۲۶خرداد، بمناسبت صد و سیُ و سومین سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (۱۱۸ ) –  بخش اول :

◀ مذاکرات مجلس در بارۀ اشغال ایران توسط قوای متفقین:

    مجلس[ دورۀ ‏۱۲] جلسه فوق العاده  تشکیل داد. از سوم  تا سی‌ام  شهریور.  در مجلس  چه گذشت؟

 ا ز روز دوشنبه  سوم شهریور ماه 1320 تا یکشنبه  سی‌ام شهریور  مسائل  مشکل و قضایای بسیار مهم  پیش آمده و اتفاقات تاریخی عجیبی افتاده‌است و اسناد و نامه‌هائی بین دولت ایران و سفارتین روس و انگلیس مبادله  شده‌است که از نظر روشن شدن نکات مهم تاریخ واجد کمال اهمیت است.  بنابراین لازم است آنچه در طول این مدت روی داده و بطور رسمی بیان شده بدون کم و کاست یک جا آورده شود. بهمین جهت به مجله رسمی مذاکرات مجلس دوره دوازدهم که در صحت آن نمی‌توان تردید داشت مراجعه نموده و مذاکرات و نظراتی را که ابراز شده، مورد مطالعه  قرار می‌دهیم تا  قضایا بطور مستند بازگو شوند و وضعیت آن زمان را بیشتر روشن  گردد.

◀مشروح مذاکرات مجلس ملى،دورۀ ‏۱۲، روزدوشنبه سوم شهریورماه ۱۳۲۰  (جلسه: ۱۰۹)

مجلس سه ساعت و نیم بعداز ظهر به ریاست آقاى اسفندیارى تشکیل گشت.

پس از قرائت صورت مجلس روز قبل توسط آقاى(طوسى)منشى،[ آقای اسفندیاری رئیس مجلس ] اظهار داشت:

٭ بیانات آقاى رئیس:‏

● رئیس: البته در نظر آقایان هست که قرار بود جلسه ما روز یکشنبه نهم شهریور ماه تشکیل بشود لیکن به مناسبت پیش‌آمدى که لازم بود دولت به اطلاع مجلس برساند این جلسه فوق‌العاده تشکیل شد و حالا هیئت دولت حاضر هستند و اظهارات خودشان را خواهند نمود.

٭ بیانات آقاى نخست وزیر:

●رئیس: آقاى نخست وزیر فرمایشى داشتند بفرمایند.

● نخست وزیر (آقاى منصور): مطالبى که به اطلاع آقایان نمایندگان می‌رسد فقط براى گزارش جریان اخیر و وقایعى است که روى داده‌است. آقایان نمایندگان در این موضوع هر گونه اظهاراتى داشته باشند تمنى می‌شود به جلسات بعد موکول دارند.

    به طوری که از ابتداى وقوع جنگ کنونى، بنا به فرمان ملوکانه، مقررگردید، دولت شاهنشاه بى‌طرفى ایران را اعلام نموده با تمام وسایل و قواى خود دقیقاً این نیات را پیروى و به موقع اجرا گذاشته و با یک رویه صریح و روشنى در حفظ کشور از خطر سرایت وقایع جنگ و در صیانت حقوق مشروع تمام دول که به ایران روابط دارند به ویژه دول همسایه کوشیده چنان که تا حال به هیچ وجه خطرى در ایران از هیچ طرف به هیچ یک از آنها متوجه نگردیده (عموم نمایندگان- صحیح است). با این حال دولت انگلیس و بعد از اتفاق آن دولت با دولت شوروى هر دو متفقاً اظهاراتى مبنى بر نگرانى از وجود یک عده آلمانى در ایران نموده و دو نوبت در تاریخ ۲۸ تیر ماه و تاریخ ۲۵ مرداد ماه بر طبق اظهارات مزبور به وسیله نمایندگان خود تذکاریه تسلیم داشته که اخراج قسمت عمده از آلمانی‌هاى مقیم ایران را درخواست مى‌کردند. درپاسخ این اظهارات، چه ضمن مذاکرات عدیده شفاهى و چه طى تذکاریه‌هاى تاریخ ۷ مرداد تا تاریخ ۳۰ مرداد کتباً اطمینان‌هاى کافى در مراقبت‌هاى دولت ایران نسبت به رفتار کلیه اتباع بیگانه و عدم امکان بروز مخاطراتى از عده معدودى آلمانى که در ایران مشغول کارهاى معینى هستند داده شد و براى مزید اطمینان، دولت اقدامات مقتضى براى کاستن عده معتنابهى از شمار آلمان‌ها به عمل آورد و مراتب مکرر چه در طهران و چه در مسکو و لندن به مقامات مربوطه دولت انگلستان و شوروى خاطر نشان و آنچه ممکن بود براى حصول اطمینان و روشن ساختن نظریه آنها کوشش گردید. متأسفانه با تمام این مجاهدات که دولت ایران به منظور حفظ امنیت و آسایش کشور و رفع نگرانى دو دولت همسایه خود نمود، در عوض حسن تفاهم و تسویه مسالمت‌آمیز قضیه، نتیجه این شد که نمایندگان شوروى و انگلیس ساعت ۴ صبح امروز به منزل نخست وزیر رفته و هر کدام یادداشتى مبنى بر تکرار مطالب گذشته که جواب آنها با اقدامات اطمینان بخش داده شده بود، تسلیم نمودند. در این یادداشت‌ها توسل خود را به اقدام نظامى اخطار کرده‌اند و مطابق گزارش‌هایى که رسیده معلوم شد نیروى نظامى آنها در تاریخ همان ساعت که نمایندگان مزبور در منزل نخست وزیر مشغول مذاکره بودند، از مرزهاى ایران تجاوز نموده نیروى هوایى شوروى در آذربایجان به بمباران شهرهاى باز و بى‌دفاع پرداخته و قواى زیاد از جلفا به سمت تبریز اعزام شده‌اند. در خوزستان قواى انگلیس به بندر شاهپور و خر‌مشهر حمله برده کشتى ما را غافلگیر نموده صدمه زده‌اند و نیروى هوایى آن دولت به اهواز بمب ریخته از طرف قصر شیرین به سمت کرمانشاه در حرکت می‌باشند. قواى متجاوز در هر نقطه که با نیروى ارتش شاهنشاهى مواجه شده‌اند طبعاً تصادم زد و خوردى هم رخ داده است.

