دوشنبه, 20 شهریور 1402 . دو روز قبل نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان اعلام کرد که وضعیت در ایروان در آستانه انفجار است، چراکه آذربایجان نیروهای خود را در مرز با ارمنستان و در خط تقسیم با قره‌باغ بسیج کرده است. او تاکید کرده در یک هفته گذشته وضعیت نظامی- سیاسی در منطقه به‌طور چشمگیری بدتر شده و دلیل آن این است که آذربایجان از چند روز پیش نیروهای خود را در امتداد خط تماس بین قره‌باغ و مرز ارمنستان و آذربایجان مستقر کرده است. به همین دلیل وضعیت موجود، جامعه بین‌المللی و کشورهای عضو شورای امنیت سازمان ملل را ملزم به اتخاذ تدابیر جدی برای جلوگیری از انفجار جدید در منطقه می‌کند. صحبت‌های نخست‌وزیر ارمنستان در حالی مطرح می‌شود که به نظر می‌رسد با توجه به تحرکات مشکوک آذربایجان، باکو با حمایت برخی از متحدان خود نظیر ترکیه و اسراییل به صورت جدی‌تری به دنبال احداث دالان زنگزور در استان سیونیک ارمنستان است؛ امری که در صورت تحقق آن به میزان قابل‌توجهی موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در معرض تهدید قرار گرفته و مسیر اتصال ترانزیتی کشور به گرجستان، روسیه و اروپا به دست آذربایجان می‌افتد. کشوری که به خصوص در طول سه سال گذشته از هرگونه تنش‌آفرینی و جنگ لفظی با ایران خودداری نکرده و اکنون قصد دارد با ایجاد چنین دالانی به بحرانی بزرگ در منطقه دامن بزند. در همین راستا هر چند که‌ایران همواره اعلام کرده که هرگونه تغییر در مرزها را نمی‌پذیرد و حتی حسین امیرعبداللهیان هفته گذشته در دیدار با هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه در تهران به صراحت چنین موضوعی را دوباره مطرح کرد، اما خبرهای جسته و گریخته از سوی برخی رسانه‌ها حاکی از آن است که طی روزهای اخیر تحرکات و اتفاقات تازه‌ای در منطقه در حال رخ دادن است؛ به‌طوری‌که برخی منابع غیررسمی‌اعلام کرده‌اند که‌ایران از طریق تماس‌های دیپلماتیک به آذربایجان در این خصوص هشدار داده و حتی برخی واحدهای نظامی‌ایران نیز به مرز گسیل شده‌اند. در این رابطه همزمان با اینکه هیاتی نظامی‌از ایران روز گذشته با وزیر دفاع آذربایجان در باکو دیدار کرده است، به تازگی سید ابراهیم رییسی در گفت‌وگوی تلفنی با نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان روی سه موضوع تاکید داشته است؛ نخست اینکه هرگونه تغییر ژئوپلیتیک و مرزهای منطقه خط قرمز ایران است. دوم اینکه غیر از فرمت ۳+۳، همکاری با هر بیگانه، اجرای رزمایش با آن‌ها و سفرهای مشکوک فقط اوضاع را پیچیده می‌کند. همچنین ایران آماده هر گونه کمک به دو طرف برای حل‌وفصل موضوع است.
علاوه بر این در چنین شرایطی قرار است طی روزهای آینده یک مانور مشترک نیز میان ارمنستان و امریکا در منطقه برگزار شود. امری که به‌شدت با مخالفت روسیه مواجه شده و مسکو بر سر این قضیه سفیر ایروان را احضار کرده است.
