۲۶خرداد، بمناسبت صد و سیُ و سومین سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (۱۱۸ ) – بخش دوم :
٭ شرحى است که به سفارت شوروى نوشته شده است.
دولت شاهنشاهى ایران در جواب یادداشت شهریور ماه ۱۳۲۰ دولت اتحاد جماهیر شوروى اشعار می‌دارد.
این که مرقوم شده‌است دولت اتحاد جماهیر شوروى و دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان هیچ قصدى بر علیه استقلال و تمامیت خاک ایران ندارد و عملیاتى که اخیراً واقع شده بر ضد ایران نیست و در صورتى که دولت ایران حاضر بر همکارى باشد عملیات خصمانه ادامه نخواهد یافت، دولت ایران از این اظهار رسمى اتخاذ سند می‌نماید و با اعتماد کامل انتظار دارد از اقدامات آن دو دولت چنانچه “صریحا” وعده داده‌اند، هیچ نوع لطمه به استقلال کامل و تمامیت خاک ایران وارد نخواهد آمد و این که اظهار کرده‌اند که دولت ایران تضمین کند که منافع حقه آنها را رعایت خواهد کرد، دولت شاهنشاهى ایران کاملاً اطمینان می‌دهد که نه در گذشته نه در آینده هیچ قصدى نداشته و ندارد که منافع حقه آن دودولت در ایران مختل شود یا اقدامى برخلاف دوستى یا مناسبات همجوارى که در بین بوده و هست به عمل آید.
اما در باب تقاضاى که در یادداشت مزبور از دولت ایران نموده‌اند:
۱- این که تقاضا کرده‌اند دولت ایران قواى خود را به طرف جنوب خطى که از مشرق به مغرب از قطبه اشنو در جنوب غربى رضائیه و حیدر‌آباد و میاندوآب در جنوب دریاچه رضائیه و زنجان و قزوین و خرم آباد در جنوب دریاى خزر و بابل و زیر آب و سمنان و شاهرود و على آباد در مشرق می‌گذرد عقب بکشد و قواى شوروى موقتاً در نواحى واقع در شمال این خط اقامت کند و نیز دولت ایران به قواى خود امر دهد که بطرف شمال و مشرق خطى که از خانقین و کرمانشاه و خرم آباد و مسجد سلیمان و هفت گل و گچساران و رامهرمز و بندر دیلم می‌گذرد عقب بکشد و قواى دولت انگلستان در نواحى جنوبى وغربى این خط اقامت کند اظهار می‌شود که دولت ایران اصولاً این پیشنهاد را براى مدتى که اوضاع جنگ کنونى ایجاب مى‌کند مى‌پذیرد و ضمناً چون یقین دارد که خود دولتین هم قصد ندارند نواحى که بر آنجا قواى خود را موقتاً اقامت می‌دهند وسیع باشد و نیز نظر به ملاحظاتى که شفاحاً گفته شد تقاضا مى‌کند در قسمت جنوبى حدود ناحیه منظور طورى معین شود که شهرهاى خرم آباد و دزفول در آن ناحیه واقع نشود در قسمت شمال هم شهرهاى قزوین و سمنان و شاهرود از این خط خارج شود در این موضوع لازم می‌داند نکات زیر را اشعار دارد.
الف- دولت شاهنشاهى ایران تصور مى‌کند دولت انگلستان موافقت دارد که قواى ایران شهر کرمانشاه را تخلیه نکند.
ب- بنابر اصلى که آن دو دولت در آغاز نامه خود تصریح کرده‌اند مسلم است که در نواحى که قواى دولت شوروى یا بریتانیاى کبیر یا شوروى اقامت خواهند کرد متعلقات دولت و ملت ایران کاملاً محفوظ و اختیارات دولت ایران بر حسب استقلال تام خود راجع به وظایفى که نسبت به مأمور کشور بر عهده دارد کاملاً بر قرار خواهد بود و از طرف قواى آن دو دولت به هیچ‌وجه عملیاتى که منافعى با آن اختیارات باشد واقع نخواهد شود و ادارات دولتى و ملى ایران آزادانه به وظایف خود مطابق مقررات کشور ایران عمل خواهند کرد و قواى شهربانى و امنیه نیز مشمول همین اصل خواهند بود.
