بمناسبت صد و سیُ و سومین سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (112)
3 / 9 / 41 (12/ 6 / 20)
وخا 371 – 27235 – ای 5283
* کریپس به وزارت خارجه:
پیرو گزارش سابقم به تاریخ 30 اوت 41 مقامات شوروی در مورد اشغال مشهد و شمال خراسان گذشت ناپذیربه نظر می‌رسند…به عقیدۀ من، این موضوعی است که باید فوراً در مورد آن یک اعتراضیه بسیار شدید تسلیم دولت شوروی کرد. زیرا اگر این دولت احساس کند که ما موضعش را پذیرفته‌ایم، دیگر تغییر آن بسیار دشوار خواهد بود. به عقیدۀ من، بسیار مهم است که در این نخستین اقدام مشترک نگذاریم دولت شوروی ازآنچه بین ما توافق شده‌است تخطی کند. اگرآنها تصور می‌کنند در آخرین لحظه خواهند توانست ما را در مقابل عمل انجام یافته قراردهند، در آینده دشواریهای بی‌شماری خواهیم داشت.
مقصود از احضار من این بود که من تشکرات شاه را به خاطر تلگرافی که رئیس جمهوری امریکا در دوم سپتامبر به حضور شاه مخابره نموده به رئیس جمهوری ابلاغ کنم. ولی احساس می‌کنم که علت مهمتری برای احضار من وجود داشت. منظور این بود که شاه نظریات کنونی خود را به وسیلۀ من به دولت امریکا ابلاغ نماید. شاه ابتدا از من خواهش کرد اولاً، تشکرات وی را به رئیس جمهوری به خاطر حسن نیت و دوستی که ابراز داشته بیان کنم. ثانیاً، خرسندی شاه را از اظهارات رئیس جمهوری امریکا مبنی بر اینکه حوادث ایران را تعقیب می‌کند به رئیس جمهوری خاطر نشان سازم. ثانیاً، رضایت خاطر شاه را از اینکه دولت امریکا بیانات انگلیس و روس را مبنی براینکه در بارۀ تمامیت ارضی و استقلال ایران هیچ نقشه‌ای ندارند بیان نمایم. آن گاه شاه، با صریح ترین بیان، اظهار داشت که نسبت به آلمانی‌ها علاقه و سمپاتی ندارد و درچند مورد با آنها مشکلاتی داشته‌است و حاضر و آماده‌است برای مقاومت در برابر آنها مساعی مشترک به عمل آورد. شاه اضافه کرد که روسها و انگلیس‌ها می‌توانستند آنچه را که در ایران می‌خواستند با مذاکرات دوستانه به دست آورند. در جواب اظهار من که بیانات شاه برای دولت انگلیس بی‌نهایت جالب خواهد بود، اظهار نمود که من میل دارم انگلیس‌ها بر نظریات من واقف شوند و مانعی ندارد که شما ( دریفوس ) مطالب مذکور را به اطلاع وزیر مختار انگلیس برسانید. من بی‌پرده به شاه گفتم دیپلماتهای خارجه هیچ وقت نتواسنته‌اند اجازۀ شرفیابی به حضور شاه حاصل کنند و از این عدم شرفیابی زیانهایی حاصل شده‌است. شاه جواب داد که او همواره شایق بوده آنها (دیپلماتهای خارجی) را به حضور بپذیرد… این اظهار نشان می‌دهد که شاید تغییری در طبع شاه بوجود آمده‌است.
من این مطالب را به اطلاع وزیر مختار انگلیس رساندم. او خوشحال به نظر رسید و گفت تلگرافاً از لندن کسب اجازه خواهد نمود تا به ملاقات شاه برود و پاره‌ای حقایق را به نظر شاه برساند…
دریفوس
8/9/ 41 (17/ 6/ 20)
رخام 1645
سفیر کبیر ایران امروز بعد از ظهر بمن اظهار داشت که دولتهای شوروی و انگلستان از ایران می‌خواهند که عمال آلمانی را در ایران تحویل آنها بدهند موضوع حالا فقط اخراج آلمانی‌ها از ایران نیست. دولت آلمان در جواب پیشنهاد کرده‌است که زنان و کودکان آلمانی از طریق ترکیه به آلمان اعزام شوند و مردان آنها دریک اردوگاه که زیر نظر انگلیسی‌ها باشد در ایران نگاهداری شوند.
