بر گرفته از ماهنامه خط صلح – اولین باری که شهروندان ایران نام یگان ویژه را شنیدند، شاید به اوایل دهه‌ی هفتاد بازگردد؛ زمانی که یکی از اولین اعتراضات خیابانی پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ در مشهد، یکی از مذهبی‌ترین شهرهای ایران رخ داد.
حکومت ایران در سال ۱۳۷۰ نیروهای شهربانی، ژاندارمری و کمیته‌های انقلاب اسلامی را در هم ادغام کرده و نیروی انتظامی را تشکیل داده بود. در همان دوران یگانی با نام یگان ویژه‌ی پاسداران تشکیل شده بود که اعضای اصلی آن شماری از تندروترین افراد شاغل در نهادهای امنیتی یک دهه‌ی قبل بودند.
از همان روزها هرجا شهروندان ایران در اعتراض و برای مطالبات خود به خیابان آمدند، نیروهای یگان ویژه فارغ از آن‌چه مردم خواهان آن بودند، با برخوردهای مسلحانه و خشونت‌بار و با زبان تیر و گلوله و خون به آن‌ها پاسخ دادند.
نقطه‌ی اوج حضور یگان ویژه و گستردگی سرکوب شهروندان ایران اما در فاصله‌ی سال‌های ۹۶ تا ۹۸ رخ داد؛ سال‌هایی که به واسطه‌ی ناکارآمدی حکومت در حوزه‌ی اقتصاد، نادیده‌گرفتن حقوق شهروندان و کاهش سطح آزادی‌های اجتماعی، حتی بر اساس چارچوب‌های قانون اساسی در ایران، فاصله‌ی اعتراضات خیابانی از دستکم هر ده سال یک‌بار به هر سال یک‌بار کاهش پیدا کرد.
خیابان‌های شهرهای ایران در فاصله‌ی سال‌های ۹۶ تا ۹۸ سه اعتراض گسترده به خود دیدند. دی‌ماه ۱۳۹۶، مردادماه ۱۳۹۷ و آبان‌ماه ۱۳۹۸ خیابان رنگ خون گرفت و یگان ویژه چنان‌که به دنبال آن بود، جولان داد.
***
امرا و رؤسای نیروی انتظامی به جز اولینِ آن‌ها که از نیروهای شهربانی انتخاب شدند، در طول سالیان گذشته همواره از میان فرماندهان سپاه پاسداران انتخاب شده‌اند. رضا سیف‌اللهی، هدایت لطفیان، محمدباقر قالیباف، اسماعیل احمدی‌مقدم و حسین اشتری سپاهیانی بودند که بر مسند فرماندهی کل نیروی انتظامی تکیه زدند، اما یگان ویژه همواره از میان اعضای کمیته‌ی انقلاب اسلامی فرمانده اختیار کرد.
یکی از شاخص‌ترین چهره‌هایی که فرماندهی یگان ویژه را برای مدتی طولانی برعهده داشت، سیدمجتبی عبداللهی است. او در دوران جنگ تیپ موسی‌بن جعفر را راه‌اندازی و فرماندهی کرده بود و بعد از آن نیز به عنوان فرماندهی لشکر ۲۸ روح‌الله انتخاب شد. در دوران رهبری سیدعلی خامنه‌ای این رفیق دیرینه بر مسند فرماندهی یگان ویژه‌ی پاسداران نشست، با این عزم جزم که هر شورش و طغیان جمعی علیه رهبر ایران را سرکوب کند.
سیدمجتبی عبدالهی تا سال ۱۳۹۱ به مدت بیست‌ویک سال فرماندهی یگان ویژه باقی ماند و در نهایت به خواست خود و با کسب عنوان مشاور عالی، فرماندهی نیروی انتظامی یگان ویژه را ترک کرد، اما حضور یگان ویژه در سرکوب اعتراضات مردمی هر لحظه پررنگ‌تر و محسوس‌تر شد.
مروری بر حضور یگان ویژه
اولین اعتراضی که یگان ویژه برای سرکوب آن به میدان آمد، مربوط به اعتراضات کوی طلاب در مشهد بود؛ اعتراضی که به دلیل تخریب خانه‌های حاشیه‌نشینان در راستای سیاست‌های آزادسازی اقتصادی صورت گرفت. ده‌ها هزار نفر در این اعتراضات با شعار علیه مقامات وقت جمهوری اسلامی به خیابان آمدند، اما وقتی اماکن دولتی در سراسر شهر مشهد هدف حملهی مردم خشمگین قرار گرفتند، یگان ویژه وارد میدان شد.
