباب کیخسرو وهمکاریهای محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) آقا شیخ ابراهیم زنجانی، میرزاسیدحسن خان پورفرزانه، حاجی میرزا رضاخان (دکتر رضا افشار)، سیدنصرالله تقوی، در دو اتاق تو در تو در قسمت شرق حوضخانه، با برپایی چند قفسه چوبی، توسط مرحوم حسین پیرنیا (موتمن الملک) افتتاح شد و پس از مدتی در سال 1304 خورشیدی با ساختن کتابخانه ای نسبتاً معتبر در شرق مجلس و گزیدن مرحوم یوسف اعتصام الملک آشتیانی به ریاست آن، دوره نوین فعالیّت خود را آغاز کرد و به صورت رضایت بخشی درآمد که اکنون یکی از معتبرترین کتابخانه ها و مراکز تحقیقاتی ایران به شمار می رود. 

اداره مباشرت مجلس نخستین نظا منامه تفصیلی کتابخانه مجلس را در هفت ماده (از 63 تا 69 ) تدوین کرد، امّا ارباب کیخسرو که انسانی دانش دوست ومنصف و با فضیلت بود به نوشته دکتر باستانی داد:

« این نظامنامه را کافی ندانست و درسال 1303 شمسی به درخواست وی دکترمحمد مصدّ ق السلطنه که نمایندگی مجلس را داشت، نظامنامه جدیدی را درچهار فصل و 27 ماده تدوین کرد که طی چند جلسه شور وبررسی درکمسیونی مرکب از کیخسرو شاهرخ و دکترمصدّق با حضورسلیمان اسکندری، سیدحسن تقی زاده، نصرت الدوله فیروز، سیدمحمّد تدّین، رضا افشار، عطاءالملک روحی در هفتم حوت (اسفندماه)  1304 به تصویب رسید. یک سال بعد نیز به همّت ارباب کیخسرو، نظا منامه داخلی کتابخانه به عنوان نظام نامه اساسی تهیه کرد و در پنج فصل و 27 ماده توسط وی و رضا افشار و محمدولی اسدی تصویب شد.» (10)  نظام نامه داخلی «ویژه وظایف کتابدار و شرایط مراجعه به کتابخانه » است امّا نظامنامه اساسی کتابخانه مجلس شورای ملّی که امضای دکتر مصدّق (مصدق السلطنه) را دارد در 27 ماده در چهار فصل (تشکیلات ) 7 ماده( تنظیمات )ده ماده، دفتر سفارش دفتر کل، دفتر و فیش اشخاص، ذون، دفتر یادداشت، در محل کتب، در نمره گذاری فیش و فهرست به اضافه ( 3بصره)ا ستفاده از کتابخانه (چهارماده( مواد مختلف (شش ماده) » (11)

  در باره تهیه متن نظا منامه اساسی کتابخانه مجلس شورای ملّی، ارباب کیخسرو نوشته است:

« اداره مباشرت کمیسیون از پنچ نفر از آقایان نمایندگان عظام تشکیل داد تا در اساس و تهیه نظا منامه آن بذل توجه فرمایند. در آن کمسیون، تهیه نظام نامه بر عهده حضرت آقای مصدّق السلطنه نماینده محترم و عضو آن کمیسون واگذار شد، مشارالیه نیز تحمّل زحمت و تهیه فرمود ه اند که در سواد مشخصًه موجودست » (12 ) 

 در پایان نظا منامه آمده است:

« مواد بیست و هفتگانه مرقومه در جلسات عدیده با حضور اعضاء کمسیون منتخبه از طرف اداره مباشرت مجلس با حضور مباشرین مطرح و در جلسه هفتم حوت 1303 با اتفاق آرا تصویب گردید.» (13)

 لازم به یادآوری است که دکتر مصدّق در دوره اوّل مجلس شورای ملّی از طرف مردم اصفهان به نمایندگی انتخاب شد امّا به علّت نرسیدن سن وی به حد نصاب نمایندگی ایشان مورد قبول واقع نشد. پس از بمباران «خانه ملّت » از سال 1326 تا 1333 قمری دکتر مصدق سرگرم تحصیل در فرانسه و سویس (نوشاتل)، مداوای مادر، تهیه رساله دکتری و جز اینها بود. پس از ورود به ایران تا برپایی مجلس پنجم در مشاغل دانشگاهی و حکومتی و وزارت، انجام وظیفه میک‌رد.

