بمناسبت صد و سیُ و سومین سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (112
* ( گزارش سفیر کبیر آمریکا در ترکیه ( مک مورای ) به وزیر امور خارجه آمریکا
آنکارا – 27 اوت 1941( پنجم شهریور1320 ) – ساعت یک بعد از ظهر( ساعت 55 : 11 دریافت شد)
314 – وزیر خارجه به من اطلاع داد که دولت ترکیه متأسف است که اقدامات روس و انگلیس کار را برهمسایه و دوست ما ایران غیر ممکن ساخته که از جنگ بر کنار بماند ولی چاره ای ندارد جز اینکه این وضع را قبول کند و بی‌طرفی خود را حفظ نماید.
2 – سفیر کبیر ایران هم اکنون از او تقاضا کرده که نزد انگلیسیها و روسها وساطت کند که قوای خود را از ایران خارج کنند و ایران متعهد می‌گردد که آلمانیها مورد بحث را از ایران بیرون کند.
وی درعین حال قول داده منتهای کوشش خود را بعمل‌بیاورد صادقانه به سفیر کبیر ایران اطلاع داده که وی چندان امیدی به موفقیت خود ندارد. زیرا او شخصاً معتقد است که علت واقعی اقدام روس و انگلیس یک علت استراتژیکی به منظور تماس و ارتباط برقرار کردن بین قوای خودشان بوده نه موضوع وجود عمال آلمانی در ایران .
3 – در جواب سئوال من وی ( وزیر خارجه ترکیه ) اظهار داشت که او احساس می‌کند که وضعی که در ایران پیش آمده موجب افزایش خطر اقدام آلمان علیه ترک نخواهد بود بلکه شاید این خطر را تقلیل هم بدهد.
جریان به تهران گزارش شد
مک مورای
* گزارش وزیر مختار آمریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه امریکا:
تهران– 27 اوت 1941 ( 5 شهریور 1320) – ساعت 7 بعد از ظهر( روز 28 اوت ساعت 6 صبح دریافت شد).
111- کابینه علی منصور بنا به تقاضای نخست وزیر ظاهراً بعلت اینکه نتواسنته با روسها و انگلیسیها راه حل رضایت بخشی پیدا کند ساعت پنج بعد از ظهر استعفا کرد.
بنا بدستور شاه معاون نخست وزیر تا تشکیل کابینه جدید عهده دار امورخواهد بود. وزیر مختار انگلیس بمن اظهار داشت که از لندن هنوز جوابی در باره پیشنهاد شاه که من آن‌را در تلگراف شماره 105 خود ذکر کردم دریافت نداشته است.
بحران در تهران ساعت به ساعت شدت پیدا می‌کند. مطبوعات و اعلان‌های دیواری امشب اطلاعاتی به مردم دادند که در مقابل حملات هوائی چه اقداماتی احتیاطی اتخاذ کنند و چگونه با بیمارستانها در تماس باشند.
*وزیر خارجه آمریکا گفتگوی خود را با وزیر مختارایران شرح می‌دهد
واشنگتن – 27 اوت 1341( پنجم شهریور 1320)
وزیر مختار ایران بنا به تقاضای خود نزد من آمد . وی گفت که او میل دارد نظریات دولت متبوع خود را برای من بیان کند و گفت که در جنگ کنونی که در اروپا در جریان است کشور وی بی‌طرف می‌باشد و کشور او حق دارد که در صلح و آرامش زندگی کند و از مداخلات خارج فارغ باشد و نسبت به خود مختاری و آزادی و استقلال کشورش مزاحمتی بعمل نیاید و با اینکه ایران حق دارد چنین زندگی بکند قوای انگلیس و شوروی بمنظور تجاوز و در تعقیب سیاست تجاوزآمیز اخیراً به خاک ایران هجوم آورده اند – قوای شوروی با این تهاجم عده‌ای از شهرها و آبادیهای بلادفاع ایران را بمباران نموده و مردم غیر نظامی را کشته اند و حال آنکه در این نقاط هیچگونه تأسیسات نظامی وجود نداشته. بنا بر این آنها ( ایرانیها ) از این کشور ( امریکا) تقاضا دارند که به مواعظ خود که اصول هشتگانه (اصول منشور آتلانتیک) راجع به ملل صلحدوست و آزاد می‌باشد عمل کند و هرگونه اقدام ممکن برای کمک به ایران و آزاد ساختن این کشور از اشغال نظامی را بعمل آورد.