دو سال بعد مردم قزوین ناراضی از این‌که قزوین به یک استان مستقل تبدیل نشده بود، به خیابان آمدند. یگان ویژه در این فقره هم دستور داشت به هر شکلی که می‌تواند، معترضان را به خانه‌ها بازگرداند.
برای نسل نگارنده اما که در سال‌های پایانی دهه‌ی هفتاد روزهای دانشجویی خود را می‌گذراندند، حضور یگان ویژه در اعتراضات خیابانی پس از حمله به کوی دانشگاه شکلی تازه داشت. آن‌ها این بار با هیبتی غریب و ترسناک به خیابان آمده بودند.
نیروهای یگان ویژه در آن سال با یونیفورم‌های سیاه و چهره‌های پوشیده سوار بر موتور با سپر و باتوم در کنار لباس شخصی‌هایی که با فریاد «حیدر! حیدر!» شهروندان معترض و به ویژه دانشجویان را زیر باتون و مشت و لگد می‌گرفتند، حاضر بودند. هدف این بود که مردم معترض که قصد کرده بودند خود را به نزدیکی بیت رهبر جمهوری اسلامی برسانند، بر جای خود بمانند؛ حتی به قیمت جان.
ده سال بعد به دنبال خوانده‌نشدن رأی شمار زیادی از شهروندان ایران در انتخابات ریاست جمهوری گسترده‌ترین اعتراضات ضدحکومتی با زیرلایه‌ی سیاسی رخ داد.
خرداد ۱۳۸۸ یگان ویژه به تنهایی قادر نبود سیل جمعیت حاضر در خیابان را به خانه‌ها بازگرداند. همه‌ی شهرها جولان‌گاه حضور شهروندانی بود که به دنبال رأی خود بودند. به همین سبب نیروهای قرارگاه ثارالله سپاه پاسداران، لباس شخصی‌ها و بسیجی‌ها نیز به یاری یگان ویژه شتافتند.
دی‌ماه ۱۳۹۶ یک‌بار دیگر جرقه‌ی اعتراضات مردمی از مشهد آغاز شد. شهروندان عاصی از فشار اقتصادی از بستر فضای مجازی برای برگزاری تجمعی در اعتراض به گرانی‌ها استفاده کردند و سیاست‌های اقتصادی دولت حسن روحانی را به چالش کشیدند.
اعتراض شهروندان که در ابتدا با خواسته‌های اقتصادی و مبارزه با فساد اثبات‌شده در ارکان دولت وقت آغاز شده بود، در زمانی اندک به بیش از صد شهر کوچک و بزرگ رسید و خواسته‌ها نیز از مصائب معیشتی فراتر رفت. حاکمیت یک‌باره به خود آمد و دید شعارها دوباره رهبر جمهوری اسلامی را نشانه رفته است؛ پس دوباره وقت آن بود که یگان ویژه وارد عمل شود.
اوج نقش‌آفرینی یگان ویژه؛ اعتراضات آبان ۹۸
سردار حسن کرمی از سال ۱۳۹۱ جانشین سیدمجتبی عبدالهی و فرماندهی یگان ویژه شد. نیروهای تحت امر او در آبان ۱۳۹۸ خونین‌ترین سرکوب خیابانی پس از انقلاب ۱۳۵۷ را رقم زدند.
در فاصله‌ی روزهای ۲۴ تا ۲۶ آبان ۱۳۹۸ نیروهای یگان ویژه چنان‌که فرماندهان آن بعدها در سخن‌رانی‌های خود افشا کردند، با سلاح‌های ساچمه‌زن، تجهیزات سدکننده، باتوم، سپر، آب‌پاش و انواع گازها و وسایل الکترونیکی و ابزار صوتی و نوری برای حفظ نظام وارد عمل شدند.