استاینهاردت
7 /9 / 41 (16 /6/20)
وخا 371 – 27235
* تلگراف ریدر بولارد به وزارت خارجه:
… وزیر مختار امریکا به طور قطعی معتقد است که میل دارد با من ملاقات کند. شاه احتمالاً از ما رهنمود خواهد خواست وممکن است از ما بخواهد علیه روسها به وی کمک کنیم. منتظر دستورهای شما هستم و از دریافت آن شادمان خواهم شد. به نظر من، شاهی اصلاح شده با موقعیت کنونی مناسب خواهد بود. شاید بتوانیم با کوشش این چیز را از مواد نه چندان مطلوبی که در دسترس داریم بسازیم.
10/9/ 41 (19/6/20)
وخا 371 – 27235
* گزارش بولارد به وزارت خارجه
امروزبا سمیرنف ملاقات کردم، در بارۀ جانشین شاه، پس از برکناری او، به مبادلۀ نظر پرداختیم… من فقط این نظر بسیاری از ایرانیان را به سفیر شوروی اظهار کردم که پسر سوم او را، هم به خاطر شخصیت بهتر و هم به دلیل اینکه مادرش از قاجاریه است، گرچه از دودمان سلطنتی قاجار نیست، برای ولیعهدی مرجح می‌شمارند. یکی از مشکلات بزرگ ما فقدان راه حلی است که مورد تأیید اکثریت یا دست کم بخش چشمگیری از ایرانیان باشد. آنها همه در این عقیده اتفاق نظر دارند که پسر دوم قبول کردنی نیست. عده‌ای پسر چهارم را از همه بهتر می‌دانند . گروهی دیگر می گویند که همه آنها کثیف و فاسد شده‌اند و تنها با سلطنت پس پنجم یا ششم، که به ترتیب پانزده سال و نه سال دارند، موفقند. چون زیر نظر یک نایب السلطنه می‌توان جلو انحطاط را گرفت.
12 /6 / 41 ( 21 / 6 /20)
وخا 371 – 27233 – ای 4791
* تلگرام وزارت خارجه انگلیس به وزیر مختار انگلیس:
امروز مایسکی، سفیر کبیر شوروی، به دیدن من آمد. وضع عمومی نیروهایمان را در ایران مورد بررسی قراردادیم… سپس در بارۀ سرگذشت آیندۀ ایران گفت و گو کردیم. او نظر خود را چنین اظهار داشت: شاه هرچه زودتربرود بهتراست. معلوم شد که نمایندگان دیپلماتیک ما در تهران، هردو، به این نتیجه رسیده‌اند که با اوهیچ کاری نمی‌توان کرد. پس ازبررسی مبسوط تری، سفیرکبیر موافقت کرد که من به وزیر مختار خودمان دستور دهم با حکومت ایران هم در موضوع تعیین جانشین شاه و هم در بارۀ عقد پیمان اتحادی میان ایران و شوروی صحبت کنم. من قول دادم که وزیر مختار ما سفیر کبیر شوروی را حتماً از نتیجۀ مشاورانش با حکومت ایران آگاه خواهد ساخت.
22 / 6 / 1320
ساما
* گزارش وزیر خارجۀ ایران به هیئت دولت:
هیئت محترم دولت
از روزی که سفارت انگلیس به وزارت خارجه نوشت که اتباع آلمان باید تسلیم مأموران شوروی وانگلیس شوند– یعنی از روز 9 شهریور– در جلسات متعدد، چه تنها با وزیر مختار انگلیس وچه با سفیر کبیرشوروی، مذاکرات زیادی به عمل آمد که شاید از این پیشنهاد دست بردارند و، همان طور که روز هشتم شهریور تقاضا کرده بودند، راه بدهند که دولت ایران آنها را به کشور آلمان برساند. نمایندگان دولتین در ابتدا وعده‌هایی در این باب دادند، ولی بعد جواب آوردند که دولت آنها موافقت نکرده‌است. وقتی نامۀ مورخه 15 شهریور ماه 1320 را به وزارت خارجه فرستادند که در آن رسماً برچیده شدن سفارتخانۀ آلمان، ایتالیا، رومانی، و مجارستان را هم خواسته بودند، معلوم شد که دیگر موافقت نخواهند کرد اتباع آلمان به کشور خود بروند. با این حال، این جانب دست از اقدام برنداشته و آنچه ممکن بود از استقلال و اشکالات دولت ایران در این کار فروگذارنکردم. ولی معلوم شد نمایندگان دولتین به هیچ وجه از تقاضایی که دارند صرف نظر نخواهند کرد.
