26 خرداد، بمناسبت صد و سیُ و دومین 

سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (105 )

٭ پرونده  140– د (3برگ):

   عوائد حاصل از صرفه جویی کارخانه شاهی .

٭ پرونده  141– د (4برگ) :

   عوائد  حاصل  از املاک  شتران گلابی .

٭ پرونده  142– د (14برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک  ورامین.

٭ پرونده  143– د (18برگ):

   عوائد  حاصل از حق‌الارض  املاک اختصاصی

٭ پرونده  144– د (27برگ):

 عوائد  حاصل از  املاک فرح آباد 

٭ پرونده  145– د (24برگ):

   عوائد  حاصل از  جنگلها و معادن.

٭ پرونده  146– د (5برگ):

  عوائد  حاصل از  املاک فریمان.

٭ پرونده  147– د (3برگ):

   عوائد  حاصل از  املاک تاکستان.

٭ پرونده  148– د (2برگ):

   عوائد  حاصل از  خاکبرداری فرح آباد

٭ پرونده  149– د (9برگ):

   عوائد  حاصل از املاک غرب .

٭ پرونده 150– د (2برگ):

   عوائد  حاصل از املاک دماوند.

٭ پرونده 151– د (2برگ):

   عوائد  حاصل از مال الاجاره املاک اختصاصی

٭ پرونده  152– د (24برگ):

   خلاصه حساب سال 1319 دربار عوائد و مخارج فروردین و اسفند  به شرح زیر است: 

٭ پرونده  153– د (29برگ):

   عوائد  حاصل از منابع متفرقه.

٭ پرونده  154– د (48برگ) :

   عوائد  حاصل از  املاک گرگان و علی آباد.

٭ پرونده  155– د (141برگ):

    عوائد  حاصل از  فروش محصولات چیت سازی.

٭ پرونده  156– د (110برگ):

   عوائد  حاصل از  املاک  مازندران

٭ پرونده  157– د (18برگ):

   عوائد  حاصل از  گیلان رشت و رودسر.

1320

٭ پرونده  158– د (152برگ):

   عوائد  حاصل از کارخانه حریر بافی.

٭ پرونده  159– د (191برگ):

عوائد حاصل  از کارخاه شاهی.

٭ پرونده  160– د (1برگ):

   عوائد حاصل  از بهدانۀ جنگلهای اختصاصی مازندران.

٭ پرونده  161– د (80 برگ):

   عوائد  حاصل از کارخانه چیت سازی.

٭ پرونده 162– د ( 2برگ):

   عوائد حاصل از مستغلات اختصاصی دربند.

٭ پرونده 163– د ( 4برگ):

   عوائد  حاصل  از جنگل  و معادن مازندران.

٭ پرونده 164 – د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل  از مستغلات  غرب.

٭ پرونده 165– د ( 4برگ):

   عوائد  حاصل  از معادن و جنگل آمل و نور

٭ پرونده 166– د ( 5برگ):

   عوائد  حاصل  از چوب بری تمیشان.

٭ پرونده 167– د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل از فروش درب و پنجره عمارات کهنه واریز به حساب رضا شاه.

٭ پرونده 168– د (5 برگ):

   عوائد حاصل  از فروش جای املاک تنکابن.

٭ پرونده 169– د ( 4برگ):

   عوائد  حاصل از آب معدنی آب علی .

٭ پرونده 170– د ( 14برگ):

   عوائد  حاصل  از اجرت خشک  کردن شالی  و برنج پاک کنی.

٭ پرونده 171– د ( 1 برگ):

   عوائد  حاصل  از مال‌الاجاره  انبار  علیق اسبب های اداره اصلاح نژاد و پرورش  اسب.

٭ پرونده 172 – د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل  از برنج پاک کنی  شاهی. 

٭ پرونده 173– د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل از املاک ساحلی.

٭ پرونده 174– د ( 1برگ):

   عوائد حاصل از بهره  چوب  از بهره چوب و ذغال  وشن  و ماسه.

٭ پرونده 175– د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل  از حق‌الارض  مازندران.

٭ پرونده 176– د ( 6برگ):

   عوائد  حاصل  از باب  وجوه مأخوذه از اسدالله  نصیری ، غلامعلی آشوری ، نوری علاء، نصرتی و…

٭ پرونده 177– د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل  از مستغلات  اختصاصی مازندران.

٭ پرونده 178– د ( 65برگ):

   عوائد  حاصل  از کارخانه گونی بافی .