من گفتم که در حال حاضر چیزی برای گفتن ندارم جز اینکه راجع به همه این موضوع و منجمله نظریات مخالف – از دولت ایران از یک طرف و از دولتهای انگلیس و شوروی از طرف دیگر – مشغول جمع آوری اطلاعات می‌باشم و تا این مطالب جمع آوری نشده نمی‌توان از روی فهم و خواست راجع به این موضوع بحث نمود و گفتم بمحض اینکه از واقعه‌ای که اشاره‌ای شد اطلاع یافتم شروع به جمع آوری اطلاعات نمودم و دولت متبوع من تا پیش از اشغال نظامی ایران در ظرف چند روز اخیر هیچگونه اطلاعاتی راجع به این موضوع در اختیار نداشت. سپس گفتم از نظر وی خیلی بهتر می‌بود که دولت متبوع وی چند روز پس از این نزد ما می‌آمد و مطالب خود را برای ما بیان می‌کرد و اروپا البته عرصه تاخت و تاز هیتلر شده و فتوحات وی ادامه خواهد داشت تا اینکه یک قدرت نظامی جلوی وی را بگیرد و بعضی کشورها مانند بریتانیای کبیر و روسیه در مقابل حملات هیتلر و تعقیب نقشه‌هایی که او برای فتوحات نظامی و بطور کلی تخریب و ویرانی دارد، از خویشتن دفاع می‌کنند و هر یک از قوای نظامی متخاصم سعی می‌کند که دراین جنگ عمومی که جریان دارد نگذارد حریف بر کشورهای بی‌طرف صلحدوست استیلا پیدا کند. بنا بر این آنها ( انگلیس و روس ) میل دارند با کشورهای ثالث در مدت کافی پیش از هر نوع امکان اشغال نظامی مذاکره و گفتگو بعمل آورند تا وضع کلی را بطریقی که به بهترین وجه ممکن مصلحت ایران و دولت های ذینفع دیگر تأمین کند حل و فصل نمایند. قصد و نظر انتقاد کردن نیست ولی آنچه گفته شد نشان می‌دهد که چقدر حائز اهمیت است که هر کشوری حقیقت و واقع و سمت و عمق آنچه که در اروپا می گذرد خاصه از لحاظ نظامی در نظرخود مجسم کند تا اینکه هر کشور بی‌طرف بی‌گناه بتواند اقدامات احتیاطی بعمل آورد و در معرض تسخیر و تصرف و تخریب و ویرانی مهاجم و متجاوز قرار نگیرد. چنانکه مثلاً هیتلر پانزده کشور مستقل و خود مختار اروپا را بتصرف خود در آورد و آنها را ویران و منهدم نمود. گفتم که واضح است و بدیهی است که او( هیتلر ) همه اروپا و قاره‌های دیگر جهان را بتصرف در خواهد آورد مگر اینکه یک نیروی نظامی جلو او را بگیرد و همه آنها که می‌خواهند خویشتن را از تجاوز خارجی محافظت و حراست نمایند باید این واقعیت را خوب تشخیص بدهند. همه می دانند که هیتلر عزم دارد بر جهان استیلا پیدا کند و دریاها را بزیر سلطه خود درآورد. هرکس این جنبش برای تسخیر و تخریب و ویرانی را که از هر حیث وحشیگری و سبعیت است در نظر نگیرد و مورد ملاحظه و تعمق قرار ندهد مرتکب خود کشی شده‌است چنانکه بلژیک و هلند و کشورهای دیگر که از طرف هیتلر بلعیده شدند چنین خود کشی را مرتکب گردیدند.
وزیر مختار ایران کوشش کرد که هر بار بگفته خود و نظریات یک جانبه خود و شاید دولت متبوع خود بر گردد و بدون توجه به وضع کلی و شناختن آن و تخاذ اقدامات در فرصت کافی برای مواجهه با وضع بنحوی که حاکمیت و استقلال خود را حفظ نمایند ( تکرار کند) که قوای انگلیس و شوروی در امور آنها ( ایرانیها ) مداخله نموده و این دولت ( دولت آمریکا) که قهرمان حقوق و حاکمیت ملل کوچک و اصولی که مبنای نظام جهان در لوای قانون است باید در این باره اقداماتی بدون تدخیر و تعلل بعمل آورد.
من مکرراً به وزیر مختار ایران خاطر نشان ساختم که این دولت که از دوستان دیرین ایران است از مشکلاتی که اکنون برای ایرانیها پیش آمده بی‌نهایت متاسف است و ما سی الی چهل میلیارد دلار یک قلم برای کمک نظامی مستقیم جهت ملت‌های بزرگ و کوچکی که مورد حمله بدترین بیدادگر و دشمن بشریت در سراسر تاریخ بشری واقع شده‌اند صرف می‌کنیم و اگر همه کشورها در کوشش خود شکست حاصل کنند و یا از پای در آیند این کشور ( آمریکا) تا آخرین لحظه و پایان کار در هر جا که متجاوزی مانند هیتلر به استیلا و اضمحالال ملل ادامه دهد همه نیرو و منابع خود را صرف دفاع از اصول آزادی و استقلال و عدم مداخله و حکومت قانون و عدل و انصاف و اخلاق خواهد نمود. باز هم تکرار کردم که حالا راجع به وضعی که در ایران پیش آمده چیزی ندارم بگویم جز اینکه ما مشغول هستیم حقیقت و واقعیت را راجع به این موضوع بدست آوریم.