   دولت براى روشن ساختن علت و منظور این تجاوزات به فوریت مذاکرات و اقدامات به عمل آورده و منتظر نتیجه مذاکرات هستیم.

   تقاضا شد در این جلسه غیر از استماع گزارش صحبتى نشود بعد به موقع به مجلس، براى استحضار از نتیجه مذاکرات و اتخاذ تصمیم، خبر خواهیم داد.

    دولت لازم می‌داند به عموم افراد کشور توصیه و تأکید نماید که در این موقع باید کمال متانت و خونسردى را رعایت نموده با نهایت آرامش رفتار نمایند (عموم نمایندگان- صحیح است)

رئیس مجلس شوراى ملى – حسن اسفندیارى‏

◀ مشروح مذاکرات مجلس روز یکشنبه۶ شهریورماه ۱۳۲۰( جلسه:۱۱۰):

   مجلس سه ساعت و ده دقیقه پیش از ظهر به ر‌یاست آقاى اسفندیارى تشکیل شد و او  اظهار داشت: به طورى که آقایان مستحضرند جلسه ما براى یکشنبه مقرر شده بود ولى چون هیئت دولت لازم دیدند جلسه فوق‌العاده تشکیل بشود براى اظهاراتى که دارند به این جهت منتظر تشریف آوردنشان بودیم آقاى نخست وزیر فرمایشى داشتند؟

٭ معرفى هیأت دولت و بیانات آقاى فروغى نخست وزیر:

     نخست وزیر- اراده مقدس ملوکانه بر این قرار گرفته‌است که بنده مفتخر شوم به این که هیئت دولت را تشکیل بدهم. بنابراین، هیئت دولت را به این ترتیب به محضر محترم مجلس شوراى ملى معرفى می‌نمایم: آقاى آهى وزیر دادگسترى، آقاى سهیلى وزیر امور خارجه، آقاى علم وزیر پست و تلگراف، آقاى مرآت وزیر فرهنگ، آقاى دکتر سجادى وزیر راه، آقاى عامرى وزیر کشور، آقاى سرلشکر نخجوان کفیل وزارت جنگ، آقاى وثیقى کفیل وزارت بازرگانى، آقاى گلشائیان کفیل وزارت دارایى ،آقاى رام رئیس کل کشاورزى. وزیر پیشه و هنر بعداً معرفى خواهد شد.

     خاطر آقایان نمایندگان محترم از نیات مقدس اعلیحضرت همایون شاهنشاهى درباره اصلاحات و پیشرفت امور کشور کاملاً مستحضر است و در ضمن برنامه‌ای که مکرر از طرف دولت‌هاى وقت پیشنهاد مجلس شوراى ملى شده‌است، ملاحظه فرموده‌اند. بنابراین دولت امروزى به ورود در برنامه تفصیلى حاجتى نمى‌بیند و همین قدر به استحضار خاطر نمایندگان محترم می‌رساند که با نهایت جدیت در حفظ مناسبت حسنه با دول خارجه مخصوصاً همسایگان و تعقیب اصلاحاتی که منظور نظر اعلیحضرت همایونى و عموم ملت است.  خواهند کوشید ضمناً خاطر آقایان محترم را مستحضر می‌دارم که چون به طوری که به خوبى آگاهى دارند و دولت و ملت ایران صمیمانه طرفدار صلح و مسالمت بوده و می‌باشد، براى این که این نیت تزلزل ناپذیر کاملاً بر جهانیان مشکوف گردد، دولت به پیروى نیات صلح خواهانه اعلیحضرت همایون شاهنشاهى به قواى نظامى کشور هم اکنون دستور می‌دهد که از هر‌گونه عملیات مقاومت خوددارى نمایند تا موجبات خونریزى و اختلال امنیت مرتفع شود و آسایش عمومى حاصل گردد.