نهادهایی مانند عفو بین‌الملل از کشته‌شدن دستکم سیصدوبیست‌وچهار نفر طی چهار روز به دست نیروهای امنیتی در خیابان‌ها خبر دادند (۱)، اما برخی منابع خبری از جمله خبرگزاری رویترز به نقل از منابع دولتی در ایران شمار کشته‌شدگان را حدود هزاروپانصد نفر تخمین زدند. رویترز هم‌چنین افشا کرد که رهبر ایران به نیروهای امنیتی دستور داده بود این اعتراضات «به هر شکل ممکن جمع شود».
اعتراضات دی‌ماه ۹۶ و آبان ۹۸ چگونه «جمع» شد؟
سردار حسن کرمی فرماندهی یگان‌های ویژه‌ی نیروی انتظامی در پاسخ به این پرسش که اعتراضات دی‌ماه ۱۳۹۶ چگونه کنترل شد، گفته است که نیروهای انتظامی در بیش از هفتادونه نقطه‌ی کشور فعال بوده و از خودروی صوت استفاده کردند. (۲)
خودروی صوت سیستمی است که به گفته‌ی سردار کرمی صدای فرماندهی میدان را تا دو کیلومتر و به شعاع پانصد متر پخش کرده و توسط آن امکان دادن اخطار نهایی به معترضان با اطمینان از این‌که صدای او را می‌شوند، وجود دارد.
او در گفته‌های خود تأیید کرد که نام عملیات نیروهای یگان ویژه را که برای سرکوب معترضات در اعتراضات دی‌ماه طراحی شده بود، «پر قو» گذاشته بودند؛ چراکه بنا به ادعای او یگان ویژه در برابر شهروندان معترض از «تمام قدرت» خود استفاده نکرد، بلکه «به شکل بازدارنده» تلاش کرد جمعیت را کنترل کند.
او هم‌چنین تأکید کرد که استراتژی یگان ویژه بر گفتگو، اخطار و هشدار استوار بود و در جریان کنترل اعتراضات «کم‌ترین آسیب به اموال عمومی و جمعیت وارد شد.
سردار کرمی در حالی از عملیات «پر قو» در سایه‌ی «مهارت و تخصص ویژه» در «جمع‌کردن» اعتراضات سخن می‌گوید که بر اساس گزارش‌های منتشرشده در رسانه‌های ایران در اعتراضات دی‌ماه ۱۳۹۶ که از تاریخ هفتم دی آغاز و تا پایان دی‌ماه ادامه داشت، دستکم هشت‌هزار نفر بازداشت شدند. نام هجده نفر در رسانه‌های رسمی به عنوان کشته‌شدگان این اعتراضات در خیابان‌ها به دست نیروهای امنیتی و یگان ویژه تأیید شده است؛ علاوه بر آن تعدادی از بازداشت‌شدگان در زندان‌ها به مرگ‌های مشکوک جان باختند و نهادهای امنیتی و قضایی هرگز درباره‌ی این مرگ‌ها پاسخ روشنی به دادخواهان و خانواده‌های کشته‌شدگان ندادند.
در آبان ۱۳۹۸ و به دنبال افزایش ناگهانی قیمت بنزین اعتراضات گسترده‌ای در شهرهای بزرگ و کوچک ایران رخ داد. این اعتراضات هم در ابتدا مسالمت‌آمیز و بر محور مطالبات مردم استوار بود، اما به یک‌باره نیروهای امنیتی در برخی شهرها به خشونت متوسل شدند. این‌بار اما یگان ویژه اصراری هم نداشت که با رمز «پر قو» تجمع اعتراضی شهروندان را «جمع» کند.
ابتدا شبکه‌ی اینترنت به دستور شورای امنیت کشور و با «دلایل امنیتی» قطع شد و خاموشی و بی‌خبری از ایران یک هفته تداوم یافت تا نیروهای یگان ویژه و گردان‌های بسیج فرصت کافی برای تسلط بر اوضاع و سرکوب شهروندان را داشته باشند.
رسانه‌های ایران به نقل از رمضان شریف، سخن‌گوی سپاه پاسداران ایران نوشتند که از هفتصدوپنجاه شهر ایران در بیش از صد شهر «حوادث و اتفاقات کوچک و بزرگی» رخ داده که در بیش‌تر مناطق ظرف بیست‌وچهار ساعت و در برخی از شهرها در هفتادودو ساعت «جمع‌بندی» شده است.