٭ پرونده 179– د ( 26برگ):

   عوائد  حاصل  از مهمانخانه ها.

٭ پرونده 180– د ( 5برگ):

   عوائد  حاصل  از بهرۀ  مالکانه مصالح مصرفی  در راه آمل 

٭ پرونده 181– د ( 7برگ):

   عوائد  حاصل  از کارخانه پنبه  پاک کنی  ورامین ، بندرگز، مازندران ، بهشهر ، علی آباد و گنبد  کاوس 

٭ پرونده 182– د ( 6برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک  گنبد کاوس.

٭ پرونده 183– د ( 2برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک  دماوند.

٭ پرونده 184– د ( 13برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک  علی آباد .

٭ پرونده 185– د ( 2برگ):

   عوائد حاصل از املاک مازندران

٭ پرونده 186– د ( 5برگ):

   عوائد  حاصل  از مستغلات اختصاصی آمل و نور.

٭ پرونده 187– د ( 3برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک آمل و نور.

٭ پرونده 188– د ( 2برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک زنجان.

٭ پرونده 189– د ( 6برگ):

   عوائد  حاصل  از اماک  بهشهر.

٭ پرونده 190– د ( 2برگ):

   عوائد  حاصل  از مستغلات اختصاصی  مازندران.

٭ پرونده 191– د ( 5 برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک غرب.

٭ پرونده 192– د (8 برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک  گچسر.

٭ پرونده 193– د ( 1برگ):

   عوائد حاصل  از بهرۀ  مالکانه چوب و … مصرفی معادن الیکا و گاجره.

٭ پرونده 194– د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل  از کارخانه برنج پاک کنی  بندرگز ، شاهی، گرگان و محمود آباد.

٭ پرونده 195– د ( 7برگ):

   عوائد  حاصل  از معادن زغال  سنگ  معادن گلندرود و الیکا و گاجره نساء

٭ پرونده 196– د ( 1برگ): 

   عوائد  حاصل  از در آمد مهمانخانه رامسر.

٭ پرونده 197– د ( 3برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک رودسر ، گیلان و رشت.

٭ پرونده 198– د ( 6برگ):

   عوائد  حاصل  از تنکابن.

٭ پرونده 199– د ( 18برگ):

   عوائد حاصل  از کجور.

٭ پرونده 200– د ( 5برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک  بجنورد.

٭ پرونده 201– د ( 24برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک گرگان.

٭ پرونده 202– د ( 5برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک  فریمان.

٭ پرونده 203– د ( 1برگ):

   عوائد حاصل از املاک شتران گلابی.

٭ پرونده 204– د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک حق الارض  سال 1319

٭ پرونده 205– د ( 8برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک  ورامین.

٭ پرونده 206– د ( 15برگ):

   عوائد  حاصل از فرح آباد.

٭ پرونده 207– د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل  از املاک  مال‌الاجازه آغل گوسفندان به اداره کشاورزی.

٭ پرونده 208– د ( 1برگ):

   عوائد  حاصل  از فروش پنبه املاک اختصاصی.

٭ پرونده 209– د ( 8برگ):

   خلاصه حساب  4 ماه اول سال  1320 دربار پهلوی . ارقام در آمد و مخارج فروردین و تیر 1320.

٭ دفتر اسامی  املاک اختصاصی رضا شاه:

   دفتر  مذکور در 651 صفحه به قطع رحلی است و در هر صفحه اسامی و مشخصات حدود 22 قریه، مزرعه یا مرتع در چهار ستون  به شرح:

اسم قراء  و مزارع  و مراتع؛

اسم محال و بلوک ؛

مقدار مالکیت؛

تاریخ ابتیاع؛

ضبط  شده است. در پایان  صفحه 651 دفتر  چنین  مذکور است:

    طبق  قسمت  پنجم  صورت مجلس  مورخ  18 و 23 آذر ماه یکهزار و سیصد و بیست کمیسیون تحویل املاک  این دفتر را در صفحه ششصد و پنجاه و یک امضاء می‌نماید.

 در ذیل متن مزبور 5 امضاء ملاحظه می شود. 

 شرح اجمالی  این دفتر  به قرار ذیل است:

٭ حساب  جاری  بانکی داخلی:

   در گنجینه مؤسسه پژوهش  و مطالعات فرهنگی 10 کتابچه حساب  جاری  نمره 1 بانک ملی  ایران شعبه تهران  با عنوان « مربوط  به ایالات شمال  دارنده  بندگان اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاه رضا شاه پهلوی خدالله ملکه»  و 22 دفتر  جساب  جاری نمره 1 با عنوان  « بندگان  اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاه» موجود است.