٭ بیانات آقای  صدر:

● رئیس: آقاى صدر

● صدر: در عین حال که ملت نگران اوضاع حاضره بوده با امیدوارى کاملى که همیشه به نیات مقدسه شاهنشاه محبوب خود در حفظ مناسبات دوستانه با دولت همسایه داشته و دارد، انتظار می‌رفت که اقدامات موثر و فورى به عمل آید.  اینک که هیئت دولت جدید به مجلس معرفى می‌شوند به واسطه حسن اعتمادى که ملت به هیئت فعلى دولت دارد و این امیدوارى بیشتر و وسیله اطمینان و آسایش خاطر ملت بهتر فراهم می‌شود و اینک انتظار داریم که هیئت دولت با جدیت در بهبودى اوضاع کوشش کرده نتیجه را به مجلس اعلام فرمایند.

٭ بیانات آقاى موید احمدى‏:

● رئیس: آقاى مؤید‌احمدى‏

● مؤید‌احمدى: مجلس و ملت کاملاً به نیات مقدسه اعلیحضرت همایونى و اصلاح و پیشرفت امور کشور اطمینان دارد و علاوه بر این هیئت دولت حاضر که به ریاست آقاى فروغى معرفى شده کاملاً طرف اطمینان عامه ملت و مجلس شوراى ملى هستند و مجلس شوراى ملى منتظر است نتیجه اقدامات سریعه و مجدانه دولت در اصلاح کلیه امور کشور، خاصه اوضاعی که اخیراً پیش آمده، را ملاحظه کند. امید است هر چه زودتر نتیجه اقدامات دولت به عرض مجلس شوراى ملى برسد که موجب تسکین نگرانى عمومى است.

٭ تقاضاى راى اعتماد نسبت به هیئت دولت واخذ اعتماد:

● نخست وزیر: اجازه می‌فرمایند آقایان چون هیئت دولت به فوریت باید مشغول کار بشود بنده تقاضا دارم که مجلس شوراى ملى نظر خودشان را نسبت به دولت بفرمایند.

● رئیس: بر حسب اظهارات آقاى نخست وزیر رأى اعتماد مجلس نسبت به دولت تقاضا مى‌شود آقایانى که موافقند ورقه سفید خواهند داد

(اخذ و استخراج آرا به عمل آمد ۹۱ ورقه سفید شمرده شد)

● رئیس:  مجلس شو‌راى ملى به اتفاق آراء نود و یک رأى اعتماد خود را نسبت به دولت اظهار داشت.

● [اسامی رأی‌دهندگان – آقایان : عطاءالله پالیزی – هدایت‌الله پالیزی – اعظم زنگنه – خلیل حریری – مولوی – دکتر سنگ – دکتر طاهری – مسعودی خراسانی – دکتر سمیعی – مهدوی – چایچی – دشتی – روحی – رضوی – اقبال – یار احمدی – انوار – اردبیلی مخبر‌فرهمند – دکتر غنی – امیر‌تیمور – همراز – پناهی – دادور – صدر – مهذب – صفاری – مجد ضیایی – رهبری – ساگینیان – نقابت – مؤید احمدی – مشیر دوانی – بوداغیان – معینی – طوسی – آزادی – عزیزی – دکتر قزل‌ایاغ – جعفر اصفهانی – منصف – ابراهیمی ریگی – فتوحی – ملک‌زاده آملی – پارسا – فروهر – کازرونیان – طالش رحمت سمیعی – هدایت – مقدم – نیک‌پور – بیات – اوحدی – دکتر تاج‌بخش – طباطبایی – ملایری – مؤید ثابتی – دکتر ضیاء – دبستانی – محمد محیط – ثقۀ‌الاسلامی – بهبهانی – هاشمی – امامی – عباس مسعودی – اصفهانیان – محمد وکیل – ملک مدنی – نائینی – ابراهیم سمیعی – جلایی – مرآت اسفندیاری – اعتبار – صفوی – افشار ناهید – کاظم جلیلی – لاریجانی – دکتر ملک‌زاده – معتضدی – نوبخت – شاهرودی – موقر – ذوالقدر – شیرازی – سلطانی – شیخ‌الاسلامی – حمزه تاش – دکتر لقمان – مشار .]

● رئیس: تصویب می‌فرمایید جلسه را ختم کنیم (صحیح است)

● رئیس مجلس شوراى ملى – حسن اسفندیارى‏

◀ مشروح مذاکرات مجلس روزیکشنبه ۹ شهریور ماه ۱۳۲۰ (جلسه: ۱۱۱):

    مجلس یک ساعت پیش از ظهر به ر‌یاست آقاى اسفندیارى تشکیل شد ودر پی تصویب صورت مجلس قب، آقای فروغی ( نخست وزیر ) بیاناتی  ایراد کرد.

٭ بیانات آقاى نخست وزیر:

● رئیس: آقاى نخست وزیر فرمایشى دارید بفرمایید.