سالار آبنوش، فرماندهی عملیات بسیج ایران نیز روز ۳۰ آبان‌ماه در یک سخن‌رانی رویدادهای این سه روز را «جنگ جهانی تمام عیاری علیه نظام و انقلاب» توصیف کرد و گفت: «به عنوان کسی که در صحنه بودم، معتقدم فقط خدا ما را نجات داد.»
مرکز اطلاع‌رسانی ناجا نیز در گزارشی اعلام کرد که تا روز شنبه دوم آذر صدوهشتاد نفر را به عنوان «لیدرهای اصلی» اعتراضات شناسایی و بازداشت کرده است.
بعد از اتصال قطره‌چکانی سرویس اینترنت و انتشار ویدیوهایی که از سرکوب اعتراضات در شهرهای مختلف در رسانه‌های اجتماعی منتشر شد، تصویر روشن‌تری از شرایط ایران در آن روزها نشان داد. منابع مستقل از شلیک مستقیم «نیروهای گارد ویژه و امنیتی‌های لباس شخصی» و استفاده‌ی نیروهای نظامی از «دوشکا و تیربار و مسلسل» در برابر دست‌های خالی معترضان خبر می‌دادند. وب‌سایت کلمه به نقل از مسئولان بهشت زهرا نوشت که تنها در تهران «پیکر صدوپنجاه‌وشش نفر از هم‌وطنان به غسال‌خانه‌ی این آرامستان انتقال داده شده و هشتاد پیکر به شهرستان‌ها فرستاده شده است.»
منابع مختلف خبری و حقوق‌بشری نیز از کشته‌شدن ده‌ها نفر در جریان دستکم سه روز سرکوب اعتراضات در ماهشهر و شهر‌ک‌های اطراف آن خبر داده بود.
ابعاد کشتار و سرکوب آبان ۹۸ هم‌چنان پس از نزدیک به سه سال روشن نیست، اما در شرح خشونت یگان ویژه همین بس که محمود صادقی، نماینده‌ی وقت مجلس شورای اسلامی گفت: «در جلسه‌ای یکی از نمایندگان شهرستان‌ها از رحمانی فضلی، وزیر کشور سوال کرد که آیا امکان تیراندازی، دستکم به پا یا کمر به پایین وجود نداشته که شلیک مستقیم به سر و صورت معترضان انجام شده است؟ وزیر کشور هم در پاسخ عنوان کرد که خب! شلیک به پا هم انجام شده بوده است؛ پاسخی که نمایندگان از آن شگفت‌زده شدند و متعجب از این‌که آقای وزیر با بی‌خیالی چنین مسئله‌ای را عنوان کرده است.»
ما به عنوان شهروندان ایران، به عنوان نسلی که دستکم از سال ۱۳۸۷ تا امروز شاهد حضور سرکوب‌گر نیروی یگان ویژه در بسیاری از بزنگاه‌های تاریخ معاصر خود بوده‌ایم، هنوز به درستی نمی‌دانیم این یگان چند عضو و نیروی رسمی دارد، اما همین که به گفته‌ی فرماندهان این یگان تنها در ایام اربعین امام سوم شیعیان «بیست‌هزار نیروی یگان ویژه» به کار گرفته می‌شوند، نشان‌دهنده‌ی این حقیقت است که سهم بزرگی از بودجه‌ی کشور برای نگه‌داشت این یگان هزینه می‌شود. به یقین و با توجه به نارضایتی‌های عمومی و اجتماعی و احتمال بروز اعتراضات خیابانی حتی علی‌رغم اعزام بیست‌هزار نفر از نیروهای یگان ویژه به مناطق مرزی باز تعداد قابل‌توجهی از آن‌ها در شهرهای مختلف ایران آماده‌ی حضور در خیابان‌ها هستند، اما نه برای در کنار مردم بودن؛ آن‌ها برای در برابر شهروندان بودن آماده‌اند.
پانوشت‌ها:
۱- مشخصات ۳۲۴ نفر از کشته شدگان شناسایی شده اعتراضات آبان ۱۳۹۸، عفو بین‌الملل، ۲۵ آبان ماه ۱۴۰۰.
۲- سردار کرمی: در ۹۶ و ۹۸ مأموریت سنگین داشتیم، سایت خبری‌تحلیلی ساعت ۲۴، ۲۲ مهرماه ۱۴۰۰.