٭ کتابچه های مربوط به ایالات شمال  به شرح زیر است:

کتابچه اول از تاریخ  6 اردیبهشت  1310 تا 18 اسفند 1313

کتابچه دوم از تاریخ  18 اسفند 1313 تا 8 دی 1314

کتابچه سوم از تاریخ  13 دی 1314 تا 7 مرداد 1315

کتابچه چهارم  از تاریخ 15 مرداد 1315 تا 12 تیر 1316

کتابچه پنجم  از تاریخ 10 تیر 1316  تا 28 خرداد 1317

کتابچه ششم از تاریخ  28 خرداد 1317 تا 25 فروردین 1318

کتابچه هفتم از تاریخ  2 اردیبهشت 1318 تا 17 آذر 1318

کتابچه هشتم از تاریخ  تاریخ 15 آذر 1318 تا 8 تیر 1319

کتابچه نهم از تاریخ  8 تیر 1319 تا 8 بهمن 1319

کتابچه دهم  از تاریخ   8 بهمن 1319 تا 14 تیر 1320

٭ دفاتر  مطلق حساب جاری نمره 1 به قرار ذیل است:

دفتر اول از تاریخ 8 مرداد 1311 تا 4 اردیبهشت 1314

دفتر دوم از تاریخ  4 اردیبهشت 1314 تا 15 مهر 1314

دفتر سوم از تاریخ  15 مهر 1314 تا 2 اسفند 1314

دفتر چهارم  از تاریخ  4 اسفند 1314 تا 26 اردیبهشت 1315

دفتر پنجم  از تاریخ  27 اردیبهشت 1315 تا 18 آبان 1315

دفتر ششم از تاریخ  18 آبان 1315 تا 17 فروردین 1316

دفتر هفتم از تاریخ  22 فروردین 1316  تا 7 مهر 1316

دفتر هشتم از تاریخ  3 مهر 1316 تا 18 بهمن 1316

دفتر نهم  از تاریخ  18 بهمن 1316 تا 17 خرداد 1317

دفتر یازدهم از تاریخ 27 مهر 1317 تا 9 بهمن 1317

دفتر دوازدهم از تاریخ  15 بهمن 1317 تا 5 خرداد 1318

دفتر سیزدهم  از تاریخ 25 اردیبهشت 1318 تا 28 مرداد 1318

دفتر چهاردهم  از تاریخ  30 مرداد 1318 تا 3 آذر 1318

دفتر پانزدهم  از تاریخ  از تاریخ 11 آذر 1318 تا 14 بهمن 1318

دفتر شانزدهم  از تاریخ 14 بهمن 1318 تا 1 اردیبهشت 1319

دفتر هفدهم  از تاریخ1 اردیبهشت 1319 تا 12 تیر 1319

دفتر هجدهم  از تاریخ  15 تیر 1319 تا 18 شهریور 1319

دفتر نوزدهم  از تاریخ  16 شهریور 1319 تا 25 آبان 1319

دفتر بیستم  از تاریخ 26 آبان 1319 تا 26 دی 1319

دفتر  بیست و یکم  از تاریخ 29 دی 1319 تا 4 فروردین 1320

دفتر  بیست و دوم  از تاریخ  4 خرداد 1320 تا 31 تیر 1320

   از کتابچه‌ها و دفاتر  فوق چنین  بر می آید  که قبل از اولین دفاتر  موجود، دفتر یا دفاتر دیگری نیز وجود داشته است که اکنون در دسترس مانیست. لیکن کتابچه‌ها و دفاتر فوق  از 1310 و 1311 تا پایان تیر 1320 کامل است. الا فاصله زمانی بعد از 4 فروردین 1320 تا خرداد 1320 از دفاتر حساب جاری نمره 1

    در اولین  دفتر  موجود  حساب جاری نمره 1  آمده است: موجودی از دفتر  سابق 693036 ریال و85 دینار. در اولین کتابچه حساب جاری  نمره 1 مربوط به ایالات  شمال رقمی از سابق ضبط نشده است.

   در ذیل پنج نمونه  از ارقام  واریز  شده به حساب  مربوط  به ایالات  شمال  در مقطع  مذکور   به  شرح زیر  و همچنین چهار  نمونه  از ارقام  واریز  شده به حساب  جاری شماره 1 را به دست می‌دهیم.

