کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سرنگون کردن دولت ملی مصدق، همچون زخمی عمیق و التیام ناپذیر بر پیکر ایران نشسته و درد و عوارض آن فراموش شدنی نیست. آن کودتا ضربه ای بودکه تبعات ویرانگر آن هنوز هم پس از ۶۹ سال، گریبان ملت ایران را رها نکرده و آنچه از مصائب و دشواری ها و سیاه روزی ها که هم اکنون بر سر ملت ایران آوار گردیده نیز ریشه در آن کودتای شوم دارد. اگر آن کودتای ننگین صورت نمی گرفت، ملت ما گرفتار حوادث و رویدادهای بعد از آن نمی گردید و تاریخ این سرزمین به شکل کنونی رقم نمی خورد. ریشه ها و عوامل موثر در وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
اول-دولت ملی دکتر محمد مصدق که علیرغم میل قدرت های استعماری و هیات حاکمه وابسته و فاسد ایران و تنها با حمایت ملت و با هدف ملی کردن نفت بر سر کار آمده بود، با برقراری دموکراسی و حاکمیت ملی و استقلال سیاسی و برداشتن گام هایی بلند در راه اعتلای کشور، الگویی از آزادی و استقلال را به کشورهای منطقه و سایر کشور های جهان سوم نشان می داد که با تداوم منافع قدرت های سلطه گر بیگانه در تضاد کامل بود، لذا آنان به براندازی آن دولت ملی مصمم گردیدند.
دوم- خصومت تاریخی و دیریینه بین ایران وانگلیس که خود ریشه درماهیت امپریالیستی واستعماری دولت بریتانیای کبیر داشت.
سوم- محور اصلی دعوای ایران و طرف انگلیسی کنترل بر فرایندهای اکتشاف، استخراج و فروش نفت بود به همین دلیل انگلیس و امریکا با وجود آنکه درظاهر خود را موافق با ملی شدن صنعت نفت ایران نشان می دادند، اما در واقع به هیچ وجه حاضر نبودند که کنترل فرایندهای فوق را از دست بدهند. بویژه بدان دلیل که آنان نگران تحرکات مشابه در سایر کشورهای نفت خیز نیز بودند.
چهارم- اینکه، غربی ها درتوجیه عدم توافق با ایران به ویژگی های ملی ایرانی ها و شخصیت مصدق متوسل شدند. درسایه سیاست فوق انها تلاش کردند تا مصدق را فردی که سروکله زدن با او بسیار دشوار بوده و غیرمنطقی، نامتعارف و خشک اندیش است، معرفی کنند و در این راستا تلاش رسانه ای گسترده ای را در داخل و خارج از ایران برای تخریب شخصیت مصدق و یارانش کلید زدند.
پنجم- نگاه به عوامل داخلی است، دراین مورد می توان به فرایند مربوط به مجلس هفدهم که اکثر نمایندگان آن به روال همیشگی با دخالت ایادی هیات حاکمه مثل ژاندارمری و پادگان های ارتش و مالکان بزرگ انتخاب شده بودند اشاره کرد، به دلیل همین دخالت ها، مصدق انتخابات آن مجلس را نیمه کاره متوقف کرده بود، این مجلس با توطئه هایی که برای براندازی دولت ملی طراحی می شد کاملا همراهی می کرد و در جریان استعفای دکتر مصدق در ۲۵ تیر ۳۱ بلافاصله به قوام السلطنه برای نخست وزیری رای اعتماد داد که البته دولت ۵ روزه قوام با قیام ملی ۳۰ تیر ساقط گردید و مصدق به اریکه قدرت باز گشت. سرانجام هم در مردادماه ۳۲ و قبل از کودتا، مصدق ناگزیر شد با برگزاری رفراندوم و پرسش از مردم در صدد انحلال آن مجلس برآید.
ششم- انگلیسی ها با برگزیدن کارشناسان خبره، شبکه غیر رسمی در بطن نیروهای مسلح به رهبری زاهدی، اخوی و ارفع و ترتیب دادن جلسات منظم سفارت با عوامل سرویس های اطلاعاتی انگلیس و آمریکا نظیر شاپور ریپورتر، ارنست پرون، احمد هومن، سیدضیاء و برادران رشیدیان و برخی روحانیون وابسته، زمینه های تسریع کودتا را فراهم کردند. از طرف دیگر فشارهای اقتصادی انگلیس و امریکا در قالب فشار بر بانک بین المللی، قطع کمک های امریکا به ایران، تحریم های بانکی و کشتیرانی، زمینه ها را برای براندازی مصدق آماده نمود.
هفتم- تحرکات افراد منشعب شده از جبهه ملی مانند کاشانی، بقائی، مکی و حائری زاده علیه مصدق و یاران او با استفاده از تریبون مجلس و روزنامه های کثیرالانتشار و اختلاف کاشانی و مصدق را می توان ازعوامل اصلی داخلی زمینه ساز برای کودتاگران دانست.
مجموعه عوامل فوق باعث شد تا برغم درایت و هوشیاری فوق العاده دکتر مصدق در راستای انجام اصلاحات در کابینه پس از بازگشت از سفر لاهه به ایران، پیروزی خود را با یک رشته ضربات کوبنده به عوامل داخلی بیگانگان، شامل گرفتن مسئولیت وزارت جنگ و تغییر نام آن به وزارت دفاع، انتصاب سرتیپ ریاحی به ریاست ستاد ارتش، انتصاب امینی به وزارت دربار دنبال کند.
سرانجام باید روی کار آمدن ژنرال آیزنهاور در آمریکا در حدود اول بهمن ۳۱ و همراه شدن کامل دولت آمریکا با انگلیس، مرگ استالین دیکتاتور قدرتمند شوروی در نیمه اسفند ۳۱ و پیدا شدن فرصت مناسب برای غرب در دوران جنگ سرد را در آغاز حرکت کودتا موثر دانست. کودتایی که کاخ آمال و آرزوهای ملت ایران را برای داشتن آزادی و استقلال و پیشرفت و توسعه ویران نمود.
تهران-۲۸ مرداد ۱۴۰۱
هیات رهبری اجرائی جبهه ملی