وی در انتخابات مجلس پنجم شرکت کرد، و به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و در مجلس به عضویت «کمسیون معارف » درآمد، در آن دوره ضمن مبارزه با عوامل ضدمشروطه )کودتاگران 1299 خورشیدی) با همگامی تنی چند از آزادیخواهان استقلا ل طلب مجلس، فرصت های لازم برای خدمات فرهنگی گسترده فراهم نیامد. وی در این مدت دو جزوه: حقوق پارلمانی در ایران و اروپا (برای آقایان محترم نمایندگان دوره پنجم تقنینیه) و اصول قواعد و قوانینی مالیه در ممالک خارجه و ایران قبل از مشروطیت و دوره مشروطیت و چهار مقاله در مجله آینده انتشار داد و به عنوان یک نماینده آگاه بیشتر شناخته شد.(14 )  

در دوره ششم با آنکه رضاشاه توسط قوای نظامی دست نشاندگان خود در انتخابات ایران دخالت کرد و آراء مردم را نادیده انگاشت، امّا در تهران چندتن ازرجال ملّی و آزادیخواه همانند مرحوم مدرّس، مستوفی المالک، مؤتمن الملک، دکتر مصدق و… به مجلس راه یافتند. 

دکتر مصدّق به دلیل مطالعات و تألیفات خود نسبت به امور پارلمانی و چگونگی اداره آن و ساختار و تشکیلات آن نهاد جدید آگاهی زیادی داشت. شادروان ارباب کیخسرو با بصیرت کامل از وی خواست تا «تحمل زحمت فرموده » نظامنامه اساسی کتابخانه مجلس شورای  ملّی ایران را تهیه نماید.

 ◀  مطبعه در کنار کتابخانه مجلس

یکی از کارهای مهّمی که مرحوم ارباب کیخسرو انجام داد تأسیس مطبعه ای بوده که بتواند برخی از مشکلات مجلس و کتابخانه را نیز مرتفع نماید. وی در مذاکراتی در جلسه 170  دوم ذیعقده 1338 بیان می دارد: «در سابق آنچه لوایح و قوانینی که می گذشت، از برای طبع و توزیع، چاپخانه می رفت و به چاپ می رسید و چون مخارج زیادی به آن تعلّق می گرفت در صدد برآمدیم که چاپخانه خودمان داشته باشیم. سپس برای صرفه جویی در همین جا با ژلاتینی طبع و توزیع می شد که به این منتهی می شد که برای صرفه جویی در همینجا چاپ کنیم. ولی باید ملاحظه کرد که با این همه لوایح و قوانین راپورت کمسیون ها، فهرست عرایض که باید طبع و توزیع شود، برای تمام این کارها همان دو نفر هستند که سایر لوایح و قوانین را طبع و توزیع میک‌نند» (15 ) 

 ارباب کیخسرو در جلسه دیگری از مجلس (دوازدهم خرداد 1304 خورشیدی)  به دنبال سخنان دکتر مصدّق بیان می ک‌ند: 

« راجع به مطعبه که آقای مصدّق السلطنه شرح مبسوطی فرمودند، اوّل در قسمت آنچه که از قدیم بوده و در اینجا آورده شده است، در ابتدای دوره چهارم جز سه ماشین شکسته که اگر تقویم می کردند شاید بیش از سه چهار هزار تومان ارزش نداشت و قریب یک خروار هم حروف شکسته به ما دادند که با آنها نمی شد کار کرد و در نتیجه در همان ابتدا یک خروار حروف از خارج خریدیم تا توانستیم شروع به کار کنیم .»(16) 

 دکتر مصّدق که هم در کار کتابخانه های مجالس صاحب نظر بود و هم در امور مالی مطبعه دقت نظر نشان می داد، در موردی از شادروان  ارباب توضیحاتی را خواستار می شود و ارباب پاسخ می دهد:

فاما مبلغی را که آقای مصد ق السلطنه فرمودند، خودشان تصدیق می فرمایند که آن مبلغ تمام سرمایه نبوده و دربودجه هائی که به مجلس آمده و تصویب شده است یک مبلغ از آن برای خرید اثاثیه تشخیص داده شده بود و یک مبلغ هم جهت خرج بوده است. خرج که جزو سرمایه محسوب نمی شود بلکه در موازنه دخل و خرج به حساب می آید. که تمام اسناد