حساب مربوط به ایالات شمال

حساب جاری شماره…

◀  توضیحات و مآخذ:‏

٭ پی نوشتها:

1- دراین باره اشاره به فهرست جنگ های دورۀ اول و دوم روس وایران درسالهای 1219-1228 ق و 1241 – 1243 ق، اغتشاشات خراسان و افغانستان درسال های 1220، 1222، جنگ ایران و عثمانی 1236– 1238، قضایای هرات در1249، 1253– 1254 ، 1273 ، و 1279 ق ،فتنه سالار در خراسان به سال 1262، شورش بابیه 1265جنگ سرخس1271 و مرو 1276 ق در طول کمتر از60 سال خود به تنهایی گویای بسیاری  از نکته‌ها است .

 از جمله ر.ش به :  تاریخ  مفصل  ایران ، عباس  اقبال  صص 777 تا 833.

اوژن اوین نماینده سیاسی فرانسه در ایران در ارتباط با نقش انگلیس و روس در نا آرامی های ایران و حاصل  آن می‌نویسد:

« در سرتاسر قرن اخیر،  توسعه و پیشروی دوش به دوش  دو امپراطوری  روس و انگلیس در آسیا، با ایحاد شلوغی‌ها و کشمکش‌های کور و مبهم، و به جان هم انداختن مدام دسته‌ها و ایل‌ها ، موجبات  افول و انحطاط حکومت ایران را فراهم آورد. »  ایران امروز ، ترجمه سعیدی ، ص 196.

2 –  در این ارتباط  از جمله رجوع شود،  فصل تجارت خارجی  مبحث  طرفهای تجاری ایران و سیر  تحول آن مندرج در:  عیسوی ، چارلز:  تاریخ  اقتصادی  ایران ، ترجمۀ  یعقوب  آژند ، نشر گستره، صص 108 و 109.

3 – در این باره  رجوع  شود  از جمله  به « موقعیت  ایران و نقش مدرس» صص 10 و 11

4 –  میس لمبتون در این باره می‌نویسد: « در اواسط قرن نوزدهم  افزایشی در مورد مصرف  اجناس  اروپا به وقوع پیوست و به خاطر رقابت اروپائیان کاهشی در ساخته‌های محلی رخ داد. مثلاً این حالت در کاشان دیده شد که  در سالهای  نخستین  قرن  نوزدهم  از لحاظ  تولیدات در اوج خود بود.

    در زمان فتحعلی شاه اشاره شده که دراصفهان 000/12  کارگاه بافندگی برای اقمشه ابریشمی وجود داشته.

   ولی  در سال 1848 م  به خاطر  افزایش  واردات  ساخته های اروپایی و تحول  شیوه‌های  درباری، فقط  تعدادی از این کارگاهها باقی  مانده است.» سیری در تاریخ  ایران بعد از اسلام،  ترجمه یعقوب  آژند، ص 241.

5 – گزارش ژنرال گاردان فرانسوی  به تاریخ 28 مه 1808 به وزیر  خارجه  فرانسه  مندرج  در تاریخ اقتصادی  ایران ، چارلز عیسوی ، ص 37

6 –  جوزف رابینو در باره کاهش مستمر ارزش پول ایران می‌نویسد:

« داستان  پول رایج ایران ، نظیر  پول  رایج  سایر کشورهای شرقی ، داستان کاهش بها و تا اندازه زیادی  تقلب  در آن  است… چنانچه  دیدیم  کاهش معیار ارزش  در ایران همچنان ادامه  یافته است، … در سال 1889 م کاهش  به نقطه  اوج خود رسید…» تاریخ  اقتصادی ایران،  چارلزعیسوی ، صص 544 و 548.

7 – مستر  تامسون در گزارش خود به  مستر الیسون در تاریخ 20 آوریل 1868 م در باره سیر نزولی و کاهش جمعیت ایران می‌نویسد: «  در زمان  شاهان  توفانی [ صفویه] و حتی در اوایل  سلسله  قاجار، ایران  احتمالاً  پرجمعیت تر از حالا بوده…»  تاریخ  اقتصادی ایران، چارلز عیسوی ، ص 40.

