ایلامی خطی [به آن خط مخطط ایلامی یا خط سطری ایلامی نیز گفته می شود]  یک دبیره 4400 ساله ایرانی است که به تازگی توسط یک محقق فرانسوی و تیمش رمزگشایی شده است. دستیابی به این شاهکار سال ها طول کشید، اما ناگهان ندایی آمد و تکه های پازل در جای خود قرار گرفتند.
ایلامی خطی ویژه پادشاهی ایلام در جنوب غربی ایران کنونی است. این خط بخشی از تاریخ نوشتن است و بیش از یک قرن است که در برابر رمزگشایی مقاومت کرده است.
آخرین باری که یک خط باستانی رمزگشایی شد در سال 1950 مربوط به خط Bشکلی، از یونان باستان بود.
در سال 1903 در حفاری در شهر باستانی شوش بود که ایلامی خطی کشف شد. اما در آن زمان کسی قادر به خواندن این علائم هندسی نبود. فرانسوا دسه François Desset، محقق وابسته به دانشگاه تهران و آزمایشگاه CNRS Archéorient در شهر لیون فرانسه، این نوشته را در سال 2006 مطالعه کرد و سرانجام در سال 2017 بود که با تیم تحقیقاتی خود موفق به رمزگشایی آن شد.

این گلدان نقره ای دارای کتیبه خطی به خط ایلامی در قسمت بالای خود است. قدمت آن به هزاره سوم قبل از میلاد می رسد و از مرودشت ایران می آید. [فرانسوا دسه – Archeorient]

او سپس یک لحظه مهم را دریافت – اورکا! [یافتم] – زمانی که او می فهمد زبان چگونه کار می کند. او ابتدا باور نمی کند، اما قطعه اول از معما را پیدا می کند، سپس چند دقیقه بعد، یک ثانیه، سپس همه چیز با سرعت بیشتری پیش می رود تا اینکه حدود 96 درصد از نمادهای این نوشته که به هیچ چیز دیگر شبیه نبود را رمزگشایی می کند.

واژه‌نگاشت [لوگوگرام] یا حروف صدادار [فونوگرام]
ایلامی خطی سیستمی است که در آن از آواگرام [هجاوی] یعنی علائمی که صدا را رونویسی می کنند استفاده شد است. یک ویژگی منحصر به فرد در جهان در هزاره سوم قبل از میلاد این است که این نوشته کاملا آوایی است.
برای مقایسه، خط هیروگلیف و خط میخی – که در همان دوره در مصر و بین النهرین برای رونویسی زبان اکدی و سومری استفاده می شد – به لطف فونوگرام ها و همچنین لوگوگرام ها یعنی نشانه ها یا نقاشی هایی که یک کلمه، یک چیز یا ایده را رونویسی می کنند کار می کنند.