دلایل نمایندگان دولتین، آنچه ظاهراً عنوان می‌کردند، به این قرار بود:
1- آلمانها وقتی وارد دانمارک و نروژ شدند، با اتباع انگلیسی و سفارتخانه‌های آنها همین عمل را تکرار کردند.
2 – بیم آن دارند که اتباع آلمان در ایران زمینه‌ای برضد دولت انگلیس و حکومت شوروی و حتی حکومت ایران فراهم کنند.
3 – اتباع آلمان ممکن است اگر به خاک آلمان برگردند، روزی با چترهای هوایی در خاک ایران پایین آمده و مواضعی را در ایران اشغال کنند.
از طرف دولت ایران جواب داده شد:
1– آنچه را که به آلمانها در نروژ و دانمارک منتسب می‌کنند آلمانها تکذیب می‌نمایند. به علاوه، قوای آلمان در آنجا مستقیماً داخل این عملیات شده، ولی دولت نروژ و یا دانمارک اقدامی نکرد. در اینجا شما دولت ایران را وارد عمل کرده‌اید.
2– تقاضای این اقدام از طرف دولتین شوروی و انگلستان مخالف حق حاکمیت و استقلال ایران است، که دولتین در نامه‌های خود صریحاً نوشته و یا در مذاکرات شفاهی کراراً بیان گردیده‌اند.
3- برای اطمینان ورفع نگرانی دولتین، ممکن است دولت ایران آن دسته از اتباع آلمانی که وجودشان را مضر می‌دانند در یکی از شهرهای جنوب تحت حفاظت و مراقبت خود نگاه داشته، و حتی ممکن است موافقت کند که کنسول انگلیس هم هر چندی برای اطمینان خاطر به آنها سرکشی کند و بداند که در توقیف هستند.
با اینکه به نظرمی‌آمد دلایل دولت ایران قانع کننده باشد و پیشنهادی را که برای توقیف آنها در خاک ایران کرده عملی بدانند، معهذا دولتین زیربار نرفتند. در تماسها و مکاتبات وزارت امور خارجه با سفارت آلمان، وزیر مختار آن کشور توقیف اتباع آلمانی را به وسیلۀ دولتین انگلستان و شوروی مخالف روح دوستی دو کشور دانسته و دلایل خود را به شرح زیر کتباً برای وزارت امورخارجه ارسال داشته است.
1- سفارت آلمان قبول این عمل را از طرف دولت ایران برخلاف دوستی بین دو کشور دانسته و آن را مخالف مقررات بین المللی تلقی می‌نماید.
2 – سفارت آلمان یک ماه قبل از وقوع این حوادث به دولت ایران مراجعه و گفته بوده‌است چون اوضاع را روشن نمی‌بیند، اجازه دهند اتباع آلمان ایران را ترک کنند.
3- نسبتهایی را که انگلیسی‌ها می‌دهند که دولت آلمان در دانمارک و نروژ با اتباع انگلستان به این صورت عمل کرده نادرست است.
4 – اتباع آلمان در ایران بهیچ وجه تشکیلاتی نداشته و قصد و نقشه‌ای هم نداشته‌اند که مخالف کشور ایران باشد و یا بخواهند از این راه بر ضد دولت شوروی و انگلیس اقدامی نمایند.
جواب آقای وزیر مختار آلمان که به نمایندگان دولتین اظهار شد مورد قبول آنها واقع نگردید .
در خاتمه به این نکته اشاره میشود:
1 – با وزیرمختار امریکا هم چند بار در این باب مذاکره شد و نام برده به وزیر مختارانگلیس مراجعه کرد، ولی جواب یأس آورد.