   لرد کرزن نیز در این باره می‌نویسد:  در نظر این جانب جای شک و شبهه نیست که جمعیت ایران  روزگاری خیلی بیشتراز مقدار فعلی بود، حتی اگر برآورد پنجاه میلیون نفر را که بعضی از نویسندگان   به عهد داریوش نسبت داده‌اند مورد تردید قراردهیم و یا چهل میلیون نفر را که شاردن به دورۀ  صفویه منسوب داشته است باور نداریم  باز تردیدی  نیست  که جمعیت  این کشور سابقاً به مراتب  بیش از جمع سکنۀ فعلی آن بوده است. شهرهای ایران و دهات متروک و بازارهای  خالی و رشته های متعدد قناتهای خراب و تأسیسات عمومی که سابقاً عامل عمده حاصلخیزی اراضی  پهناوری بودند که  اکنون به حالت ویرانی افتاده اند و هزاران جریب زمین های زراعتی که در حال حاضر به سنگلاخ  و شنزار مبدل شده اند همه حاکی از شواهد و آثاری است که قابل اشتباه نیست…»  ایران و قضیه ایران، ج 2 ، ص 586.

8 و 9 – از جمله  رجوع  شود به  ابوالحسن بنی صدر « موقعیت  ایران و نقش مدرس »  صص 40 و 41 

10 –  مطالعه  اسناد روابط خارجی ایران برقراری کاپیتولان به بعد  منابع ارزشمندی در این ارتباط  است. از جمله این اسناد: اسناد آصف الدوله شیرازی در دوران خدمت آن مرد بزرگ در آذربایجان  و خراسان  است که در گنجینه  پژوهش و مطالعات  فرهنگی  نگاهداری می شود.

11 –  عیسوی ( چارلز ) ؛ تاریخ  اقتصادی ایران ؛ ص 37.

12 –  بهبهانی ( آقا  احمد بن محمد ) ؛ به کوشش علی دوانی ، ص 503

13 – آرشیو مؤسسه  پژوهش و مطالعات فرهنگی.

14 – هدایت ( مهدیقلی  خان )[مخبر السلطنه] : خاطرات و خطرات ؛  ص 110

15 – ص 463

16 –  یحیی دولت آبادی : « حیات یحیی» ، ج 4 ، صص 262 و 263

17 – گذشته چراغ  راه آینده است ، جامی ، ص 114.

18 –  همانجا ، صص 116 و 117

19 –  همانجا، ص 112 . به نقل  از روزنامه ستاره  مورخه 8/7/1320

20 – روزنامه اطلاعات ، مورخه 8/7/1320

21 – همانجا، مورخه، 6/ 8/ 1320

22 – همانجا، مورخه 17 / 9 / 1320

 23 – همانجا ، مورخه 29 /10 / 1320

24 –  همانجا، مورخه 12 / 11/ 1320

25 – حسن کوهی کرمانی : از شهریور 1320 تا فاجعه آذربایجان  و زنجان، ج اول ، صص 395 تا 408.

26 – روزنامه  اطلاعات ، مورخه  اسفند 1320.

27 – سالنامه  پارس ، س 1322، صص 138 تا 145

منبع : محمد ترکمان «نگاهی به اموال  منقول وغیر منقول رضا شاه» –  «تاریخ معاصر ایران (جلد هفتم ) » – مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی –  1374 – صص 152 – 101   

◀ رضاشاه و غصب اراضی عشایر:

   دنیای اقتصاد «درباره غصب اراضی عشایر» می‌نویسد: نویسندگان این گزارش معتقدند، رضاخان پس از آنکه به شاهی رسید به ثروت‌اندوزی تمایل پیدا کرد و در حالی که اراضی مرغوب در جای جای ایران را تملک می‌کرد، فروغی نخست‌وزیر تلاش می‌کرد این کار او را توجیه کند. 

    بارهای مردم در میدان‌های پایین شهر ‌تا فروش نرفتن بارهای اختصاصی نمی‌بایستی به فروش برسد. حتی سیمان را که مورد احتیاج عمومی بود همان ایادی منحصرا خریداری و بعد سه برابر قیمت خریداری به مردم می‌فروختند. حتی خرید و فروش اتومبیل می‌بایست نفعی به شاهزاده‌ها برساند! اگر راه‌ها امن نباشد شخص می‌داند که با یک دسته دزد طرف است و دزد به نام دزد مال مردم را می‌گیرد، اما در دوران بیست ساله به نام قانون، به دست دفتر اسناد رسمی و مامورین ثبت اسناد و شهربانی که هر کدام به نوبه خود حافظ حقوق و اموال مردم بودند مال و هستی مردم را می‌گرفتند که همه تعریف کردند رضاخان میرپنج افسر دیویزیون قزاق که در سوم اسفند 1299ه‍ ش کود‌تا کرد و سردارسپه شد و در 1304ه‍ ش به سلطنت نشست نه ملکی داشت نه کارخانه‌ای و نه وجوه نقدی در بانک‌های خارجی ولی روز بیست و‌پنجم شهریور 1320 ه‍‍ ش که امکان زورگویی و ستمگری برای او باقی نماند و به اجبار کناره‌گیری کرد وی با تملک حاصلخیزترین نقاط کشور در مازندران، گیلان، گرگان و سایر نقاط بزرگترین مالک کشور ایران بود و با در دست داشتن ذخائر نقدی در بانک‌های انگلستان، آمریکا و آلمان یکی از ثروتمندترین مردان به شمار می‌آمد.