لوح کتیبه ای که دارای خط ایلامی است

برای درک کامل این تفاوت عمده، فرانسوا دسه در میکروفون پیشنهاد می‌کند تا نتیجه اضافه 1+999 را بنویسد: “می‌توانیم آن را به صورت “mille”، آوایی یا “1000” بنویسیم که روش لوگوگراماتیک است. خط عمودی و این سه دایره را می‌توان به فرانسوی «mille» خواند، اما در انگلیسی «وان تازند» یا در فارسی «هزار» می‌شود. شما صدای کلمه را در زبان خود یادداشت نمی‌کنید، اما متوجه می‌شوید ایده هزار. همه سیستم‌های نوشتاری یا با فونوگرام یا با لوگوگرام کار می‌کنند و عموماً از سیستم‌های مختلط تشکیل شده اند.»
محقق در مواجهه با این نوشته از هزاره سوم قبل از عصر ما، از جنبه آوایی منحصر به فرد آن شگفت زده شد. او آشکارا چهار سیستم نوشتاری موجود در آن زمان در جهان را می‌شناخت: هیروگلیف، خط میخی، ایلامی و خط سند در پاکستان و هند، که هنوز رمزگشایی نشده‌اند: «لزوماً انتظار داشتم این سیستم نوشتاری مختلط را داشته باشم، زیرا ایلامی خطی با این‌ها معاصر است. در پایان رمزگشایی بود که مجبور شدم با این ایده کنار بیایم که برخلاف هر چیزی که می‌توانستم فکر کنم، این سیستم کاملاً آوایی است و این یک تغییر بزرگ در همه نظریه‌های مربوط به تکامل نوشتار است. !”
تنها 77 علامت
در واقع، قبل از این کشف، جامعه علمی فکر می‌کرد که قدیمی‌ترین سیستم‌های نوشتاری صرفاً آوایی، در جهان، تا اواسط هزاره دوم قبل از میلاد ظاهر نشده‌اند: فرانسوا دسه با اشتیاق می‌گوید: «در حالی که این خط مربوط به 800 سال قبل از آن می باشد!”
بنابراین، ایلامی خطی ساده‌تر است و نمادهای بسیار کمتری دارد: “این یک شبکه آوایی ساختاریافته با پنج مصوت – a، é، i، o، ou –  و دوازده صامت است. در تقاطع صامت‌ها و مصوت‌ها، شصت هجا داریم.” او توضیح می دهد. “سیستم نوشتن با 77 علامت کار می کند. بنابراین از نظر آوایی یک سیستم بسیار دقیق و بسیار مقرون به صرفه است.” در خط میخی بسته به دوران ممکن است بین 500 تا 700 علامت وجود داشته باشد.
برای رمزگشایی هیروگلیف، شامپولیون [دانشمند فرانسوی] سنگ روزتا را داشت، این قطعه از استل که با همان متن در هیروگلیف، به شکل دموتیک، شکلی از مصری اخیر و در یونان باستان حکاکی شده بود. اما فرانسوا دسه فقط حدود چهل متن شناخته به خط ایلامی خطی را داشت.
فرانسوا دسه موضوع را هنگام کار بر روی مجموعه ای از گلدان های نقره ای نذری مربوط به سال های 2000 تا 1900 قبل از میلاد را درک کرد: “من دنباله هایی از علائم را دیدم که آنها را به عنوان نام های خاص تشخیص دادم. این فرض را کردم که آنها نام های سلطنتی هستند”. در نوشته دنباله ای از چهار علامت بود که علامت سوم و چهارم تکرار شد. محقق سپس با تعجب پرسید که شاهانی که در همان آغاز هزاره دوم در ایران سلطنت کردند چه کسانی بودند: «و چه کسانی عناصر سوم و چهارم نام او را داشتند که تکرار می شد؟ با این معیارها فقط «یک نفر ممکن بود: شاه شیلرارا! با “را” پایانی که تکرار می‌شود، جک‌پات بود! با این نام خانوادگی، خواندن آوایی سه علامت را داشتم: “شی”، “ل” و “را”. پس از آن، وجود داشت. یک اثر دومینو و همه چیز خیلی سریع اتفاق افتاد.”
شیلرارا قبلاً از متون میخی رمزگشایی شده شناخته شده بود: “او اغلب با نام پدرش، اپارتی، دوم نام نوشته شده مرتبط است، و خدایی به نام ناپیرشا را می پرستیدند. با خواندن نام شیلرارا، من توانستم پیدا کنم. نام پدرش و این خدا را». محقق با این سه نام، ده علامت را از 77 علامت موجود را رمزگشایی کرد.

یک کشف بسیار مهم
برای کاترین میترمایر، استاد مطالعات بین النهرین در دانشگاه ژنو، رمزگشایی ایلامی خطی یک کشف بسیار مهم برای منطقه است: «نه تنها برای پادشاهی ایلام، بلکه برای بین النهرین نیز. «تاریخ این پادشاهی بیشتر از منابعی که به زبان سومری یا اکدی نوشته شده است شناخته شده است. نوشته ای که واقعاً منحصر به این پادشاهی است اطلاعاتی را از درون این فرهنگ به ما می دهد؛ این به درک و تاریخ آن بسیار می افزاید.”

خط ایلامی بسیار ساده‌تر از خط میخی بود که برای سومری و اکدی استفاده می‌شد: “اما این خط فقط در حدود چهل کتیبه شناسایی شده است؛ استفاده از آن بسیار محدود بود. در حالی که خط میخی قبلاً به خوبی تثبیت شده بود، برای حدود هزار سال، با پیشرفت زیادی، در یک منطقه بزرگتر، با حدود ده هزار سند. این امر بر توسعه و توزیع ایلامی خطی تأثیر داشت.