● نخست وزیر( آقای محمد علی فروغی ): عرایض بنده‌ امروز مختصر است و هنوز موقع این نرسیده است که خاطر محترم نمایندگان را از جزئیات و تفاصیل قضایاى اخیر مستحضر کنم . همین قدر عرض می‌کنم مذاکرات و اقدامات در موضوع قضایاى اخیر از دیروز به یک مرحله بعدى و روشن‌ترى رسیده‌است. حالا مشغول هستیم هم مطالعه کنیم و مذاکره و در ظرف فردا پس فردا امیدو‌اریم به نتیجه قطعى برسیم و خاطر آقایان نمایندگان محترم را از آن مستحضرکنیم. چیزى را که بیشتر بنده می‌خواستم خاطر نشان کنم این تأسفى است که از براى ما حاصل شده است از وضع روحیه مردم که بنده چیزهاى غریب وعجیب مى‌شنوم ، ازاراجیف و جعلیات و مى‌بینیم وحشت خاطر زیادى براى اهالى طهران است و حتى مى‌شنویم جماعتى از طهران بیرون می‌رود و خارج می‌شوند و من علت این را نمی‌دانم. اگر چه می‌دانم به واسطه القائات صورى به واسطه خبرهایى است که مغرضین منتشر می‌کنند ولیکن می‌خواهم عرض کنم چرا مردم این قدر متوحش هستند؟ براى مرکز و براى افراد خطرى در بین نیست. این قضایایى که واقع شده‌است. در نتیجه، همان امورى است که مستحضرید و می‌دانید چرا واقع می‌شود ولیکن بنده می‌خواهم اطمینان بدهم به آقایان و همه اهل طهران و براى مرکز و براى افراد خطرى دربین نیست. این قضایایى که واقع شده‌است در نتیجه همه امورى است که مستحضرید و می‌دانید چرا واقع می‌شود ولیکن بنده خواستم اطمینان بدهم به آقایان و همۀ اهل طهران که این طور دستپاچه و پریشان خاطر نباشید که هیچ قسم مخاطره براى طهران و براى مرکز و براى دولت نیست. اگر خبرى مى‌شنوید باور نکنید و اگرجلو هراس میان مردم را نگیریم نمی‌توانیم کار بکنیم. نان فراوان است گندم فراوان است همه چیزهست و اما اگر بنا شد هر کس به جاى این که یک دانه نان که محتاج است ده تا نان بخرد البته تنگى پیش مى‌آید (نمایندگان- صحیح است) در این که ما در یک موقع مشکلى گرفتار شدیم حرفى نیست ما که این را پنهان نکردیم . آقایان که می‌دانند یک قضیه مشکلى براى دولت پیش آمده‌است. روزگار همین است که گاهى قضایاى مشکل براى دولت پیش آمد، باید بنشیند و حل کند و البته براى این که حل شود مردم هم باید کمک کنند نه این که مشکلاتى هم در داخله براى خودمان درست کنیم. (صحیح است). البته مردم آسوده باشند و خاطرشان پریشان نباشد کجا فرار می‌کنید؟ چرا فرار می‌کنند؟ بنده اطمینان می‌دهم که شهر طهران کاملاً در امان است هیچ خطرى نیست. البته آقایان هم باید میان مردم این مسئله را منتشر کنند و به این اراجیف و جعلیات غریب و عجیبى که شنیده می‌شود توجه نکنند و بدانند که یا از نادانى یا از سوء‌ نیت است. به چه علت‌هاى این حرف‌ها را درست می‌کنند. البته این را اراجیف را نباید گوش داد و مردم سرجاى خودشان بنشینند و آرام باشند و با هم بنشینیم و عمل را تمام کنیم و فردا پس فردا که به نتیجه قطعى رسید آقایان را از جریان امر آگاه سازیم( صحیح است)

رئیس مجلس شوراى ملى – حسن اسفندیارى‏

◀ مشروح  مذاکرات مجلس روزسه‌شنبه ۱۸ شهریور ماه ۱۳۲۰ (جلسه: ۱۱۳)

   مجلس یک ساعت و نیم پیش از ظهر به ریاست آقاى اسفندیارى تشکیل گشت.

● آقای رئیس اظهار داشت: به طوری که آقایان مستحضرید قرار بود جلسه آینده ما روز یکشنبه ۲۳ تشکیل بشود ولى به واسطه تقاضاى هیئت دولت که می‌خواستند گزارش قضایا را به اطلاع مجلس برسانند امروز جلسه به طور فوق‌العاده تشکیل شد که مطالب را آقایان وزرا‌ که حاضر‌ند به اطلاع مجلس شوراى ملى برسانند. آقاى نخست وزیر

● نخست وزیر (آقاى فروغى)- به واسطه کسالت فوق‌العاده که دارم نمی‌توانم متأسفانه بیان مفصلى بکنم آقاى وزیر امور خارجه مطالب را به استحضار مجلس شوراى ملى خواهند رسانید.

٭بیانات آقاى وزیر امور خارجه‏

● وزیرامور خارجه (آقاى سهیلى): سخن بر سر قضایا و پیش‌آمدهاى اخیر است که نظر به اهمیت آنها لازم است خاطر نمایندگان محترم و عموم ملت از آن آگاه باشند. آنچه تا روز پنجشنبه ششم این ماه واقع شده به استحضار آقایان رسیده‌است و به خاطر دارند که روز پنجشنبه هیئت دولتى که همان روز به مجلس شوراى ملى معرفى شد درضمن برنامه خود اطلاع داد که دولت ایران نظر به نیات صلح‌ خواهانه و مصلحت کشور تصمیم گرفته است که در مقابل قواى دولتین شوروى و انگلیس به قواى خود امر دهد که از مقاومت خوددارى نمایند.