    چگونه این ثروت کلان در چنین مدت محدودی فراهم گردید؟ از راهی سهل و ساده، وزارت دارایی به صاحب ملک دستور می‌داد که چون نباید در محل علاقه و ملک و آبی داشته باشد لذا ضروری است املاک خود را به شخص صلاحیتداری (که صلاحیت آن را کمیسیون دولتی در محل تعیین می‌کرد) بفروشد و الا وزارت دارایی املاک وی را تصرف می‌کرد یا به ثمن بخس و به زور می‌خرید و سپس به رضاشاه منتقل می‌کرد.

    مثلا از سال 1311 الی 1313 ه‍ ش «کراس‌تاق» که صد و سی و چهار پارچه دهات ییلاقی و قشلاقی و مراتع و جنگل‌های مفصل داشت به ترتیب فوق ضبط اداره دارایی شد. در تنکابن جمعی مالکین را گرفتند در قصر زندانی کردند و بعد زن و بچه آنها را داخل کامیون ریختند و به چند دسته تقسیم کردند و به کرمان، جیرفت، بم، شیراز، کرمانشاه، همدان و قزوین فرستادند. یکی از مالکینی که به نی‌ریز تبعید شده بود بعد از شهریور 1320 ه‍ ش چنین نوشت: «ملک کمینه را در کجور مازندران بدون خریداری، بدون فروختن، بدون تعویض حتی بدون امضا و بدون اخطار ضبط کردند. آقایان وکلای مجلس و هیات دولت امروز هم همان موقع سر کار بودند! وقتی من و هزاران مثل مرا تبعید می‌کردند هیچ‌کسی حرفی نزد. یک مامور نماینده مختاری رییس شهربانی اثاثیه و لباس ما را هم حراج کرد و دیناری از پول آن را هم به ما نداد!

   روزنامه‌های پس از شهریور 1320ه‍ ش، پر است از اعمالی که عمال دیکتاتور برای سلب املاک مردم انجام داده بودند. یک نماینده مجلس انگلستان پس از مسافرت به ایران و مطالعه احوال ایرانیان نوشته بود: «رضاشاه دزدان و راهزنان را از سر را‌ه‌های ایران برداشت و به افراد ملت خود فهماند که من بعد در سر‌تاسر ایران فقط یک راهزن باید وجود داشته باشد.»  

   جنون ثروت، رضاخان را چنان از خود بی‌خود کرده بود که تنها به غصب املاک مردم، برقراری انحصار جهت فروش برنج و پنبه و گندم املاک اختصاصی به قیمت دلخواه، کارخانه‌داری، خرید و فروش ارز به کشت و فروش بادمجان و تره‌بار در میدان‌های پایین شهر ختم نمی‌شد بلکه اعتبارات و بودجه مملکتی و خصوصا درآمد کشور از نفت بدون هیچ‌گونه حساب و کتابی در اختیار شخص اعلیحضرت! بود و وی به میل و اراده خود از آن استفاده می‌کرد. موید احمدی نماینده مجلس در اول مهر 1320ه‍ ش در مورد چگونگی صرف عایدات نفت سئوالی در مجلس مطرح کرد و مخبر کمیسیون بودجه گفت از سال 1306ه‍.ش سی و یک میلیون لیره عاید شده که بیست و هفت میلیون آن خرج گردیده ولی معلوم نیست به چه ترتیب و به چه مصرفی رسیده است. شهرداری تهران هم در مهر 1320هـ . ش در مقام انتشار و مطالبه هزینه‌هایی برآمد که برای دربار کرده بود و جمع آن به سیصدو پنجاه میلیون ریال می‌رسید و اعلام داشت شهرداری تقریبا تمام اعتبارات خود را به مصرف دربار رسانده و اکنون کار شهرداری به علت نداشتن وجه راکد گشته‌است.