2 – با وزیر مختار ژاپن مذاکره شد که به سفارتخانه‌های خودشان در لندن و ترکیه و برلن تلگراف کند که شاید آنها اقدامی بنمایند و راهی برای اتباع آلمان باز شود. با اینکه او داو طلبانه حاضر شد در این باب اقدامی‌نماید واین تقاضا را اوخود کرد، معهذا جوابی از آنها نرسید.
3 – طبق اظهارت وزیر مختار آلمان، از طرف دولت آلمان هم به وسیلۀ دولت سویس و ترکیه اقداماتی به عمل‌آمده، و حتی انگلیسی‌ها را تهدید کرده بودند که اگر دست از این رویه برندارند، اتباع انگلیس را در فنلاند و جزایر کانال مانش، که فعلاً در دست دارند ، توقیف خواهند کرد. ولی این اقدامات و تهدیدها هم به جایی نرسید.
4 – دولت ترکیه ابتدا حمایت آلمانها را قبول کرده بود، ولی به فاصلۀ یک روز دست از حمایت خود برداشت. از تلگرافی که از سفارت دولت شاهنشاهی در آنکارا رسید معلوم شد دولت ترکیه رویۀ کناره جویی را در این امر اتخاذ کرده‌است.
5 – در جواب مراجعاتی که به وسیلۀ سفارتخانه‌های ایران در مسکو و لندن شد که اشکالات دولت ایران را نزد آن دولتها تشریح و اقدام کنند، شاید موفقیتی حاصل گردد، نتیجه‌ای به دست نیامد . از سفیرکبیر ایران در مسکو جواب یأس رسید و وزیر مختار ایران در لندن اساساً جواب نداد.
با جریانات فوق یأسی که از هر طرف برای دولت ایران حاصل شد و اینکه دولتین کشور ایران را تهدید کرده‌اند که اگراتباع آلمان به آنها تسلیم نشوند، قوای خودشان را که تا قزوین و سمنان آمده است به تهران آورده و آنها را دستگیر خواهند کرد و اینکه ایدن، وزیر امور خارجه انگلیس، نطقی ایراد کرده و این موضوع را کملاً بیان داشته‌است، لهذا چاره‌ای برای دولت ایران نمی‌ماند جز اینکه وسیلۀ اعزام آنها را به اهواز و قزوین فراهم کند. مذاکرات این‌جانب با سفیر کبیر شوروی و وزیر مختار انگلیس راجع به این موضوع از روز نهم شهریور تا بیستم شهریور، تقریباً همه روزه، ادامه داشت.
وزیر امور خارجه
علی سهیلی
22 / 6 / 20
ساما 3803
* یادداشت وزارت خارجه ایران به سفارت آلمان:
وزارت امورخارجۀ شاهنشاهی ایران در تعقیب یادداشت شمارۀ 3774 محترماً به استحضار سفارت آلمان می‌رساند:
نمایندگان دولتین اتحاد جماهیر شوروی و انگلیس اصرار دارند سفارت آلمان در تهران تا روز هفدهم سپتامبر برچیده شود و کارکنان آن خاک ایران را ترک کنند . لهذا مراتب را اشعار می‌دارد تا استحضار داشته باشند.
آنچه مربوط به اتباع دولت آلمان باشد، البته به وسیلۀ سفارتخانه‌ای که حافظ منافع آنها معرفی شود، انجام خواهد شد. اولیای سفارت آلمان می‌توانند مطمئن باشند که دولت ایران به سهم خود از هیچ نوع کمک و مساعدت مضایقه نخواهد کرد.