   نمایندگان محترم هم درضمن رأى اعتماد به دولت، تصمیم را تصویب فرمودند. بنابراین همان روز شرح ذیل به سفارت کبیراى شوروى و سفارت انگلیس نوشته شد که متن آن را براى آقایان قرائت می‌کنم‏:

٭ نامه به سفیر ‌کبیر سفارت جماهیر شوروى و وزیر مختار انگلیس:

ششم شهریور ماه ۱۳۲۰

   چنان که خاطر آن جناب مستحضر است دولت شاهنشاهى ایران با رعایت سیاست بى‌طرفى پیوسته کوشش داشته است مناسبات دوستانه خود را به ویژه با دولت‌هاى همسایه خود محفوظ بدارد.  در این موقع هم که نیروى جنگى دولت اتحاد جماهیر شوروى به خاک ایران وارد گردیده اند، دولت ایران براى ابراز کمال حسن نیت و حفظ مناسبات همجوارى مبادرت به جنگ ننموده است. با این حال قواى آن دولت ایران براى ابراز کمال حسن نیت و حفظ مناسبات همجوارى مبادرت به جنگ ننموده است با این حال قواى آن دولت اقدام به عملیات جنگى و بمباران شهرها نموده و نیروى پادگان ایران در شهرستان‌ها هم طبعاً در مقابل حمله‌اى که به آنها شده‌است، ناگزیر از خود دفاع و مقاومت نموده‌اند. اینک به استحضار عالى می‌رساند که دولت شاهنشاهى براى اثبات نیت صلح‌خواهانه خود دستور داد نیروى دولتى به کلى ترک مقاومت نموده، از هر‌گونه اقدامى خودارى نماید. انتظار دارد قواى آن دولت هم حرکت کند عملیات جنگى را متروک دارد این تصمیم دولت به اطلاع نمایندگان دول دیگر هم می‌رسد.

   در روزهشتم شهریور ماه نمایندگان دولتین به ملاقات جناب آقاى نخست وزیر و اینجانب آمده، یادداشتهائى تسلیم نمودند که متن آنها عیناً خوانده می‌شود:

    آقاى وزیر محترماً به طوری که قبلاً تذکر داده شده خاطر جنابعالى را مستحضر می‌داریم که

1- دولتین اعلیحضرت انگلستان و شوروى هیچ نقشه‌ای برعلیه استقلال یا تمامیت ارضى ایران را ندارد و علت این که مجبور شده‌اند اقدامات نظامى به عمل آوردند، این بوده‌است که دولت ایران توجهى به پیشنهادات دوستانه آنها عیناً ننموده‌است. لیکن این گونه اقدامات بر علیه خود ایران اتخاذ نگردیده بلکه فقط بر علیه اقدامات ممکنه آلمانى‌هایى بوده که در نقاط مهم و تمام کشور ایران قرار گرفته بوده‌اند. چنانچه دولت ایران فعلاً حاضر به تشریکات مساعى باشند علت ندارد که عملیات خصمانه ادامه پیدا نماید.

۲- دولتین اعلیحضرت پادشاه انگلستان و شوروى خواستار بعضى ضمانت‌هائى می‌باشند که فعلاً دولت ایران در حقیقت مایل به انجام تقاضاى مزبور به قرار زیر است:

الف-  دولت ایران باید امر صادر نمایند که قشون ایران بدون مقاومت بیشترى از شمال و شرق خطى که از خانقین کرمانشاه، خرم آباد، مسجد سلیمان، هفت گل ، گچساران واز آنجا به بندر دیلم که در خلیج فارس واقع شده است عقب‌نشینى نمایند.

در شمال قشون ایران باید از نقاط: اشنو- حیدر‌آباد- میاندوآب- زنجان- قزوین- خرم آباد- بابل- زیر آب- سمنان- شاهرود- على آباد- عقب‌نشینى کنند.

    نقاط نامبرده بالا موقتاً به وسیله قشون انگلیس و شوروى اشغال خواهد شد.

ب- دولت ایران بایستى درظرف هفته‌ای کلیه اتباع آلمان به استثناى اعضاى حقیقى سفارت آلمان و چند نفر اشخاص فنى که در بنگاه‌هاى مخابرات یا نظامى نباشند. از ایران خارج نموده و صورت اسامى آلمانی‌ها مزبور را براى موافقت نمایندگان سیاسى انگلیس و شوروى در تهران تسلیم نماید.

ج- دولت ایران بایستى تعهد نماید که اتباع آلمان دیگرى به خاک ایران وارد نشوند.

د- دولت ایران بایستى تعهد نماید که مانعى در راه حمل و نقل لوازمى که شامل ادوات جنگى نیز خواهد شد و از وسط خاک ایران بین نیروهاى انگلیس و شوروى به عمل خواهد آمد قرار نداده بلکه تعهد نماید وسایل تسهیل حمل و نقل این قبیل لوازم را که یا به وسیله راه خط ‌آهن و یا از طریق هوا حمل می‌شوند فراهم سازد.