ج- قواى دولتین اتحاد جماهیر شوروى و انگلستان هر جا اقامت دارند از حیث تدارکات خواربار و لوازم زندگانى و مسکن و سایر حوایج بر دولت ایران تحمیلى نخواهند داشت و تهیه لوازم مزبور بر عهده خودشان خواهند بود و از قسمتى که از داخله تهیه نماید باید مطابق مقررات کشور و به طریقى باشد که مضیقه‌اى پیش نیاید.
د- مأمورین دولتین اتحاد جماهیر شوروى و انگلستان در نقاطى که قواى آنها اقامت دارد دستورهاى لازم خواهند داد به این که قواى مذکور و افراد آنها حتى‌الامکان تماس با اهالى نداشته باشند تا از وقوع احتمالى قضایى نا‌مطلوب احترازشود
۲- این که تقاضا کرده‌اند دولت ایران در ظرف یک هفته تمام آلمانی‌ها به استثناى کارمندان سفارت آلمان و بعضى متخصصین فنى که کار آنها مربوط به وسایل ارتباط یا اعمال نظامى نباشد از ایران خارج نماید اشعار می‌دارد دولت ایران موافقت خود را با این تقاضا اعلام می‌کند و چون خروج آنها از راه‌هائى باید بشود که قواى آن دودولت در آنجا اقامت دارند البته اقدام خواهند نمود که اتباع آلمانى که خارج می‌شوند بدون مزاحمت از آن نواحى عبور نمایند واز طرف قوا و مأمورین آن دو دولت تفرضى به آنها نشود.
۳- راجع به این که بعد از این دولت ایران اجازه ندهد اتباع آلمانى به خاک ایران وارد شوند اشکالى نیست و بدیهى است که این قید محدود به مدتى است که مخاصمه‌ای فعلى بین آن دو دولت آلمان ادامه دارد.
۴- این که تقاضا کرده‌اند دولت ایران به هیچ‌وجه اشکالى براى حمل اجناس و مهمات جنگى بمقصد بریتانیاى کبیر و اتحاد جماهیر شوروى پیش نیاورد و حمل آنها را به وسیله راه‌هاى شوسه و راه‌هاى هوایى تسهیل نماید دولت شاهنشاهى موافقت خود را در این باب اشعار می‌دارد البته تسهیلاتى که دولت ایران خواهد نمود در حدود تمکن و موجودیت وسایل خواهد بود به طوری که مایه تضییقى براى دولت ایران و ایرانیان فراهم نشود.
۵- این که تقاضا کرده‌اند دولت ایران تعهد کند که به جهت ترقى عملیات راجع به نفت کویر خوریان و همچنین براى ترقى عمل شیلات در ساحل جنوب بحر خزر موافق عهدنامه ایران و شوروى راجع به شیلات تسهیلات به عمل آورد لزوماً اشعار می‌شود که راجع به شیلات چنانچه استحضار دارند جریان عمل موافق قراردادهاى فیمابین برقراراست. برهر اقدامى که براى ترقى استفاده از این سرچشمه ثروت ملى لازم باشد دولتى ایران با حسن موافقت تلقى خواهد کرد.
اما در باب نفت خوریان در عین اشعار موافقت با همکارى دو دولت ایران و شوروى از استفاده از این منبع ثروت لازم است این نکته را متذکر گرداند که در عهدنامه ایران و شوروى، از امتیاز نفت خوریان ذکرى نشده‌است و اگر منظور قراردادهاى دیگرى است که بین دو دولت ایران و شوروى منعقد شده و با نفت کویر خوریان مناسبت دارد چنانچه شفاهاً مذاکره شد هر قراردادى در این باب داده شده باشد، چون چندین سال متروک مانده و عملى نشده و ممکن است با مقتضیات حقیقى وقف ندهد، بنابراین اولیاء دولت ایران حاضرند که با اولیاء دولت شوروى براى عقد قراردادى راجع به نفت کویر خوریان داخل مذاکره شده، استفاده هر دو طرف را از این حیث تأمین نماید.