وزیر امور خارجه
علی سهیلی
15/9/ 41 (24 / 6 /20)
وخا 371 – 27235
* گزارش وزیر مختار انگلیس به وزارت خارج انگلیس:
همانگونه که درتلگرامهای گذشتۀ خود متذکر شده بودم، به نظرمی‌رسد که ایرانیان عموماً معتقدند که شاه باید ازسلطنت برکنارشود. من ضمن ملاقاتی با وزیر خارجه ایران به او گفتم اگرایرانیان چنین می‌اندیشند که شاه می‌باید برود، حکومت اعلیحضرت برای جلوگیری از این خواست ایرانیان مداخله نخواهد کرد. به نظر می‌رسد که عقیدۀ خود این وزیر این بود که ولیعهد کنونی به عنوان جانشین قانونی شاه از هر نامزد دیگری بهتر است. اما فکر می‌کنیم که حکومت اعلیحضرت، چون معتقد است که او درمیان مردم محبوبیتی ندارد با جانشینی اومخالفت می‌کند. گزارش ناموافق سفیر شوروی در بارۀ او نیز مؤید این مخالفت بوده‌است. به نظر من لازم است به سرعت اقدام ضروری انجام شود. چون کشور در حال آشفتگی است و شاه برای اصلاح امور کاری صورت نمی‌دهد…
15 / 9/ 41 ( 24 /6 /20)
وخا 371 – 27235
* گزارش وزیر مختار انگلستان به وزارت خارجه انگلیس:
… محمد علی فروغی، نخست وزیر ایران، ساعتی پیش سند استعفای شاه را که تازه امضا کرده بود، به من نشان داد. شاه در این سند ولیعهد را به جانشینی خود منصوب کرده‌است… تصور می‌کنم که پخش برنامه‌های رادیو دولتی انگلیس ( بی. بی. سی. ) به زبان فارسی نقش مهم و احتمالاً تعیین کننده‌ای در استعفای شاه داشته است….
25 /6 / 20
ساما
* یادداشت وزیر مختار آلمان به وزارت خارجۀ ایران:
… دولت شاهنشاهی ایران خود را وادار دیده‌است که اتباع آلمانی مقیم خاک ایران را اخراج کند که یک قسمت بزرگ اتباع آلمان از منطقۀ اشغال شدۀ ایران تاکنون خارج شده و مابقی می‌بایست در مدت کوتاهی خارج شوند. این اقدامات دولت شاهنشاهی ایران به منزلۀ الغای قرار داد مودت بین دولت آلمان و دولت ایران مورخ 27 فوریه 1929 و همچنین قرارداد اقامت بین دولت آلمان و دولت شاهنشاهی ایران بوده و دولت شاهنشاهی را نسبت به کلیۀ خساراتی که در اثر اخراج یا تسلیم افراد اتباع آلمان، چه به شخص آنها و چه به اموال وحقوق و منافع آنها، وارد آمده یا در آتیه وارد خواهد آمد مسئول می‌نماید. دولت آلمان این حق را برای خود محفوظ خواهد داشت که در مواقع ضرورت، صورتی از کلیۀ دعاوی آنها تنظیم و ارسال دارد.
وزیر مختار آلمان
اتل
16 / 9 / 41 ( 25/6/20)
وخا 371 – 27258
* گزارش وزیر مختار انگلیس به وزارت خارجه انگلیس:
… دیروز وابستۀ نظامی حکومت اعلیحضرت به وزارت جنگ، که همۀ افسران ارشد در آن گرد آمده بودند، فراخوانده شد و پیام شاه جدید به او تسلیم شد. در این پیام، شاه اظهار داشته است که اگر ما مشخص کنیم که خواستهای ما چیست، او همه گونه آماده همکاری با ماست. به عبارت دیگر، او انتظار دارد ما مانند سپری از او در برابر روسها دفاع کنیم. به هر حال ، او پرسیده است آیا ما می‌خواهیم ایرانیان کشور خود را اداره کنند یا اینکه می‌خواهیم روسها و خودمان اختیار همۀ امور را در دست داشته باشیم. چون اگرحالت اول باشد، معلوم نیست چگونه حکومت ایران با اردو زدن دو ارتش بیگانه بالای سرش می‌تواند اعتبار و قدرتی داشته باشد ؟!