وزیر مختار ایران آرامش بیشتری حاصل کرد و از نظریات کلی که سعی داشتم برای او بیان کنم اظهار قدردانی نمود. به وزیر مختار ایران گفتم که دولت متوببوع من به اوضاع از جهت کلی پی برده و اهمیت قیام هیتلر برای تسخیر همه اروپا و دستگیری اشخاص و ضبط اموال خوب واقف است و این اعمال شامل ایران مخصوصاً به علت ذخایر نفتش خواهد شد. همانطور که شامل بلژیک و نروژ و کشورهای آزاد قاره‌های آسیا و اروپا شد و اظهار امیدواری کردم که کشور وی نیز وضع را از همان نظر کلی و عمومی سنجش و قضاوت کند. گفتم که باید صادقانه و بی‌پرده اظهار کنم که کشور من نمی‌تواند ساکت و آرام بنشیند و به عربده‌های هیتلر در باره فضایل بی‌طرفی گوش بدهد در حالی که او همه نواحی و مناطق را بزیر سلطه خود در آورد و بجائی برسد که خود ما را مورد حمله قرار دهد. همچنانکه پانزده کشور را در اروپا مورد حمله قرار داد. گفتم که ایران را باید متوجه سازم که از برخورد و تماس موذیانه و محیلات بر حذرباشد او به شرافت مفروض خود تضمین می‌کند که امریکا هرگز در جهان به یک کشور بی‌طرف حمله و تعرضی نخواهد نمود.
ک( کردل ) هـ ( هال)
* گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس) به وزیر امورخارجه امریکا:
تهران 28 اوت 1941 ( ششم شهریور 1320 ) – ساعت 10 صبح ساعت 50 : 11 بعد از ظهر دریافت شد)
113 – نخست وزیر ( محمد علی فروغی ) امروز صبح هنگام معرفی کابینه خود به مجلس مطلب مهمی را اظهار داشت مبنی بر اینکه چون ایران یک ملت صلحدوست است به تمام نیروهای ایران دستور داده شد که در مقابل انگلیسیها و روسها دست از مقاومت بردارند.
دریفوس
* گزارش سفیر کبیر آمریکا در انگلستان ( وینانت) به وزیر خارجه آمریکا:
لندن – 28 اوت 1941( ششم شهریور 1320 ) ساعت 1بعد از ظهر( روز29 اوت ساعت 56: 9 صبح دریافت).
3918 – وزارت خارجه انگلیس امروز این شرح را راجع به جریان حوادث در تهران در تعقیب یادداشت مورخ 16 اوت انگلیس ( به دولت ایران) در اختیار من گذاشت ( من مضمون این یادداشت را روز هشتم اوت ساعت 1 بعد از ظهر طی تلگراف شماره 3511 و روز نهم اوت طی نامه 1184 گزارش داده‌ام ):
« روز 19 اوت ( 28 مرداد) کفیل وزارت خارجه ایران به یادداشت مورخ 16 اوت ( 25 مرداد) دولت اعلیحضرت پادشاه انگلیس یک جواب شفاهی به سرریدر بولارد داد. وی توضیح داد که سه نفر آلمانی به علت اینکه داخل در فعالیت‌های نامطلوب بودند، ظرف یک هفته ایران را ترک خواهند گفت و یک صدتن دیگر در ظرف یک ماه از ایران خارج خواهند شد. پس از مدت مذکور، اخراج آلمانیها طبق تقشه‌هائی که در وزارت خانه‌ها تنظیم شده تسریع خواهد گشت. دولت ایران مایل نیست فهرست اسامی آلمانیهائی را که خروج آنها از ایران درخواست شده تسلیم کند. جواب کتبی (به یادداشت انگلیس ) بعداً داده خواهد شد.