۳- در مقابل دولتین انگلیس و شوروى موافقت می‌نماید که:

الف- حقوق مربوط به نفت وغیره ایران را کمال فى‌السابق بپردازند.

ب- وسایل وتسهیلات لوازم مورد احتیاجات اقتصادى ایران را فراهم سازد.

ج- پیشروى زیادتر نیروها خود را متوقف ساخته و به محض این که وضعیت نظامى اجازه دهد قشون خود را از خاک ایران خارج نمایند.

۴- علاوه بر این دولت ایران تعهد مى‌نماید که دولت بى‌طرفى خود را ادامه داده و هیچ گونه عملى بر خلاف منافع دولتین انگلیس یا شوروى باشد در این مبارزه که بر اثر تجاوز آلمان بر آنها تحمیل گردیده است، ننماید.

موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خود را تجدید مى‌نمایم.

٭ ترجمه یا‌دادشت سفارت کبراى شوروى مورخه هشتم شهریور ۱۳۲۰:

   دولت اتحاد جماهیر شوروى و دولت بریتانیاى کبیر چنان که در نامه مورخ ۲۵ اوت سال جارى از خود اشعار داشته‌اند هیچ گونه مقاصدى که مخالف استقلال ایران و یا تمامیت ارضى آن باشد، ندارد. آنها مجبور شدند به عملیات نظامى در خاک ایران مبادرت ورزند چونکه دولت ایران به پیشنهادات دوستانه آنها عطف توجه ننمودند. با این حال این اقدامات به هیچ وجه متوجه خود ایران نیست. این اقدامات فقط متوجه اقداماتى است که به امنیت دولت اتحاد جماهیر شوروى و انگلستان و خود ایران به وسیله عملیات آلمان‌هایى که مقامات برجسته‌ا‌ى را در تمام ایران اشغال نموده‌اند وارد گردیده. چنانکه در حال حاضر دولت ایران تضمینات معینه راجع به این که دولت ایران اکنون حقیقتاً مایل است منافع حقه آنها را تأمین نماید بگیرد تضمینات از این قرار است:

الف- ایران باید قواى خود را در جنوب خطى که از مغرب به مشرق از نقاط زیر می‌گذرد عقب ببرد قصبه اشنو (در جنوب غربى دریاچه رضائیه) حیدر‌آباد و میاندوآب (در جنوب دریاچه رضائیه) و زنجان و قزوین و خرم آباد (ساحل جنوبى دریاى خزر) و بابل و زیر آب و سمنان و شاهرود و در مشرق على‌آباد. نواحى واقعه در شمال این خط باید موقتاً در تصرف نیروى شوروى باشد

دولت ایران باید به نیروى به خود امر دهد که در شمال و شرق خطى که ازر نقاط زیر می‌گذرد عقب بنشیند:

   خانقین و کرمانشاه و خرم آباد و مسجد سلیمان و هفت گل و گچساران و رامهرز و بندر دیلم نواحى واقعه در جنوب و مغرب این خط را موقتاً قشون انگلیس اشغال می‌نماید.

ب- دولت ایران باید در ظرف یک هفته تمام کلنى آلمانى را به استثناى هیئت سفارت آلمان و چند نفر تکنسین‌هاى متخصص که مشاغل آنها مربوط به وسایل ارتباطى یا مؤسساتى که جنبه نظامى دارند نباشد خارج نمایند.

   سیاهه آلمانی‌ها که در ایران خواهد ماند (و از آن جمله خواهند بود کارمندان سفارت آلمان) باید با موافقت سفارت شوروى و سفارت انگلستان در تهران تنظیم شود

ج- دولت ایران باید تعهد نماید که آلمانی‌ها را در آینده به خاک ایران راه ندهد.

د- دولت ایران تعهد نماید هیچ گونه موانعى براى حمل و نقل کالاها، از جمله مواد جنگى، که به مقصد اتحاد جماهیر شوروى و بریتانیاى کبیر حمل شود، ایجاد ننماید. و همچنین حمل کالاهایی و موادى را که در راه‌هاى شوسه و راه‌آهن ایران یا در خطوط هوایى حمل می‌شوند تسهیل نماید.

ه- به بنگاه‌هاى دولت اتحاد جماهیر شوروى براى توسعه کار نفت در کویر خوریان مطابق قرارداد ایران و شوروى و همچنین براى توسعه امور شیلات در سواحل جنوبى دریاى خزر مطابق قرار داد ایران و شوروى راجع به شیلات بذل مساعدت نماید.

و- دولت ایران باید تعهد نماید که بی‌طرفى را حفظ نموده بر ضرر منافع شوروى و انگلستان در مخاصمه‌ای که نتیجه تجاوزات آلمان باشد به هیچ وجه عنوان اقدامى ننماید.

   در عوض، دولتین

۱ – به دولت ایران در انجام امور اقتصادى آن کمک ومساعدت می‌نماید.

۲ – حرکت نیروى شوروى و انگلستان در آینده متوقف سازند و به محض این که وضعیت جنگى اجازه بدهد نیروى خود را از خاک ایران خارج نمایند.