۶- این که اظهار داشته‌اند که دولت ایران تعهد کند که بی‌طرف مانده و اقدامى نکند که به منافع دولت انگلستان و دولت شوروى در این منازعه آنها با دولت آلمان خلل وارد آورد، لزوماً اشعار می‌دارد که راجع به بی‌طرفى به طوری که اطلاع دارند دولت ایران از آغاز جنگ اروپا به طیب خاطر بی‌طرفى خود را اعلام داشته و به هیچ‌وجه از شرایط این بی‌طرفى تخلف نکرده بود و بعدها نیز در این تصمیم خود باقى خوهد بود و نیز دولت ایران هیچ گاه راضى نبوده ونخواهد بود که به منافع حقه آن دودولت در ایران خللى وارد آید و امیدوار است که اولیاى آن دو دولت نیز در تفسیر این عبارت وتطبیق این معنى با موارد عمل حسن تفاهم را از مد نظر دور ندارند تا از بروز هر گونه مشکلات اجتناب شود.
۷- به طوری که در یادداشت خود وعده دادند که به دولت ایران در حوایج اقتصادى آن مساعدت نمایند یقین است که در اجراى این مقصود خرید کالاهاى صادراتى ایران را منظور داشته و نیز اقدام لازم به عمل خواهند آورد که اجناس متعلق به ایران که اکنون یا در خاک دولت شوروى و یا در حدود متصرفات انگلستان موجود و متوقف مانده هر چه زودتر به ایران حمل شود و از این حیث براى این کشور گشایش دست دهد
۸- نسبت به وعده‌هاى صریحى که آن دو دولت داده‌اند که پیشرفت قواى انگلیس و شوروى را متوقف سازند و به هر زودى که اوضاع جنگ کنونى اجازه دهد که آنها را خاک ایران بیرون ببرند دولت ایران از این فقره اتخاذ سند مى‌نماید واعتماد خود را نسبت به این اظهارات دو دولت اشعار می‌دارد.
۹- این که اظهار داشته‌اند دولت شوروى موافق قرارداد ایران با شوروى مورخ اول اکتبر ۱۹۲۷ حقوق دولت ایران را از بابت شیلات سواحل جنوبى بحر خزر کما‌کان خواهد پرداخت، موجب امتنان است. حق‌الامتیاز نفت شرکت ایران و انگلیس مانند گذشته پرداخته خواهد شد موجب امتنان است.
۱۰- در خاتمه اشعار می‌دارد که چون ضمن عملیاتى که از روز سوم شهریور به بعد واقع شده ممکن است اسلحه و مهمات و اشیائى از قوا و متعلقات ایران بدست قواى آن دو دولت افتاده باشد نظر به عوالم دوستى که فیمابین این دولت با دولت بریتانیاى کبیر و با دولت اتحاد جماهیر شوروى برقرار است، دولت ایران انتظار دارد که آنها را مسترد سازد و نیز چون در ضمن عملیات دولت خسارت مالى و خرابی‌ها و اتلاف نفوس واقع شده است امیدوار است از طرف آن دو دولت نیات دوستانه و منصفانه درباره ترمیم آنها ابراز شود. خاصه که قسمتى از عملیات ناگوار پس از آن روى داده‌است که دولت ایران به قواى خود امر ترک مقاومت هم نموده بود.
ضمناً باید عرض کنم که یک روز بعد از آن که دولتین یادداشت خود را تسلیم نمودند یعنى در نهم شهریور ماه از سفارت انگلیس یادداشت دیگرى به این مضمون:
٭ سفارت انگلیس ۹ شهریور ۱۳۲۰:
سفارت علیحضرت پادشاه انگلستان تعارفات خود را به وزارت امور خارجه شاهنشاهى اظهار و محترماً اشعار می‌دارد که نظر به حوادث و جریانات چند روز گذشته که در نتیجه کلیه طرقى که آلمان‌ها از آن مى‌توانند از ایران خارج شوند بر روى آنها بسته شده دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حال مایلند که آلمان‌ها به عوض این که توسط دولت شاهنشاهى ایران از این مملکت اخراج شوند به قواى انگلیس یا سویت تسلیم گردند.