جواب کتبی مذکور روز 21 اوت ( سی‌ام مرداد ) تسلیم سرریدر بولارد شد. لحن آن جنبه کلی داشته و بیان نموده که دولت ایران متأسف است از اینکه می‌بینید مضمون یادداشت مورخ شانزدهم انگلیس مباین با سیاست بی‌طرفی ایران می‌باشد. معهذا سیاست دولت از اول این بوده که از خارجیهای زائد بخواهد که کشور را ترک کنند و این سیاست اکنون با دقت و مراقبت و سرعت بیشتر اجرا می‌گردد. تعداد خارجیها خاصه اخیراً تقلیل پیدا کرده و بزودی باز کاهش قابل ملاحظه‌ای پیدا خواهد کرد. دولت ایران نمی‌تواند در مورد اتباع یک کشور اقداماتی معمول دارد که آن اقدامات منافی با قول و قرارها و عهد وپیمانهای دولت باشد و منجر به ترک خط مشی بی‌طرفی ( دولت ایران) گردد. دولت ایران اضافه کرده که به هیچوجه نمی‌تواند هیچگونه پیشنهادی که با سیاست بی‌طرفی و حقوق حاکمیت ایران منافات داشته باشد، قبول نماید.
یک پیام شفاهی از جانب شاه که بوسیله کفیل وزارت خارجه روز 23 اوت ( اول شهریور) به سرریدر بولارد ابلاغ شد مکمل این جواب رضایت نابخش می‌باشد. شاه اظهار داشته که سرریدر بولارد و دولت متبوعش نباید نگرانی داشته باشند و شخصاً اطمینانهائی که تاکنون داده شده تکرار نموده‌است وی هم اکنون دستور داده که بزبان دولت ( در مورد اخراج آلمانیها) بموقع اجرا گذاشته شود. بزودی مراقبت خواهد نمود که تعداد آلمانیها، مخصوصاً در مراکز مهم پر جمعیت، تقلیل فوق العاده پیدا کند.
از این اظهارات پیداست که مقامات ایرانی قصد ندارند خواسته‌های ما را بنحو شایسته برآورده نمایند. بعلاوه دلیل روشنی هست که نشان می‌دهد شاه و وزیرانش در اتخاذ تصمیم خود تحت نفوذ این نظر که جنگ روس و آلمان منجر به پیروزی آلمان خواهد شد، قرار گرفته‌اند. سرریدر بولارد نیز گزارش داده که دولت ایران سیاست خود را با مشورت با آلمانیها تنظیم کرده و حقاً می‌توان این مطلب را باور داشت.
بنابراین به سر ریدر بولارد دستور داده شده که روز 25 اوت ( سوم شهریور) یادداشتی که نسخه ای از آن پیوست گردیده تسلیم دولت ایران نماید. به او اجازه داده که شفاهاً روشن و تصریح نماید که در نظر دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان دلیلی وجود ندارد که بعلت اقداماتی که از طرف آن دولت انجام می‌گیرد، تغییراتی در روابط مالی و اقتصادی و مناسبات دیگری که عادتاً میان ایران و امپراتوری انگلیس وجود دارد، ایجاد گردد. مثلا موجبی وجود ندارد که بر اثر عدم همکاری دولت ایران به ترتیبی که از آن انتظار می‌رود، حق‌الامتیاز نفت که تاکنون پرداخت شده همچنان پرداخت نگردد. دولت اعلیحضرت پادشاه انگلیس همچنین قصد ندارد جلوی نیازمندیهای حیاتی اقتصادی ایران که از منابع امپراتوری انگلیس تأمین می‌شود را بگیرد. وزیر مختار انگلیس در تهران اجازه داشته روز 25 اوت ( سوم شهریور) یادداشت زیر را تسلیم ایران کند:
« توجه دولت شاهنشاهی ایران ( پریسا) به لزوم اتخاذ اقدام جهت اخراج جامعه آلمانیها از ایران مکرراً جلب شده‌است. حضور کارشناسان فنی و مشاوران آلمانی در سراسر ایران و استخدام آنها در کارخانجات و کارهای عمومی و در جاده‌ها و خطوط آهن و در بسیاری از پست‌های مهم دیگر که در آنجا فعالیت آنان ممکن است خطر بزرگی ایجاد کند در نظر دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان موضوعی است که منافع آن دولت را از نزدیک تحت تأثیر قرار می‌دهد. لذا، این خطر را بی‌نهایت مهم وخیم تلقی می‌کند. به این جهت است که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان مکرراً با اصرار تمام خواستار شده که تعداد این قبیل آلمانیها تقلیل فاحش پیدا کند. در تعقیب این مذاکرات دوستانه روز 16 اوت ( 25 مرداد) یادداشتی به دولت ایران تسلیم شد و طی آن از دولت ایران جداً خواستار گردید که بدون تأخیر اقداماتی برای بیرون راندن آلمانیها از ایران اتخاذ کند. این یادداشت مورخ 16 اوت متضمن پیشنهادی برای تأمین نیازمندیهای مخصوص ایران بود بنابراین پیشنهاد ایران می‌تواند عده معدودی از متخصصین فنی آلمان را که در کارهای مهمی مربوط به طرحهای صنعتی کردن ایران مشغول خدمت می‌باشند در خدمت ابقا کند و پیشنهاد شده بود که فهرستی از اتباع آلمانی که ممکن است برای کارهای اساسی نگاهداری شوند بدون تأخیر به وزیر مختار دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان همچنین در یادداشت 16 اوت پیشنهاد کرد که حاضر است به دولت ایران کمک کند و سعی نماید افراد مناسب و صالحی از اتباع انگلیس و یا کارشناسان بی‌طرف پیدا کند که جانشین کارشناسان فنی آلمان که ایران را ترک گفته اند گردد. دولت پادشاهی اضافه کرد که با اقدامات دولت ایران برای تخفیف مضایق و سختیهائی که ممکن است ازعزیمت دسته جمعی عده زیادی از افراد متخصص و تعلیمات دیده از ایران پیش بیاید همکاری و تشریک مساعی کند.