دولت شوروى همچنین موافقت دارد:

ز- پرداخت حق‌الامتیاز شیلات سواحل جنوبى بحرخزر را بر وفق قرارداد ایران و شوروى مورخ اول اکتبر ۱۹۲۷ ادامه دهد.

دولت بریطانیاى کبیر موافقت دارد:

ح – پرداخت حقوقى را که از بابت اجاره بهاى نقاط نفت خیز و غیره به طوری که تاکنون معمول بوده ادامه دهد.  

   هیئت دولت بعد از مطالعات مشاوره نظر به اوضاع وموقعیت مخاطره‌ای که به کشور رو نموده است، در دهم شهریور ماه در جواب خواست بعضى تغییرات و اصلاحات دولتین در تقاضاهاى خود بدهند که اینک متن جواب‌هایى که به نمایندگان دولتین داده شده خوانده می‌شود:

٭ آقاى وزیر مختار- محترماً در پاسخ مورخ ۸ شهریور ماه ۱۳۲۰ (۳۰ اوت ۱۹۴۱) آن جناب اشعار می‌دارد:

   این که مرقوم شده‌است دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروى هیچ قصدى برعلیه استقلال و تمامیت ارضی ایران ندارند، اتخاذ سند می‌نماید و با اعتماد کامل انتظار دارد از اقدامات آن دو دولت چنان که صریحاً وعده داده‌اند هیچ نوع لطمه‌اى به استقلال کامل و تمامیت خاک ایران وارد نخواهد آمد و این که اظهار کرده‌اند که دولت ایران تضمین کند که منافع حقه آنها را رعایت خواهد کرد، دولت شاهنشاهى ایران کاملاً اطمینان می‌دهد که نه در گذشته نه در آینده هیچ قصد ندارد که منافع حقه آن دو دولت در ایران مختل شود و یا اقدامى بر‌خلاف دوستى و مناسبات حسن همجوارى که در بین بوده هست، به عمل آورد.

اما در باب تقاضاهایى که در نامه مزبور از دولت ایران نموده‌اند:

۱- این که تقاضا کرده‌اند دولت ایران به قواى خود امر دهد که به طرف شمال و مشرق خطى که از نقاط خانقین و کرمانشاه و خرم آباد و مسجد سلیمان و هفت گل و گچساران و رامهرمز و بندر دیلم می‌گذرد عقب بکشد و قواى دولت انگلستان در نواحى جنوبى و غربى این خط اقامت کند و نیز دولت ایران قواى خود را از طرف خطى که از مغرب به مشرق از قصبه اشنو در جنوب غربى رضائیه و زنجان و قزوین و خرم‌‌آباد در جنوب دریاچه رضائیه و زنجان و قزوین و خرم آباد در جنوب دریاى خزر وبابل وزیر آب وسمنان و شاهرود و على آباد در مشرق می‌گذرد عقب بکشد و قواى شوروى موقتاً در نواحى واقعه در شمال این خط اقامت کند، اظهار میشود که دولت ایران اصولاً این پیشنهاد را براى مدتى که اوضاع جنگ کنونى ایجاب مى‌کند مى‌پذیرد و ضمناً چون یقین دارد که خود دولتین هم قصد ندارند نواحى که در آنجا قواى خود را موقتاً اقامت می‌دهند وسیع باشد و نیز نظر به ملاحظاتى که شفاهاً گفته شد تقاضا مى‌کند در قسمت جنوبى حدود ناحیه منظور طورى معین شود که شهرهاى خرم آباد و دزفول در آن ناحیه واقع نشود. در قسمت شمال هم شهرهاى قزوین و سمنان و شاهرود از این خط خارج شود در این موضوع لازم می‌داند نکات زیر را اشعار دارد.

الف- دولت شاهنشاهى ایران تصور مى‌کند دولت انگلستان موافقت دارد که قواى ایران شهر کرمانشاه را تخلیه نکند.

ب- بنابر اصلى که آن دو دولت در آغاز نامه خود تصریح کرده‌اند مسلم است که در نواحى که قواى دولت بریطانیاى کبیر یا شوروى اقامت خواهند کرد. متعلقات دولت وملت ایران کاملاً محفوظ و اختیارات دولت ایران بر حسب استقلال تام خود راجع به وظایفى که نسبت به أمور کشور بر عهده دارد کاملاً بر‌قرار خواهد بود واز طرف قواى آن دو دولت به هیچ‌وجه عملیاتى که منافى با آن اختیارات باشد نخواهند کرد و ادارات دولتى و ملى ایران آزادانه به وظایف خود مطابق مقررات کشور ایران عمل خواهند کرد و قواى شهربانى و امنیه نیز مشمول همین اصل خواهند بود.

ج– قواى دولتین اتحاد جماهیر شوروى و انگلستان هر جا اقامت دارند از حیث تدارکات خواربار و لوازم زندگانى و مسکن و سایر حوایج بر دولت ایران تحمیلى نخواهند داشت و تهیه لوازم مزبور بر عهده خودشان خواهند بود و از قسمتى که از داخله تهیه نمایند باید مطابق مقررات کشور و به طریقى باشد که مضیقه‌ای پیش نیاید.