در همین رابطه عبدالرضا فرجی‌راد، مدیر کل سابق شورای راهبردی روابط خارجی، سفیر پیشین ایران در نروژ و مجارستان و استاد ژئوپلیتیک دانشگاه در گفت‌وگویی که با «اعتماد» داشته درخصوص پیشینه درگیری‌ها میان آذربایجان و ارمنستان و اینکه تحولات فعلی چگونه در حال رقم خوردن است، توضیح می‌دهد: مساله آذربایجان و ارمنستان تنها معطوف به دو کشور نبوده و چند بازیگر مهم نیز در خصوص بحران کنونی قفقاز دخیل هستند. موضوع این است که الهام علی‌اف تصرف بخشی از قره‌باغ را برای خودش قطعی دانسته که باید به گونه‌ای در مرحله بعدی ارتباط مستقیم کشورش با نخجوان را نیز برقرار کند. لذا از آنجا که اکنون ارمنستان در موضع ضعف قرار دارد به هر طریق از استان سیونیک دالانی را برای اتصال به نخجوان احداث کند که‌این مسیر دراختیار باکو قرار داشته باشد، چراکه می‌دانیم نخجوان از سرزمین اصلی آذربایجان جداست و اکنون به صورت دو پاره قرار دارد. در این میان قاعدتا ایران با احداث دالان زنگزور مخالف است زیرا در صورت رقم خوردن چنین مساله‌ای، ارتباط ایران با شمال یعنی ارمنستان، روسیه، گرجستان و حتی اروپا قطع شده و پس از آن عبور و مرور ایران باید با اجازه باکو صورت بگیرد. در نتیجه‌ایران از لحاظ ژئوپلیتیک محدود شده و از این طریق آزادی عمل سابق را از دست خواهد داد. بنابراین با توجه به تحولات صورت گرفته در طول دو الی سه سال اخیر، سیاست باکو نشان داده که علی اف به دنبال ایجاد چنین دالانی در استان سیونیک ارمنستان است.
البته پیش از این دو بار نیروهای ایرانی لب مرز مستقر شده و آذربایجانی‌ها نیز وارد موضع احتیاطی شدند. اما حالا باتوجه به‌اینکه امروز ارمنی‌ها مقداری به امریکا نزدیک شده و از روسیه دور شده‌اند، به نظر می‌رسد که باکو خیالش از سمت مسکو راحت شده است. حتی این‌طور به نظر می‌رسد که روسیه شاید چندان بدش نیاید که با اقدامات آذربایجان، مقداری ارمنستان در این خصوص تنبیه شود. اما از موضوع داخلی دو کشور که بگذریم، بازیگران دیگری مانند اسراییل و ترکیه نیز در این قضیه دخیل هستند. در وهله نخست اسراییل خواستار ایجاد نوعی تلاطم در منطقه است. این بدان معناست که چنین تلاطمی‌به‌ایجاد تنش با ایران و کشیده شدن پای ترکیه به قضیه ختم شود. به همین دلیل است که اسراییل در حال تحریک کردن و حمایت از باکو است. از سوی دیگر ترکیه همزمان با اینکه یک قرارداد نظامی‌با باکو دارد، علاقه‌مند اتصال نخجوان به آذربایجان است، چراکه در این صورت ارتباط ترکیه با نخجوان و آذربایجان دیگر از طریق ایران صورت نگرفته و به واسطه خط مستقیم، آنکارا به خزر و فراتر از آن یعنی آسیای مرکزی متصل می‌شود. در این میان تهدید اصلی این است که چنین تحولاتی باعث کاهش وزن ژئوپلیتیکی ایران خواهد شد؛ بنابراین آذربایجان و متحدانش به دنبال این هستند که در شرایط کنونی دالان زنگزور را احداث کنند. دلیل اصرار باکو در این خصوص نیز این است که اکنون ارمنستان به‌شدت ضعیف شده و حمایت امریکا از ایروان نیز چندان جدی تلقی نمی‌شود. مساله بعدی این است که روسیه در حال حاضر درگیر جنگ اوکراین بوده و در صورت احداث دالان زنگزور دست مسکو نیز از قفقاز کوتاه خواهد شد.
به همین دلیل است که تنش دوباره در منطقه بالا گرفته است؛ به‌طوری‌که در خبرها نیز مشاهده می‌کنیم اکنون مساله حاد شده است. در این رابطه پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان به‌شدت نگران شده و از سوی دیگر گفته می‌شود که بخشی از نیروهای ایران نیز به سمت مرزهای شمالی رفته‌اند. این موضوع از آنجا پیچیده و مهم می‌شود که بدانیم فعلا روس‌ها در قبال این قضیه سکوت کرده‌اند و از سوی دیگر نیز شاهد بودیم که هفته گذشته یک مقام اسراییلی به باکو رفته و با مقامات آذربایجان دیدار کرده است. بنابراین امروز دقیقا نمی‌دانیم که چه اتفاقی قرار است صورت بگیرد؛ اما مساله مهم این است که‌ایران باید در چنین وضعیتی آماده‌باش کامل باشد.