    اما فروغی برای تسکین احساسات مردم با شتاب صلح‌نامه‌ای از رضاشاه گرفت و محمدرضا به صلاحدید او املاک غصبی پدر را در اختیار دولت قرار داد ‌تا موقتا مردم را آرام کند. با این ترتیب املاک رضاشاه به دولت انتقال یافت، اما موضوع حل نشد و گرفتاری مربوط به این املاک دامنگیر دولت، مردم و به خصوص دستگاه دادگستری گشت و ‌تا زمان حاضر هم تمام نشده است. با این توضیح اداره املاک اختصاصی تبدیل به اداره املاک واگذاری شد و مقرر شد اشخاصی که ادعا دارند پس از این که حکم قطعی از دادگستری گرفتند ملک را پس بگیرند. در ابتدا مجلس قبول نمی‌کرد که مالک مسلم ملک به صورت مدعی ظاهر شود و سال‌ها به عدلیه برود ولی در نهایت پذیرفت که رضاشاه آن همه املاک را مالک شده! و عده معدودی توانستند املاک خود را مسترد دارند بعد از هشت سال املاک مجددا با تصویب مجلس به محمدرضا برگشت و در سال 1332ه‍ ش در اختیار دولت مصدق قرار گرفت. اما پس از کود‌تا با تصویب‌‌نامه به شاه تقدیم شد و در اجرای انقلاب معروف شاه و مردم «انقلاب سفید!» املاک غصب شده به دهقانان فروخته شد و با سپردن قبوض اقساطی به بانک بهای اقساط بیست و پنج ساله نقدا وصول شد و به خارج رفت در حالی که هنوز پرونده‌های زیادی در مراحل دادگستری در جریان رسیدگی است!»

منبع: دنیای اقتصاد  : شماره 1988، به تاریخ  شنبه 19 دی 1388  

◀مصادره های رضاخانی!

    نشریۀ  دنیای اقتصاد در بارۀ «مصادره‌های رضاخانی» در نشریۀ شماره 3149 به تاریخ 11 اسفند 1392 آورده است:  در طول دوران حاکمیت رضاشاه منابع درآمدزا به تدریج و یکی پس ازدیگری تحت انحصار حکومت درآمد. این روند از زمان قدرت گیری رضاخان با انضمام دواداره پردرآمد غله و نان و خالصجات به وزارت جنگ (در سال 1300 ش) آغاز شد و تا پایان حکومت وی ادامه یافت. طی این مدت بیست وهفت نوع انحصار دولتی برقرار شد. مهم ترین انحصارها عبارت بودند از: 

    1. انحصار دولتی قند و چای مصوب 9 خرداد 1304. 

   2. انحصار دولتی تریاک مصوب 26 تیر 1307.

    3. انحصار دولتی دخانیات مصوب 29 اسفند 1308.

    4.واگذاری انحصار تجارت خارجی به دولت مصوب 6 اسفند، 1309 و…. علاوه بر انحصار مستقیم دولتی که- شکل غالب انحصار منابع اقتصادی بود- در برخی موارد دولت با دریافت حق السهم، امتیاز انحصاری برخی از منابع درآمدزا را به افراد حقیقی و حقوقی واگذار می‌کرد. برخی از این امتیازهای انحصاری واگذارشده عبارت بودند از انحصار استخراج و فروش خاک سرخ جزایر هرمز، قشم، لارک و هنگام به حاج معین‌التجار بوشهری در 28 حوت 1301 و انحصار استخراج انتیمون انارک و نائین به شرکت مختلط شونمان و شرکای اصفهان در 28 مهر 1311. 

    علاوه بر انحصار، مصادره هم یکی از منابع کسب درآمد دولت بود. مصادره‌ها در این دوره به دو صورت مصادره برای دولت و مصادره برای ثروت اندوزی شخص شاه صورت می‌گرفت.

    مصادره دولتی که شکل رایج مصادره پیش از ریاست وزرایی و به سلطنت رسیدن رضاشاه بود، اقدامی از سوی حکومت در جهت تامین هزینه های مورد نیاز ارتش به شمار می‌رفت.