د- مأمورین دولتین اتحاد جماهیر شوروى و انگلستان در نقاطى که قواى آنها اقامت دارد دستورهاى لازم خواهند داد به این که قواى مذکور و افراد آنها حتى‌الامکان تماس با اهالى نداشته باشند تا از وقوع احتمالى قضایى نا‌مطلوب احتراز شود.

۲- این که تقاضا کردند دولت ایران در ظرف یک هفته تمام آلمانی‌ها به استثناى کارمندان کارمندان سفارت آلمان و بعضى متخصصین فنى که کار آنها مربوط به وسایل ارتباط یا اعمال نظامى نباشد از ایران خارج نماید اشعار می‌دارد دولت ایران موافقت خود را با این تقاضا اعلام می‌کند و چون آنها قصد خروج دارند، البته اقدام خواهند کرد که اتباع آلمانى که خارج می‌شوند بدون مزاحمت از آن نواحى عبور نمایند و از طرف قوا ومأمورین آن دو دولت تعرضى به آنها نشود.

۳- راجع به این که بعد از این دولت ایران اجازه ندهد اتباع آلمانى به خاک ایران وارد شوند اشکالى نیست و بدیهى است که این قید محدود به مدتى است که مخاصمهِ فعلى بین آن دو دولت با آلمان ادامه دارد.

۴- این که تقاضا کرده‌اند دولت ایران به هیچ‌وجه اشکالى براى حمل اجناس و مهمات جنگى به مقصد بریتانیاى کبیر و اتحاد جماهیر شوروى پیش نیاورد و حمل آنها را به وسیله راه‌هاى شوسه و راه‌هاى هوایى تسهیل نماید دولت شاهنشاهى موافقت خود را در این باب اشعار می‌دارد.

   البته تسهیلاتى که دولت ایران خواهد نمود در حدود تمکن و موجودیت وسایل خواهد بود به طوری که مایه تضیقى براى دولت ایران و ایرانیان فراهم نشود.

۵- این که اظهار داشته‌اند که دولت ایران تعهد کند که بی‌طرف مانده واقدامى نکند که به منافع دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروى در این منازعه آنها با دولت آلمان خلل وارد آورد لزوماً اشعار می‌دارد که راجع به بی‌طرفى به طوری که اطلاع دارند دولت ایران از آغاز جنگ اروپا به تیپ خاطر بی‌طرفى خود را اعلام داشته و به هیچ‌وجه از شرایط این بی‌طرفى تخلف نکرده بود و بعدها نیز در این تصمیم خود باقى خوهد بود و نیز دولت ایران هیچ گاه راضى نبوده و نخواهد بود که به منافع حقه آن دو دولت در ایران خللى وارد آید و امیدوار است که اولیاى آن دو دولت نیز در تفسیر این عبارت و تطبیق این معنى با موارد عمل، حسن تفاهم را از مد نظر دور ندارند تا از بروز هر گونه مشکلات اجتناب شود.

۶- به طوری که در نامه خود وعده دادند که به دولت ایران در برآوردن حوایج اقتصادى آن مساعدت نماید. یقین است که در اجراى این مقصود خرید کالاهاى صادراتى ایران را منظور نظر داشته و نیز اقدام لازم به عمل خواهند آورد که اجناس متعلق به ایران که اکنون در حدود متصرفات انگلستان یا در خاک دولت شوروى موجود و متوقف مانده هر چه زودتر به ایران حمل شود و از این حیث براى این کشور گشایش دست دهد

۷- نسبت به وعده‌هاى صریحى که آن دو دولت داده‌اند که پیشرفت قواى انگلیس و شوروى را متوقف سازند و به زودى که اوضاع جنگ کنونى اجازه دهد، آنها را ازخاک ایران بیرون ببرند، دولت ایران از این فقره اتخاذ سند مى‌نماید و اعتماد خود را نسبت به این اظهارات دو دولت اشعار می‌دهد

۸- این که اظهار داشتند حق‌الامتیاز نفت شرکت ایران و انگلیس مانند گذشته پرداخته خواهد شد و دولت شوروى هم موافق قرار داد ایران با شوروى مورخ اول اکتبر ۱۹۲۷ حقوق دولت ایران را از بابت شیلات سواحل جنوبى بحر خزر کما‌کان خواهد پرداخت موجب امتنان است.

۹- در خاتمه اشعار می‌دارد که چون ضمن عملیاتى که از روز سوم شهریور به بعد واقع شده ممکن است اسلحه و مهمات و اشیائى از قوا و متعلقات ایران بدست قواى آن دو دولت افتاده باشد، نظر به عوالم دوستى که فیمابین این دولت با دولت بریتانیاى کبیر و با دولت اتحاد جماهیر شوروى برقرار است، دولت ایران انتظار دارد که آنها را مسترد سازد و نیز چون در ضمن عملیات دولت خسارت مالى و خرابی‌ها و اطلاف نفوذ واقع شده‌است. امیدوار است از طرف آن دو دولت نیات دوستانه و منصفانه درباره ترمیم آنها ابراز شود. خواصه که قسمتى از امور ناگوار پس از آن روى داده است که دولت ایران به قواى خود امر به ترک مقاومت هم نموده است.