به نظر من، ما باید مواظب خطر باشیم و اجازه ندهیم به اداره کردن تهران کشیده شویم و، در تعقیب آن، اداره و سیاست گذاری تمام کشور به گردن ما بیفتد. من مطمئن هستم که همتای روس من نیز نظرش شبیه من است. لیکن چون می‌ترسد اگر نظرهای او مورد پسند دولت متبوعش نباشد ممکن است گرفتار در دردسرهای بیشتری شود، احتمالاً از اظهار عقیدۀ خود پرهیز می‌کند…
16 /9 / 41 (25 / 6 / 20)
* تلگرام چرچیل به استالین:
من آرزومندم که با ایران اتحادی منعقد کنیم و در این کشور همکاری نزدیک و دوستانه‌ای با نیروهای شما برقرار سازیم. علایمی در دست است که نشان می‌دهد در قبایل ایران اغتشاشهایی به وقوع خواهد پیوست و قدرت حکومت مرکزی از هم خواهد پاشید. اگراین اغتشاشات دامنه پیدا کند، ما باید از نیروهای خود برای از میان بردن آن استفاده کنیم، و نقل و انتقال مهمات و خوابار ایشان در راههای شوسه و راه آهن مانع از رساندن کمک به شما خواهد شد، در حالی که منظور اصلی ما این است که تا حد ممکن میزان استفاده از راههای ایران را برای انتقال آنچه می‌خواهیم به شما برسانیم بالا ببریم.
هدف اصلی ما باید این باشد که ایرانیان را وادار سازیم نظم در داخل کشور خود را حفظ کنند تا به جنگ ادامه دهیم. دستورهایی که آن جناب در این خصوص داده‌اید وضع ما در این صحنه، که از جهت عملیات نظامی در درجه دوم اهمیت قراردارد را بهبود خواهد بخشید.
27 / 6 / 20
ساما 145
* تلگرام وزیر خارجۀ ایران به سفارت ایران در برلن
پاسخ تلگرام 26 شهریور، به طوری که در تلگراف 25 شهریور 1320 گفته شد، اعضای سفارت آلمان و کلیۀ زنها و بچه‌ها دیروز از راه بازرگان تهران را ترک کردند. عده‌ای دیگر از مردها، که فعلاً در سفارت هستند، این دو روزه تکلیفشان معین خواهد شد. با بودن قوانین دولتین انگلیس و شوروی در تهران و فشار آنها، عملیاتی که تا به حال نسبت به آلمان از طرف دولت ایران شده منتهای مساعدت بوده و دولت آلمان باید ممنون باشد.
وزیر امور خارجه
سهیلی
19 /9 / 41 ( 28/6/ 20)
رخام 158
* از وزیر مختار امریکا در ایران به وزارت خارجه
وزیر مختار انگلیس به من اطلاع داد که او و سفیر شوروی اکنون دستورهایی از دولتهای خود دریافت کرده‌اند که با جانشینی شاه جدید بر تخت سلطنت موافقت کرده‌اند. این تأیید در هر دو مورد بستگی به رفتار خوب شاه در آینده دارد . هم این دو تأیید و هم مشروط بودن آن به اطلاع دولت ایران رسیده است.
مجلس موافقت غیر رسمی خود را با کابینه اظهار داشته و بی‌شک هنگامی که ( کابینه ) رسماً خود را معرفی کند، به آن رأی اعتماد خواهد داد.
شاه فرمانی صادر کرده‌است که ، مطابق قانون ( اساسی ) موجود، عفو عمومی می‌دهد و قول داده است قانون ویژه‌ای برای مواردی که این قانون شامل آنها نمی‌شود ( تنظیم کند) . قا ئم مقام وزیر جنگ سابق ( احمد نخجوان ) اینک آزاد شده‌است. شاه سابق در اصفهان به خاطر مذاکرات مربوط به وضع اموالش نگاه داشته شده‌است.
مجلس اعلام داشته است که گامهایی برای تجدید نظر در قواینن مربوط به انحصارها بر می‌دارد. کنسول انگلیس در تبریز به سفارت خودش اطلاع داده‌است که روسها دست کم نسبت به ارمنی‌ها و جنبشهای جدایی طلب دیگراظهار همدردی می‌کنند. در این زمینه قابل توجه است که سفیر شوروی به وزیر خارجه ( ایران) توصیه کرده‌است که انتخابات جدید مجلس انجام گیرد و تا حد زیادی در سراسر ایران حکومتهای محلی پدیدآید. وزیر مختار انگلیس به دولت ایران فشار آورده‌است که اخبار تلگرافی و ارسال محموله‌های پستی سفارت ژاپن را قطع یا حذف کند. چون او دلایلی بر این باور دارد که از آنها برای کمک به قدرتهای محور سوء استفاده میشود.
دریفوس