اگر ما در این قضیه سکوت کنیم و اجازه تحقق چنین اتفاقی را بدهیم، به‌طور قطع الهام علی‌اف به چنین موضوعی بسنده نکرده و پای خود را برای تعرض به امنیت ملی کشور و شمال غربی ایران فراتر می‌گذارد. به خصوص اینکه اسراییل هم‌اکنون یک پای قضیه بوده و از چنین بحرانی در قبال ایران استقبال می‌کند. در واقع اکنون ترکیه، اسراییل و آذربایجان در حال همکاری با یکدیگر هستند و در این میان روسیه نیز مشخص نیست که تا چه میزان قرار است نسبت به چنین قضایایی واکنش نشان دهد.
ایران باید دیپلماسی چند جانبه را فعال کند
این استاد ژئوپلیتیک دانشگاه در پاسخ به‌این سوال که موضع ایران در طول سه سال گذشته را چگونه ارزیابی کرده و آیا تنها اعلام رسمی‌اینکه هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه را نمی‌پذیریم کافی بوده است، توضیح می‌دهد: در جنگ میان آذربایجان و ارمنستان، باکو در این جنگ برنده شده و قره‌باغ را تقریبا تصرف کرده است. در این میان ایران تصرف قره‌باغ از سوی آذربایجان را تایید و اعلام کرده که‌این منطقه متعلق به آذربایجان است. همان‌طور که از قبل هم توضیح دادم اما آذربایجان در این میان به دنبال یک قضیه دیگر است. یعنی آن‌ها تایید ایران را قبول نداشته و قصد اتصال نخجوان از طریق دالان زنگزو به آذربایجان را دارند. لذا شواهد نشان می‌دهد که تاکنون ایران تا زمانی که آذربایجان در استان سیونیک و مرز ارمنستان اقدام عملی نکرده، نهایت بردباری را به خرج داده است. این موضع از سوی ایران، سیاست درستی بوده، اما اگر آذربایجان قرار باشد که وارد اقدام عملی شود باید جلوی آن‌ها گرفته شود. این نکته را نیز باید تاکید کنم که هر چند برخی گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که آذربایجان قصد دارد چنین اتصالی را از طریق مرز گرجستان ایجاد کند، اما باز هم اگر این اقدام صورت بگیرد، دسترسی ایران به گرجستان، روسیه و اروپا باز هم منوط به اجازه و در اختیار باکو خواهد بود.
در همین رابطه تاکنون ایران در قبال آذربایجان برخورد خوبی نشان داده و تدافعی عمل کرده است. اما موضوع این است که باکو به‌رغم این سیاست ایران، همواره رویه‌ای تهاجمی پیش گرفته است. بنابراین معتقدم که برای آینده‌ایران لازم است نسبت به چنین اقدامی، محکم ایستادگی کند. حتی مهم‌تر از آن ایران باید تابوی مذاکرات را نیز بشکند.