2 – اسباب تأسف است که دولت ایران مقتضی ندیده که به یادداشت 16 اوت جواب رضایت بخشی بدهد. آشکارا پیداست که دولت ایران برای نگاهداری اتباع آلمانی در ایران بیش از تأمین خواسته‌های دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان در موضوعی که به علت پیش آمدهای وضع جنگ فوریت روز افزون پیدا می‌کند اهمیت قائل می‌باشد. دولت ایران باید مسئولیت کامل نتایج و عواقب تصمیم خود را بعهده بگیرد.
3 – با این اوضاع و احوال دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان اکنون خود را مجبور می‌داند که اقدامات مقتضی برای تأمین منافع حیاتی و مقابله با تهدیدی که از فعالیت‌های احتمالی آلمانیها در ایران پیش می‌آید اتخاذ کند. دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان نقشه‌هائی علیه استقلال و تمامیت ارضی ایران ندارد. هرگونه اقدامات نظامی که قوای انگلیس ممکن است اجباراً بعمل آورد مطلقاً جنبه موقتی خواهد داشت و دوره آن از ضرورت و حالت فوق‌العاده کنونی تجاوز نخواهد کرد زیرا این اقدامات تنها علیه دولتهای محور می‌باشد.»
ویتانت
*گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه امریکا:
تهران – 28 اوت 1941 ( ششم شهریور 1320 ) ساعت 1 بعد از ظهر ( ساعت 30 : 11 بعد از ظهر دریافت شد»
116 – وزیر مختار انگلیس و سفیر کبیر شوروی امروز ظهر هر یک جداگانه از طرف وزیر خارجه جدید ( علی سهیلی ) احضار شدند و اطلاع یافتند که دولت ایران دستور صادر کرده که از مقاومت دست بر دارند و دولت حاضر است هرگونه شرایط را قبول کند. دو نماینده مذکور مطلب فوق را به لندن و مسکو مخابره می‌کنند و تقاضای دستور می‌نمایند. سفیر کبیر شوروی اظهار داشته که روسها چنان با سرعت پیشروی می‌کنند که ممکن است قوای مقدم آنها در ظرف 24 ساعت آینده خود را به تهران برساند.
دریفوس
* گزارش وزیر مختار امریکا در ایران دریفوس به وزیر خارجه امریکا:
تهران30 اوت 1941(هشتم شهریور1320 )( روز اول سپتامبر ساعت 35 : 10 صبح دریافت شد).
122 – وزیر مختار انگلیس شرح زیر را که طرح کلی شرایط انگلیس است و او از لندن دریافت داشته در اختیار من گذاشت این شرح بمحض اینکه سفیر کبیر شوروی در باره شرایط شوروی دستوراتی در یافت نماید تسلیم دولت ایران خواهد شد:
1 – روسها به شمالِ خط زیر عقب نشینی خواهند نمود: از مرز عراق تا اشنو ( اشنویه) و از آنجا در یک جهت شرقی که از میاندوآب و زنجان و قزوین و شمال شرقی خرم آباد و مشرق بابلسر و جنوب سمنان و شمال شرقی شاهرود و شمال خط مرزی شوروی عبور می‌کند امتداد پیدا می‌کند.
2 – انگلیسها به مغرب و جنوب خط زیر عقب نشینی خواهند نمود: خانقین و از آنجا متمایل به شرق تا کرمانشاه و در جهت جنوب باختری بندر دیلم ( در خلیج ).
3 – اشغال هردوی این منطقه موقتی خواهد بود.
4 – آلمانیها در مدت یک هفته از ایران اخراج خواهند شد معهذا به عده‌ای از متخصصین فنی اجازه داده خواهد شد که در ایران بمانند.