حاضر است که مفصلاً به عرض آقایان خواهد رسید. راجع به مطبعه مجلس خیلی صحبت در این مجلس شده است. خیلی اعتراضات از طرف دسته هائی که در مطابع ذ ینفع هستند شده است. البته بنده هم تصدیق می کنم  که با دائر شدن مطبعه مجلس ضررهائی متوجه مطابع دیگر شده است، برای اینکه یک قسمت از کارهایی که باید به آنجا برود می آورند اینجا. این چیز تازه ای نیست که بنده حالا عرض کنم. هما ن روزی که وکلا رأی دادند می دانستند که این کار می شود. حالا هم می دانند اگر اقدامی مطبعه مجلس کرده، برحسب اراده خودش نبوده بلکه به موجب اسنادی است که در اداره مباشرت موجود است که به موجب مراسلاتی است که از طرف وزارت مالیه به اداره مجلس نوشته اند و در موقع خودش به عرض هیئت رئیسه رسیده است. و به موجب همان اسناد هیئت رئیسه تصویب کردند و بعد از اینکه بودجه را مجلس تصویب کرد اداره مباشرت اقدام نمود. بعلاوه ماشین هائی که ما تهیه کرد ه ایم قسمتی اش در سایر مطابع نیست. دوازده ماشین تمبر پست و ماشین کاغذ باندرل، این ماشین هایی است که بطرز جدیدی ساخته شده است و همین ماشین های قالب ریزی وخطک‌شی و ماشینهای دیگر که نظیر هیچ یک در ایران نبوده و نیست در هر صورت اداره مباشرت هر اقدامی که کرده است مطابق تصویب مجلس بوده است.

اما راجع به جرائم که آقای دکتر مصد قالسلطنه فرمودند که ایشان نامحرم بوده اند.

این موضوع در جلسه خصوصی هم مطرح شد و آقایان وکلاء حضور داشتند پس از صورت دادن به ایشان مضایقه نشده است. آقایان اعضاء کمسیون محاسبات اینجا تشریف دارند و تصدیق می فرمایند که هر وقت صورت خواسته اند تقدیم شده است فقط اختلافی که بین نظر آقای مصد ق السلطنه و اداره مباشرت واقع شد این بود که ایشان می خواستند که آن صورت را بالجزء چاپ کنیم و چون این مسئله جریمه وکلا بود آقایان و کلاء راضی نشدند که به آن رأی بدهند. صاحبان جریمه

می بایست رای بدهند تا اداره مباشرت اطاعت کند.(17 ) 

سخن پایانی

اندیشه پدید آوردن کتابخانه (و مرکز اسناد و مدارک)  در مجلس شورای ملّی ایران، همانند دیگر کشورهای جهان، امری مدنی و سنجیده بوده که نخستی نبار دکتر ولی الله خان نصر به آن اشاره کرد و نمایندگان فرهیخته مجلس آن روزگار با گزینش ارباب کیخسرو شاهرخ نماینده زردشتیان در مجلس و رئیس تدارکات و کارپردازی، در عملی شدن آن تلاشهای بسیار از خود نشان دادند و سرانجام با کوشش های علاقه مندانه ارباب کیخسرو کنار حوضخانه مجلس در دو هر اتاق، کتابخانه و مرکز اسناد کوچکی پدید آمد و مرحوم مؤتمن الملک رئیس مجلس آن را افتتاح کرد. 

در مجلس پنجم و ششم که شادروان دکتر محمّد مصدق به نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب شده بود، با آگاهی زیادی که در امر پارلمانی و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی آن داشت، بی تردید به عنوان عضو کمسیون معارف، نسبت به کتابخانه مجلس و ایجاد نظم و مقررات دقیق در آن، مورد مشورت و گفت وگو قرار گرفت و ارباب کیخسرو از وی تقاضا کرد که نظامنامه اساسی درباره کتابخانه تهیه نماید.

دکتر مصدّق با علاقه مندی خاصی نظامنامه مزبور را در 4 فصل و 27 ماده فراهم آورد و پس از رایزنی با دیگر صاحبنظران مجلس، آن نظامنامه مورد تصویب قرار گرفت ایجاد چاپخانه برای مجلس از ضروریات بود که ارباب کیخسرو درآ ن باره نیز خدمات ارزند های از خود نشان داد.