امروز امریکا قرار است به صورت نمادین یک مانور کوچک با ارمنستان انجام دهد. از سوی دیگر فرانسه و یونان هم از ارمنستان حمایت کرده‌اند. به همین خاطر سوال کلیدی این است که ما امروز در کجای گفت‌وگوهای مربوط به قفقاز قرار داریم؟ مگر ژئوپلیتیک ما با تصرف خاک ارمنستان و احداث دالان زنگزور به خطر نمی‌افتد؟ پس چرا ما به صورت جدی در گفت‌وگوها و مذاکرات حضور نداریم؟ در این راستاست که معتقدم دیگر زمان مذاکره نکردن با برخی کشورها گذشته و باید مساله قبل از اینکه به یک آتش درگیری ختم شود، ایران در این خصوص یک دیپلماسی فعال را با تمامی طرف‌ها در پیش بگیرد. در واقع منظور این است که صرف مذاکره دوجانبه با ارمنستان یا آذربایجان کفاف مساله به‌این مهمی‌را نمی‌دهد. شواهد نشان می‌دهد مذاکره با آذربایجان تاکنون شکست خورده؛ البته‌این دلیل بر ایجاد درگیری با باکو نمی‌شود، اما باید بدانیم آذربایجان را دیگر کشورها می‌چرخانند؛ بنابراین باید در مذاکرات همه‌جانبه با ترکیه، اروپا و حتی امریکا فعال شده و از منافع و موقعیت ژئوپلیتیکی خود دفاع کنیم. یعنی منظور این است که وقتی برخی از منابع خبری داخلی امروز اعلام می‌کنند که در منطقه قفقاز وقوع درگیری جدی بوده و خطر در کمین است، ما باید به سرعت دیپلماسی خود را فعال کنیم.
همچنین معتقدم امروز بخشی از فشارهای خارجی که روی ایران وجود دارد، مربوط به عدم تحرک در دیپلماسی همه‌جانبه است. نمونه چنین قضیه‌ای را چند روز پیش ازسوی ژاپن دیدیم. کشوری که به هیچ عنوان تا پیش از این وارد اختلافات منطقه‌ای نمی‌شد، اما در نشست شورای همکاری خلیج‌فارس به نفع اعراب و علیه‌ایران و جزایر سه‌گانه ما موضع‌گیری کرد.
اهداف امریکا از مانور مشترک با ارمنستان
سفیر سابق ایران در نروژ و مجارستان همچنین در پاسخ به‌این سوال که آیا مانور مشترک ارمنستان و امریکا را می‌توان به دلسردی ایروان از حمایت مسکو تعبیر کرد و اساسا دلیل حضور نظامیان امریکایی در این کشور آن‌هم در چنین شرایطی چه می‌تواند باشد، توضیح می‌دهد: نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان چند روز قبل طی یک سخنرانی اعلام کرد: در حالی که ما صددرصد سلاحهای خود را از روسیه می‌گیریم، اما به نظر می‌رسد که ارمنستان در سپردن امنیت خود به مسکو اشتباه کرده است. روسیه قراردادی پس از اتمام جنگ با ارمنستان بسته که از دالان لاچین و مردم قره‌باغ دفاع کند، اما به نظر می‌رسد که خود آن‌ها نیز اکنون در موضع ضعف قرار دارند.
در واقع این یک مقدمه‌ای بود که ارمنستان به صورت تلویحی اعلام کند که دیگر چندان به مسکو اعتمادی ندارد. البته ناگفته نماند که امریکا و ارمنستان همواره روابط خوبی داشته‌اند و حتی سال گذشته نانسی پلوسی رییس سابق مجلس نمایندگان ایالات متحده نیز به‌این کشور سفر کرد. با این حال معتقدم امروز حضور امریکایی‌ها در ارمنستان چندان هم به واسطه دلسوزی برای این کشور نیست. آن‌ها می‌خواهند به واسطه درگیری روسیه در جنگ اوکراین، جای پای مسکو را در قفقاز ضعیف‌تر کنند. این موضوع از آنجا اهمیت دارد که تضعیف موقعیت روسیه در قفقاز به نفع ترکیه نیز هست. در نتیجه کشورهای دخیل در بحران مساله قفقاز به‌شدت در حال رصد و بررسی کردن مواضع و نوع واکنش ایران به‌این بحران هستند.
ایران باید به صورت جدی در قبال اهداف باکو ایستادگی کند برخی منابع غیررسمی‌اعلام کرده‌اند که‌ایران در حال ارسال نیرو به مرز است تضعیف موقعیت روسیه در قفقاز به نفع ترکیه است ایران باید به سرعت دیپلماسی همه‌جانبه خود را در قبال قفقاز فعال کند احداث دالان زنگزور موقعیت ژئوپلیتیکی ایران را به مخاطره می‌اندازد شواهد نشان می‌دهد که تاکنون مذاکره دوجانبه با آذربایجان جوابگو نبوده است
اعتماد