5 – دولت ایران تسهیلات کامل فراهم خواهد ساخت که تدارکات ومهمات بطور ترانزیت از ایران عبور کند ولی نه عبور سپاهیان.
6 – ایران یک سیاست کاملاً بی‌طرفی تعقیب خواهد نمود.
7 – انگلس‌ها و روسها مناسبات دوستانه با ایران خواهند داشت.
8 – انگلیسها به پرداخت حق امتیاز نفت ادامه خواهند داد. شرایط چنانکه ملاحظه می‌شود آنقدر که انتظار می‌رفت سخت و دشوار نیست وقطعاً از طرف ایرانیها مورد قبول واقع خواهد شد. ملاحظه خواهد شد که سراسر منطقه نفت در منطقه انگلیسیها گنجانیده شده‌است.
دریفوس
* گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا:
تهران 31 اوت 1941 ( نهم شهریور 132)
( در روز اول سپتامبر ساعت 55 : 3 دریافت کندد).
126 – عطف به گزارش شماره 122 ( مورخ 30 اوت ساعت یک بعد از ظهر ) شرایط روس و انگلیس دیروز ساعت 5 بعد ازظهر تسلیم دولت ایران شد. کمی پیش نخست وزیر به نمایندگان انگلیس و روس اطلاع داد که مذاکرات با انگلیس و روس پیشرفت حاصل نموده است. وی از نمایندگان مجلس و مردم درخواست نمود که خونسرد و آرام باشند و اظهار داشت که وحشت زدگی مردم ایران موجب صدمه بزرگی شده‌است.
ساعت 9 صبح امروز هشت فروند هواپیما روسی چند بمب روی تهران فرو ریختند وابسته نظامی ما حفره‌ها و فرورفتگی‌هائی که دو تا از این بمب‌ها که به جنوب شهر افتاد دو نفر را کشت و یک نفر را مجروح نمود و شاید تلفات دیگری هم ببار آورد. حتی در این لحظه هم صدای هواپیماهای روسی مجدداً در بالای سر شنیده می‌شود.
فهمیدن این نکته خیلی دشوار است که چرا روسها تهران را پس از آنکه ایرانیها دست از مقاومت برداشتند و پس از آنکه شرایط تسلیم ( دولت ایران) شد بمباران می‌کنند. شاید می‌خواهند عملی را که من در گزارش شماره 21 ( 121 ) ذکر کردم تلافی و جبران کنند ( منظور از عمل تیراندازی به یک هواپیمای شوروی بر فراز تهران است که بمب‌ها احتمالاً بوسیله آن فرو ریخته می‌شد) . اگر مقصود آنها ایجاد وحشت بین مردم ایران بود که در این مقصود توفیق حاصل کرده‌اند. بعضی از اوراقی که امروز ریخته شد خطاب به دهقانان ایران بود و تأکید شده بود که روسیه چقدر به آنها کمک کرده‌است.
دریفوس
* تلگراف رضا شاه به پرزیدنت روزولت:
تهران – 25 اوت 1941( سوم شهریور 1320 ) ساعت 1 بعد از ظهر ( روز 25 اوت ساعت 51 : 10 بعد از ظهر دریافت شد.)
حضرت رئیس جمهوری قطعاً اطلاع حاصل کرده‌اند که قوای روس و انگلیس ناگهان و بدون اخطار قبلی از سرحدات این کشور عبور نموده و بعضی نواحی را اشغال و عده‌ای از شهرهای بازو بلادفاع را بمباران کرده‌اند. بهانه کهنه دولتهای روس و انگلیس این است که آنها داعا دارند که از اقامت محدودی از آلمانیها در ایران نگران می‌باشند و حال آنکه دولت من همه نوع اطمینانهائی داده که آلمانیها بزودی خاک این کشور را ترک خواهند گفت. موجبی برای نگرانی نمی‌تواند دیگر وجود داشته باشد و من نمی‌توانم بفهمم بچه علت آنها متشبث به اعمال تجاوز شده و شهرها را بدون جهت بزیر بمباران گرفته‌اند. با اتکاء به بیابانی که در باره لزوم دفاع از اصول عدالت بین المللی و حق آزادی مردم مکرراً ایراد نموده‌اند وظیفه خود می‌دانم نظر آن جناب را لطفاً به این واقعه که کشوری بی‌طرف و صلح دوست را که فکری جز تأمین آرامش خود و اصلاح امور مملکت نداشته گرفتار جنگ نموده جلب نمایم و از آن جناب تمنا دارم اقدامات فوری مؤثر و انسانی برای خاتمه دادن به این اعمال تجاوز اتخاذ نمایند. با اطمینان به احساسات و حسن نیت آن جناب مراتب دوستی صمیمانه خود را تجدید می‌نمایم.