دکتر مصدّق چند بار در مجلس درباره مطبعه مزبور و مسائل گوناگون، آن پرسشهایی به عمل آورد و ارباب کیخسرو با ارائه مدارک و اسناد و صورتهای مالی پاسخ های لازم را ارائه داشته است. از آن زمان بدین سو کتابخانه و مطبعه مجلس در فعالیت های مستمر و ثمربخش پارلمانی و مردمی قرار داشته اند و از ذخایر گرانبهای فرهنگی که میراث تاریخی ملٌت ایران است، پاسداری کرده اند و خدمات شایسته آن نهاد ملّی در سالهای اخیر جلوه بیشتری داشته که قابل قدردانی است و امید فراوان وجود دارد که یاد همه کسانی که در بر پا داشتن این موسسۀ عظیم فرهنگی و علمی کوشش کرده اند، جاودان نگاه داشته شود و به زبان خواجه شیراز 

بدین رواق زبر جد نوشته اند به زر             که جز نکویی اهل کرم نخواهد ماند (1) 

 ◀   کتابخانه مجلس چگونه شکل گرفت

دکتر حسن باستانی راد در بارۀ تاریخ شکل گیری کتابخانۀ مجلس تحقیقاتی کرده است که بدینگونه در اینجا در دسترس خوانندگان ارجمند قرار می گیرد:   پیش از آنکه در مجلس شورای ملی کتابخانه و قرائت‌خانه‌ای تأسیس شود، قرائت‌خانه‌های چندی در تهران و دیگر شهرهای آن بنیان نهاده شده بود. با این همه، از همان زمان که مجلس بنیان گرفت، اندیشه ی تأسیس کتابخانه نیز در میان نمایندگان مورد مذاکره قرار گرفت. در دهم شوال 1325، 14 ماه پس از شکل‌گیری مجلس، دکتر ولی‌الله‌خان در مذاکرات مجلس وکلا را به تأسیس کتابخانه متوجه کرد:

«چون مرا برای کمیسیون لوایح قانونی و معارف معین کرده‌اند، لازم است این را عرض بکنم که در همه‌جا پارلمان‌ها یک کتابخانه ی مخصوصی دارند که در آن از تمام معاهده‌‌نامه‌ها و قانون‌نامه‌های دُوَل هست. اینجا هم لازم است که همچو کتابخانه ی دایر شده از کتب فقهیه و معاهده‌نامه‌ها و کُدها موجود باشد. اگر این کتابخانه مرتب نشود قوانین ما درست تنقیح نمی‌شود…»

وکیل‌التجار هم در آن جلسه ضمن تأیید گفته‌های دکتر ولی‌الله‌خان، منضم کردن یک قرائت‌خانه را به کتابخانه لازم دانست تا در آن روزنامه‌ها را برای مطالعه بگذارند. بر این اساس، تأسیس کتابخانه و قرائت‌خانه از مهمترین تشکیلات اداری مجلس بود که برای افزودن به آگاهی‌های نمایندگان از اوضاع و احوال روز، مطالعه ی قانون‌نامه‌ها، معاهده‌ها، و دسترسی به منابع قانون‌گذاری نیاز به آن به شدت احساس می‌شد؛ قاعدتاً بایسته بود که نمایندگان با چنین مسائلی آشنا شوند به ویژه آنکه شمار بسیاری از نمایندگان به واسطه ی پیشینه ی شغلی‌شان آگاهی چندانی از نهاد قانون‌گذاری و چند و چون آن نداشتند. حتی بسیاری‌شان از سواد خواندن و نوشتن بهره‌مند نبودند و می‌بایست در این زمینه نیز کتابخانه نقش سوادآموزی و آگاهی‌بخشی داشته باشد.

کتابخانه مجلس در آغاز برای استفاده ی نمایندگان از قانون‌نامه‌ها و معاهدات و مطالعه ی روزنامه‌ها و کتاب‌ها تأسیس شد که این رویکرد در بررسی نظامنامه ی کتابخانه بیان خواهد شد. اما به تدریج به ویژه در چند دهه ی اخیر کتابخانه به گونه‌ای فراگیر خدمات خود را ارائه می‌دهد. پژوهشگران از آن بهره ی فراوان می‌برند و همگان می‌توانند بی‌آنکه هزینه‌ای بپردازند از خدمات آن، به ویژه امکانات الکترونیکی بهره ببرند.