    رضاخان تا پیش از رسیدن به ریاست وزرایی برای تامین هزینه‌های ارتش و وزارت جنگ، همواره با دولت در جدال بود. به همین دلیل وی سعی می‌کرد با استفاده از قوه قهریه و به کارگیری ارتش هزینه‌های مورد نیاز خود را از طریق مصادره تامین کند. این مصادره‌ها نظیر آنچه در مورد مصادره اموال خان ماکو اتفاق افتاد، تنها شامل افراد حقیقی نمی‌شد. بلکه به مصادره اموال سایر نهادهای دولتی به نفع ارتش نیز می‌انجامید. به عنوان مثال، در آذر سال 1300 رضاخان که فکر می‌کرد اعتبار مورد نیاز وزارت جنگ را دریافت نکرده‌است، پول متعلق به دولت را که توسط بانک شاهنشاهی انگلیس از مشهد به تهران حمل می شد، مصادره کرد. این پول که قرار بود به وزارت مالیه تحویل داده شود، در ورامین توسط یک واحد از سربازان قزاق مصادره و به حسابداری ارتش تحویل داده شد. رضاخان در پاسخ به اعتراض مسوولان بانک شاهنشاهی به آنان پاسخ داد: «پول متعلق به دولت ایران است و من! از طرف دولت رسید آن را به شما می‌دهم!» 

    روند مصادره اموال در سال‌های بعد یعنی در دوران ریاست وزرایی و سلطنت رضاشاه، شکل دیگری به خود گرفت و از مصادره به نفع دولت و وزارت جنگ، به مصادره شخصی با هدف ثروت اندوزی شخص شاه تبدیل شد.

    همانند دوره قبل، این بار نیز مصادره از افراد حقیقی و حقوقی صورت گرفت، با این تفاوت که در دوره قبل این اموال به صورت مستقیم صرف ارتش می‌شد، ولی در این دوره صرف ثروت اندوزی شخص شاه می‌شد. مصادره اموال از افراد حقیقی این بار نه تنها شامل مخالفان و سرکردگان قدرت محلی مانند امیر موید سوادکوهی و شیخ خزعل و افراد مغضوبی چون تیمورتاش، سردار اسعد بختیاری و فیروزمیرزا می‌شد، بلکه گریبانگیر افرادی چون معین‌التجار بوشهری شد که همچنان در بدنه حاکمیت به عنوان وکیل مجلس فعالیت می‌کرد. 

    در کنار مصادره اموال افراد حقیقی، مصادره اموال دولتی- مخصوصا در دوران سلطنت- نیز به صورت چشمگیری صورت می‌گرفت. این نوع مصادره، اموال مختلف از خالصه‌ها و هتل‌ها گرفته تا کارخانه‌های دولتی را در برمی‌گرفت. نگرش رضاشاه به منابع مالی دولتی به گونه‌ای بود که وی خود را در آنها شریک می‌دانست. به همین دلیل مصادره و دست‌اندازی به آنها را حق مسلم خود می‌دانست.

    بلوشر- سفیر آلمان در ایران- ضمن شرحی از یکی از مصادره‌های رضاشاه، گفته وی را این چنین نقل می‌کند: «یکی از کارمندان من اخراج شد به علت آنکه اختلاس کرده‌بود، من هم چیزهای بسیاری عایدم می‌شود. منتها این دو با هم فرق دارد. با اصلاحاتی که من در مملکت کرده‌ام کشور به رونق بی‌سابقه رسیده‌است. پس بدیهی است که من در آن شریک باشم.» 

    پس با چنین نگرشی رضاشاه توانست در دوران حاکمیت خود از یک فرمانده حقوق بگیر قزاق به بزرگ‌ترین ثروتمند عصر خود با چهل وچهارهزار پارچه آبادی، پنجاه وهشت میلیون پوند سپرده خارجی در بانک‌های انگلیس و شصت وهشت میلیون تومان سپرده در بانک ملی تبدیل شود.

    به نقل از مقاله «تاثیر تمرکزگرایی بر اقتصاد سیاسی عصر پهلوی اول» نوشته سهراب یزدانی و سید حسن شجاعی دیوکلائی.

        منابع: 

    – محمدعلی همایون کاتوزیان، اقتصادی سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. 

    – همایون کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران.

    – رضا نیازمند، رضاشاه از تولد تا سلطنت. 

    – محمود پورشالچی، قزاق عصر رضاشاه پهلوی، براساس اسناد وزارت خارجه فرانسه. 

    – ویبرت فون بلوشر، سفرنامه بلوشر، ترجمه کیکاوس جهانداری، (تهران: خوارزمی، 1363).

   منبع :  دنیای اقتصاد، شماره 3149 به تاریخ 11/12/92، صفحه 31 (تاریخ اقتصاد)