رضا پهلوی
* تلگراف پرزیدنت روز ولت به رضا شاه:
واشنگتن – دوم سپتامبر 1941 ( یازدهم شهریور 1320)
تلگراف آن اعلیحضرت راجع به ورود اخیر قوای انگلیس و روس به ایران را دریافت داشتم. من جریان حوادث ایران را از نزدیک دنبال نموده و نظریات اعلیحضرت را مورد توجه دقیق قرارداده‌ام. این وضع به اعتقاد این جانب شایسته آن است که مورد توجه جدی کلیه ملل آزاد عالم و از جمله خود این جانب قرارگیرد و اعلیحضرت می‌توانند اطمینان داشته باشند که ما چنین توجه را ( به وضعی که پیش آمده) مبذول داشته و مرعی و ملحوظ می‌داریم . در عین حال امیدواریم اعلیحضرت با این جانب هم عقیده باشد که ما باید به اوضاع با توجه کامل به حوادث و پیش آمدهای کنونی دنیا ناظر باشیم. اگر ما موضوع را از هر جهت و از هر جنبه و من حیث المجموع مورد توجه قراردهیم، نه فقط مسائل حیاتی پیش می‌آید که خود اعلیحضرت به آن اشاره فرموده‌اید، بلکه ملاحظات اساسی دیگری از جاه طلبیهای هیتلر که می‌خواهد دنیا را بزیر سلطه و تسخیر خود درآورد به میان می‌آید . قطعی و مسلم است که جنبش آلمان برای فتح و پیروزی ادامه خواهد یافت و دنباله آن از اروپا تا آسیا و آفریقا و حتی به آمریکاها ( امریکای شمالی و امریکای جنوبی ) گسترده خواهد شد. مگر اینکه یک قدرت نظامی جلوی این جنبش و حرکت را بگیرد. همچنین محرز و مسلم است که کشورهایی که میل دارند استقلال خود را محفوظ نگاهدارند باید در یک مجاهده عظیم و مشترکی شرکت کنند تا که غرق و نابود نشوند. دولت و مردم آمریکا با اطلاع و وقوف به این حقایق نه فقط با حداکثر سرعت ممکن – چنانکه برهمه معلوم است – به تقویت بنیه دفاعی خود مشغول می‌باشند بلکه یک برنامه وسیع کمک مادی برای مساعدت به کشورهایی که جداً در برابر جاه طلبی آلمان جهت استیلا بر جهان ایستادگی و پایداری می‌کنند، به مورد اجرا گذاشته‌اند.
وزیر مختارآن اعلیحضرت در واشنگتن از نظریات این دولت در باره وضع بین‌المللی و مجاهدات عظیمی که این کشوربعمل می‌آورد نیک آگاه است و اطمینان دارم اطلاعات خود را بر اساس مذاکرات و گفتگوهائی که در اینجا بعمل آورده تقدیم دولت آن اعلیحضرت نموده‌است.
دولت من بیانات ( یادداشتها ) دولتهای انگلیس و شوروی را به دولت ایران مبنی بر اینکه آنها نظری علیه استقلال و تمامیت ارضی ایران ندارند ملاحظه نموده است. نظر بوجود دوستی و مودت دیرین بین دو کشور ( دولت من از انگلیس و شوروی راجع به نقشه‌های آنی و آتی و قصد و منظور آنها در ایران اطلاعاتی خواستار شده و به آنها پیشنهاد کرده که بسیار معقول و پسندیده خواهد بود که آنها برای کلیه ملل آزاد جهان همان اطمینانهائی را که به خود اعلیحضرت داده‌اند تکرار نمایند.
میل دارم اعلیحضرت همایون را از حسن نیت خود مطمئن سازم و اطمینانها و دوستی صمیمانه خود را تجدید نمایم.
فرانکلین د. روزولت
* گزارش وزیر مختار امریکا در ایران (دریفوس ) به وزیر خارجه امریکا:
تهران – سوم سپتامبر 1941 ( 12 شهریور 1320) – ساعت 9 صبح ( ساعت 11 بعد از ظهر همان روز دریافت شد).