◀نخستین مرکز اسناد و نخستین کتابخانه ی رسمی

آنچه به فکر و مذاکره درباره ی تأسیس کتابخانه در میان نمایندگان دوره ی اول مجلس مطرح می‌شد، به قلم و قدم نرسید؛ در این باره قانون و نظامنامه‌ای تدوین نشد و پیِ کتابخانه‌ای استواری نیافت. با این همه مشروح مذاکرات مجلس که منشی‌های میرزا بنویس یادداشت می‌کردند، پاره‌ای از اسناد مجلس، یادداشت‌هایی مربوط به نمایندگان و صورت‌حساب‌ها و سیاق دستمزدهایشان به انضمام پاره‌ای از عرایض در مجلس نگهداری می‌شد. در برخی از منابع تاریخی آگاهی‌هایی درباره ی اسناد و اوراق دوره ی نخست مجلس شورای ملی ارائه شده است. به توپ بستن مجلس توسط نظامیان روسیه اسناد مجلس اول غارت شد و برخی از آنها سر از سفارت انگلیس درآورد. سید حسن تقی‌زاده در این باره آگاهی‌های ارزشمندی ارائه کرده است:

«وقتی که مجلس شورای ملی اولی هدف توپ شد و تمام اثاثه و دفتر و باقی اشیاء و اوراق بهارستان معرض غارت قزاق‌های لیاخوف و سربازان سیلاخوری و سواران کشیک خاصه (سوارانِ شاهی) گردید و در ضمن اشیاء و اسباب دیگر مقداری هم اوراق و به اصطلاح آن زمان دوسیه و کارتن بردند و این اوراق متفرق شد، قریب سه چهار کیسه یا جوال پر از اوراق هم سربازان کشیک دم درِ سفارت انگلیس که به رسم آن زمان چاتمه و قراول در مدخل سفارت داشته و مستحفظین سفارت دولت خارجی بودند در ضمن اشتراک در غارت مجلس و خانه ی ظل‌السلطان (عمارت وزارت معارف کنونی) و خانه ی ظهیرالدوله (که گویا روز بعد از توپ بستن مجلس آنجا را نیز توپ بسته و غارت کردند)، همراه آورده بودند، اتاشه ی نظامی سفارت انگلیس کپیتن (بعدها کولونل)، استوکس … از اشتراک سربازان مستحفظ سفارت در غارت متغییر و برآشفته شده، سربازها را جواب داد و رفتند و کیسه‌های پر از اوراق در سفارت ماند و به وزارت جنگ نوشت که یک دسته دیگر سرباز که در امر غارت شرکت نکرده باشند، برای کشیک سفارت بفرستند. اوراق مزبور همه از غارت دفتر مجلس بود و سفارت آنها را بر متحصنین مشروطه‌طلب سفارت عرضه کرد که اگر می‌خواهند بردارند ولی پس از ملاحظه ی قسمتی معلوم شد اوراق دفتری و عریضه‌جات مردم و صورت‌حساب و غیره است و کسی حاضر نشد آنها را با خود به منزل ببرد و از عاقبت آن اوراق اطلاعی ندارم».

ماده ی 135 نظامنامه ی داخلی مجلس شورای ملی مبنی بر تأسیس کتابخانه به عنوان یکی از ادارات مجلس در 16 ذی‌الحجه 1327، یک و نیم ماه پس از افتتاح دومین دوره ی قانون‌گذاری به تصویب رسید. پیشنهاد بنیان‌گذاری کتابخانه و پیگیری برای افتتاح آن توسط ارباب کیخسرو شاهرخ، و با تلاش‌های بی‌وقفه ی او به انجام رسید. اما این مهم در سال 1330 ق. به نتیجه رسید و در سال‌های فترت قانون‌گذاری در میانه ی دوره ی دوم و سوم مجلس شورای ملی تأسیس کتابخانه عملی شد. ارباب در دیباچه ی فهرستی که بر کتاب‌های فرانسه زبان در مخزن کتابخانه نوشته است در این باره چنین یادآوری کرده است:

«از آغاز افتتاح مجلس شورای ملی در دوره ی تقنینیه، که حقیر یکی از نمایندگان بودم و در تمام آن دوره از طرف مجلس برای اداره کردن امور اداره ی مباشرت مجلس انتخاب شده بودم، چنانکه در بودجه‌های پیشنهادی به مجلس متذکر می‌شدم، هماره آرزوی تأسیس و ترتیب کتابخانه به وضع صحیح داشتم. لکن متأسفانه از کثرت کارهای اداری تکالیف نمایندگی و علت قلت مالیه ی مملکت، فراغت و سعادت موفق شدن به این مقصود حاصل ننمودم».

