واژه «نواندیشی دینی» در نگاه نخست بسیار جذاب می نماید، زیرا که هم از کلمه «نو» بهره مند است و هم مفهوم اندیشیدن را در ذهن تداعی می کند، که هر دو دارای باری مثبت و مردم پسند هستند. اما آیا تلفیق این دو با یکدیگر شرعاً و عرفاً می تواند مجاز باشد؟
تفاوت بین امر مجاز و غیر مجاز را چگونه می توان تشخیص داد و تفاوت میان این دو مقوله در کجا است؟ آیا می توان دو واژه اندیشیدن و نو بودن را تعریف علمی کرد، اگر آری، این تعاریف چیستند و چه خصوصیاتی دارند؟
در معنا شناسی علمیً اندیشه را (از جمله) چنین تعریف کرده اند: اندیشه و تفکر عبارت است از شروع یک فرایند و فعالیت ذهنی از راه طرح پرسش، بررسی و تحلیل داده های مفروض و تعریف راهکارهای ملزوم جهت نیل به مقصود. اندیشیدن، فرایندی است که از راه آن یک بازنمایی ذهنی نوین به وسیله تبدیل اطلاعات و تعامل بین خصوصیات ذهنی، قضاوت، انتزاع، استدلال و حل مسئله ایجاد می شود. اندیشیدن، فرایندی رمزی و درونی است که منجر به یک حوزه شناختی می گردد که نظام شناختی شخصِ به اندیشه نشسته را تغییر می دهد.
به دیگر سخن، اطلاق دلبخواهی صفات «اندیشه” و “نو»، برای مقولاتی که نه با اندیشیدن سر و کار دارند، و نه نو هستند، نمی تواند مجاز باشد.
برگردم به موضوع سخن، یعنی نواندیشی دینی. نخست باید پرسید که آیا اصولاً امکان اندیشیدن در درون ساختار یا نظامی بسته که سراسر بر بنیان اعتقاد راسخ و خدشه ناپذیر بر حقانیت مطلق آن ایده استوار است، ممکن هست؟
هنگامی که از فکر و اندیشه سخن می گوییم، به این معنا است که در طی یک فرایند و فعالیت ذهنی، نخست موضوع مورد مطالعه را زیر ذره بین بصیرت قرار می دهیم و با طرح پرسش های ضروری آنچه را که موجود است، بررسی و تحلیل می کنیم، جوانب متفاوت آن را در نظر می گیریم، رابطه آن با دیگر داده ها و پدیده ها را مشخص می کنیم و بر اساس آنها به دنبال پاسخ و سنتزی نوین می رویم. روشن است که این پاسخ می تواند در تأیید یا رد فرضیه ما باشد. به علاوه، علم و تجربه نشان می دهند که این پاسخ نوین می تواند هنوز پاسخ نهائی نباشد، زیرا هر پاسخ جدیدی می تواند پرسش های جدیدتر دیگری را در پی داشته باشد.
پس، می توان گفت که «حقیقت» هیچگاه دست یافتنی نیست و چیزی به نام حقیقت یا حقانیت مطلق وجود ندارد. این نوع برخورد با پدیده ها، همان روشی است که در علم و دانش بکار می رود. اگر چنین نبود، دانش بشر نمی توانست کوچکترین گامی به پیش بردارد و همواره به دست‍اورد های جدید تری برسد. پذیرشِ دست نایافتنی بودن حقیقت، در واقع موتور محرک دانش در تمامی دوران تاریخ بوده است و اگر تاریخ بشر همواره رو به پیش بوده، ناشی از همین نحوه برخورد با مسائل و پدیده ها است.
حال اگر پدیده ای به نام دین و ایمان را، که از نگر ما و نیز خود آنها، اساس و بنیان اش از همان ابتدا ثابت و غیرقابل تغییر است، و هیچگونه تردید و پرسشی درباره درستی و موجودیت ثابت آن مجاز نیست، و آن را حقیقت مطلقی فرض می کنیم که یک بار و برای همیشه نازل شده است، مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم، آیا می توانیم نام چنین کاری را «اندیشیدن» بخوانیم؟ و آیا می توان کوشش برای توجیه و قابل پذیرش کردن بیشتر امری غیر علمی و متضاد با خرد را تحت عنوان تعمق و تعقل درباره اجزاء آن در چهارچوب آنچه که هست را به صفت نو ملقب ساخت و بر آن نام “خردگرائی” داد؟
آیا این به اصطلاح «اندیشیدن» در چهارچوب آنچه که هست، و در ماهیت خود ثابت و غیر قابل تغییر می باشد، وجه مشترکی با تعریف اندیشیدن در میدان باز و نامحدود علمی دارد؟ آیا معادل و مساوی قرار دادن نفس دانش با ماهیت ایمان و اعتقاد جمع اضداد نیست؟ و اگر این امر هیچ ربطی با اندیشیدن به معنای علمی آن ندارد، پس، آیا ملقب کردن آن با لفظ دیگری به نام “نو” بر ارزش و اعتبار این ادعای واهی و بیهوده، می افزاید؟ آیا منظور از تعقل و تعمق که «نواندیشان دینی» خود را با آن معرفی می کنند، همان تعقل و خردگرائی یاد شده در بالا نیست؟ آیا این «جدال» نظری درباره هسته سخت اسلام که اخیراً میان شاخه های گوناگون «نواندیشان» درگرفته است، در اساس خود، کوششی برای تدقیق و تحکیم بیشتر همان بنیان های سخت و ثابت هزار و اندی ساله نیست؟
آیا این نزاع بین «اسلام ناب» و «اسلام رحمانی» تلاش و واکاوی دیگری برای ترمیم یا بازسازی ساختمان دین و بسته بندی و ارائه آن در قالب جدیدی نیست؟
پرسش این است: چرا اطلاق واژه “نواندیشان دینی” به مدافعان و محافظان دین، ناقض اندیشیدن و اندیشمندی به معنای علمی و مدرن است؟ برای پاسخ به این پرسش، لازم است از یکسو بنیان های فکری و نظری آنان، و تعقل ها و تعمق هایشان برای توجیه و تدقیق آنچه که موجود است را مورد بررسی قرار داده، و از سوی دیگر، بنیان های علم و دانش و پیشرفت های بزرگ آن را واکاوی کرده و سپس این دو را در برابر هم قرار داد، با هم مقایسه کرد و از این راه نشان داد که اندیشیدن در میدان باز دانش، با تعقل در چهارچوب بسته دین، هیچ وجه مشترکی با هم ندارند. در واقع، ما در نظر و عملِ «نو اندیشان دینی» مشاهده می کنیم که پندار و کردار آنها، چیزی جز تلاش بیشتر در جهت تثبیت جزمیت دینی در برابر خلاقیت علمی نیست.
کوشش کرده ام تا توضیح جامع، مستدل و مستند این چهارچوب بسته دینی- ایمانی در برابر میدان باز اندیشه علمی را در کتابی به نام «آیا اثبات وجود یا عدم وجود خدا، بر پایه علم ممکن است؟»، داده باشم. کتابی است در ۴۲۰ برگ که به تازگی منتشر شده است.