134 – دولت ایران درجواب خود به یادداشت‌های انگلیس و روس ( به گزارش شماره 122 من مرجعه شود) شرایط پیشنهادی آنها را تنها با یک اسثثنای مهم قبول نموده‌است. ایران می‌خواهد در منطقه انگلیس تغییری داده شود تا دزفول و خرم آباد خارج از منطقه انگلیس قرار گیرند و د رمنطقه روس هم ایران می‌خواهد قزوین و سمنان و شاهرود جزء منطقه روس نباشد . علاوه بر استقلال ایران، نکات زیر را خاطرنشان ساخته است. دولت ایران امیدوار است که استقلال ایران و حق وی برای اداره کردن سراسر کشور ادامه داشته و نیروی انتظامی بلافاصله وظایف خود را از نو شروع کند و انتظار ندارند که آنها ( ایرانیها) هزینه‌های دفاع را بپردازند و برای جلوگیری از اصطکاک قوای (اشغالی ) با مردم ارتباط بین آنها باید محدود به حد‌اقل باشد و متفقین اجناس و کالائی را که سابقاً آلمان خریداری می‌کرد خریداری کنند و اسلحه و مهماتی که بدست متفقین افتاده است به ایران مسترد بدارند و جان و مال اشخاصی که پس از اعلام قطع مقاومت از جانب ایران اتلاف شده‌است ( با پرداخت غرامت) جبران کنند و موقعی که وضع مقتضی شد قوای خود را از ایران بیرون ببرند . ایرانیها با اخراج آلمانیها موافقت کرده‌اند ولی انتظار دارند که متفقین برای تأمین سلامت آنها ترتیباتی بدهند.
استنباط کرده‌ام که ایرانیها از روسها در خواست کرده‌اند که در منطقه خود تجدید نظر بعمل‌آورند زیرا بیم دارند که روسها که این‌قدر به تهران نزدیک شده‌اند ممکن است بهانۀ جوئی کنند و پایتخت کشور را اشغال نمایند. وزیر مختار انگلیس نیز در خفا همین بیم را دارد.
نمایندگان انگلیس و روس هنوز برای اخراج آلمانیها که همچنان در پناهندگی سفارت آلمان بسر می برند، منتظر وصول دستور می‌باشند.
دریفوس
*گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس) به وزیر خارجه امریکا:
تهران هفتم سپتامبر ( 16 شهریور1320 ) ساعت 8 صبح ( روز 14 سپتامبر ساعت 26: 12 بعد از ظهر در یافت شد)
139 – دیشب شاه مرا به کاخ احضار نمود و بطور خصوصی مرا بحضور پذیرفت. ظاهراً مقصود از احضار من این بود که من تشکرات شاه را بخاطر تلگرافی که رئیس جمهوری امریکا در دوم سپتامبر به حضور شاه مخابرۀ نموده به رئیس جمهوری ابلاغ کنم. ولی احساس می‌کنم که علت مهمتری برای احضار من بوجود داشت و منظور این بود که شاه نظریات کنونی خود را بوسیله من به دولت امریکا ابلاغ نماید. شاه ابتدا از من خواهش کرد که اولاً تشکرات وی را به رئیس جمهوری بخاطرحسن نیت و دوستی که ابراز داشته بیان کنم .
ثانیاً، خرسندی شاه را از اظهارات رئیس جمهوری امریکا مبنی بر اینکه حوادث ایران را تعقیب می‌کند به رئیس جمهوری خاطر نشان سازم.
ثالثاً، رضایت خاطر شاه را از اینکه دولت امریکا بیانات انگلیس و روس را مبنی بر اینکه در باره تمامیت ارضی و استقلال ایران هیچ نقشه‌ای ندارند بیان نمایم.
آنگاه شاه با صریح‌ترین بیانی اظهار داشت که نسبت به آلمانیها علاقه وسمپاتی ندارد و در چند مورد با آنها مشکلاتی داشته‌است و حاضر و آماده‌است برای مقاومت در برابر آنها مساعی مشترک بعمل آورد . شاه اضافه کرد که روسها و انگلیسها می‌توانستند آنچه را که در ایران می‌خواستند با مذاکرات دوستانه بدست آورند. در جواب اظهار من که بیانات شاه برای دولت انگلیس بی‌نهایت جالب خواهد بود اظهار نمود که میل دارم انگلیسها به این نظریات من واقف شوند و مانعی ندارد که شما ( دریفوس) مطالب مذکور را به اطلاع وزیر مختار انگلیس برسانید.
من بی‌پرده به شاه گفتم دیپلماتهای خارجی هیچ‌وقت نتوانسه اند اجازه شرفیابی به حضور شاه حاصل کنند و از این عدم شرفیابی زیانهائی حاصل شده‌است. شاه جواب داد که همواره شایق بوده آنها ( دیپلماتهای خارجی ) را به حضور بپذیرد… این اظهار نشان می‌دهد که شاید تغییری در طبع شاه بوجود آمده‌است.
من این مطالب را باطلاع وزیر مختار انگلیس رسانیدم او خوشحال بنظر رسید و گفت تلگرافاً از لندن کسب اجزاه خواهد نمود تا بملاقات شاه برود و پاره‌ای حقایق را بنظر شاه رسانید…
در یفوس