در طی دوره ی دوم قانون‌گذاری و دومین دوره ی فترت، به دستور ارباب کیخسرو که مؤسس کتابخانه ی مجلس بود، «دفاتر و اسناد تحریرات» مجلس زیر نظر اداره ی مباشرت مجلس که وی رئیس آن بود، بازنگری و اسناد آن تنظیم و طبقه‌بندی شد. دفاتر و اسناد، چه در دوره ی اول و چه در دوره ی دوم لاک و مهر و در قفسه‌ها جمع‌آوری شد؛ در واقع، این زمان نخستین دوره ی تنظیم و طبقه‌بندی اسناد مجلس بود که میتواند نقطه ی آغازین تأسیس مرکز اسناد مجلس به شمار آید؛ به تعبیری اگرچه فترتِ مجلس، روند نهاد قانون‌گذاری را متوقف کرد، اما مجالی داد تا این دو اقدام مهم فرهنگی صورت پذیرد. درست است که پیش از این در نهادهایی مانند اوقاف و دربار (کاخ گلستان) تلاشهایی برای نگه‌داری اسناد وقفی و حکومتی شده بود، اما بایگانی اسناد مجلس فراگیر بود و با اسنادی خاص محدود نمی‌شد، از دیگر سو باید توجه داشت که اسناد مجلس پس از یک بار بمباران مجلس در «یوم‌التوپ» و دو آتش‌سوزی ویران‌کننده باز مانده‌اند.

ارباب کیخسرو را نخستین کتابدار این کتابخانه و کوشش‌های او را مهم‌ترین عامل در تداوم اقدامات و خدمات این نهاد فرهنگی دانسته‌اند. از نخستین اقدامات برای تأسیس کتابخانه، خرید قفسه و کتاب برای آن بود که در گزارش ارباب به مجلس سوم توضیحی درباره ی آن ارائه شده است:

«سیصد و نود تومان و دو هزار و پانصد دینار بابت خرید دویست و دو جلد کتاب از کتابخانه ی میرزا ابوالحسن ‌خان جلوه برای مجلس، … یکصد و بیست و هشت تومان و پنج هزار و یک شاهی برای ساخت قفسه‌‌های کتابخانه و صحافی کتب و نیز، پانزده تومان و دو هزار و هفتصد دینار برای خرید سایر کتب [هزینه شد]».

◀نظامنامه ی کتابخانه

پیش از آنکه نظامنامه ی مستقلی برای کتابخانه ی مجلس تهیه شود، در دو ـ سه آغازین فعالیت آن مطابق با ماده ی 9 نظامنامه ی داخلی مجلس (مصوب سوم ذیقعدۀ 1329)، کتابخانه زیر نظر رئیس مجلس و اداره ی مباشرتِ مجلس اداره می‌شد. به تدریج که فعالیت کتابخانه گسترش یافت، اداره ی کتابخانه فزون بر امور گسترده و پر دردسر اداره ی مباشرت مجلس باعث شد که نظامنامه‌ای ذیل شرح وظایف و عملکرد اداره ی مباشرت برای کتابخانه تدوین شود. از آنجا که ریاست هر دوی این اداره‌ها بر عهده ی ارباب کیخسرو بود، نخستین نظامنامه ی تفصیلی کتابخانه ی مجلس را وی در مواد 63 تا 69 نظامنامه ی اداره ی مباشرت مجلس تدوین کرد که مشتمل بود بر این مواد:

«ماده ی 63: عمده وظایف مشارالیه (کتابدار) ضبط اصل قوانین است و باید تحت نمره ی مخصوص باشد که در استخراج دچار اشکال نشود.

ماده ی 64: سایر کتب مثل قوانین، دارای نمره ی مخصوص خواهد بود.

ماده ی 65: استخراج از کتب یا قانون بعد از تحصیل اجازه از رئیس دفتر به موجب قبض چاپی مخصوصی است که کتابدار از نماینده اخذ می‌نماید.

ماده ی 66: استخراج کتاب یا اصل قانون با اجازه مخصوص باشد.

ماده ی 67: کتابخانه مخصوص نمایندگان است.

ماده 68: کتب کتابخانه به هیچ وجه از مجلس نباید خارج شود.

ماده 69: اشخاصی که کتابی به کتابخانه تقدیم می‌کنند، قبض رسید به امضاء اداره ی مباشرت دریافت می‌کنند.

انقلاب اسلامی در هجرت شماره ۸۲۸ از ۳۰ اردی‌بهشت تا ۱۲ خرداد ۱۳۹۲