بنابراین جمله ۲ (ب) نامه که وزیر مختار علیحضرت پادشاه انگلستان محترماً در تاریخ ۳۰ اوت ۸ شهریور ۱۳۲۰ به جناب آقاى نخست وزیر به قرار ذیل است:
دولت ایران بایستى در ظرف یک هفته کلیه اتباع آلمانى به استثناى اعضاى حقیقى سفارت آلمان و چند نفر اشخاص فنى را که در بنگاه‌هاى مخابرات مثل نظامى نباشند به قواى انگلیس یا سویت تحویل و صورت آلمانی‌هاى مزبور را که با موافقت سفارتخانه‌هاى انگلیس و سویت تنظیم می‌شود، به میسیون‌هاى تسلیم کنند.
از آن روز تا کنون، دولت ایران از لحاظ این که این تقاضاى دولت انگلیس مبنى برای این که آلمان‌ها به جاى اخراج شدن به قواى انگلیس و شوروى تسلیم گردند، خوش‌آیند نبود، در جلسات متعدد با دلایل زیاد که ذکر آنها در اینجا زاید است سعى کرد نمایندگان دولتین از این موضوع صرف‌نظر نماید. ولی هنوز موفقیت در این خصوص حاصل نشده است.
در ۱۴ شهریور ماه، نمایندگان دولتین به وزارت امور خارجه آمده به دلایلی که در یادداشت بعدی آنها مذکورهست تقاضا نمودند سفارتخانه‌های آلمان و ایتالیا و مجار و رومانی و همچنین اتباع دول ایتالیا و مجار و رومانی ایران را ترک کنند. فردای آن روز یعنی در ۱۵ شهریورماه به وزارت امور خارجه آمده جواب یادداشت ایران به دولتین را همراه آوردند که متن آنها خوانده می‌شود:
۱۵ شهریور ماه ۱۳۲۰
آقای وزیر- در پاسخ نامه جنابعالی شماره ۳۶۱۵ مورخۀ ۱۰ شهریورماه جاری (اول سپتامبر) محترماً مراتب ذیل را به استحضار خاطر آن جناب می‌رسانم.
در عرض چند روز گذشته اوضاع محلی به نحوی تغییر یافته که در زمان که دولت متبوعه دوستدار تعلیماتی را که نامه این جانب مورخه ۳۰ اوت (۸ شهریور) برآن مبتنی بود تنظیم نمودند پیش‌بینی نگردیده بود از لحاظ این که تصفیه امر جهت دولت ایران آسان‌تر گردد قوای متحدین شهر طهران را اشغال ننمودند لکن سفارتخانه‌های دول محور- این خودداری را فقط علامت ضعف پنداشته و از آزادی که از این رهگذر جهت آنها پیش آمده بود استفاده نموده به وسیله هجو و تنقید دولتین اعلیحضرت پادشاه انگلستان و اتحاد جماهیر شوروی و تخدیش اذهان عمومی‌توسط تبلیغات محلی و رادیوی آلمان و ایتالیا موجبات زحمت و اشکال دولت ایران را فراهم نموده‌اند. بنابراین دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان ناگزیرند به دولت ایران اطلاع دهند که لازم است به اسرع اوقات ممکنه سفارت آلمان به انضمام سفارتخانه‌های دیگر که تحت اداره آلمان‌ها می‌باشد یعنی سفارتخانه‌های ایتالیا و مجارستان و رومانی برچیده شوند این تقاضا امروز صبح شفاهاً به جنابعالی ابلاغ گردید. لکن مقتضی می‌دانم آن را کتباً نیز اظهار داشته و خاطر آن جناب را متذکر شوم که زمانی که سفارتخانه‌های نامبرده بالا بسته نشده دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان از دولت ایران تقاضا می‌نمایند کلیه تسهیلات مربوط به پیک و رمز را موقوف نموده و نگذارند سفارتخانه‌های مزبور از دستگاه‌های بی‌سیم فرستنده خود استفاده کنند و در مورد اشخاصی که با سفارتخانه‌ها ایاب و ذهاب می‌نمایند وهمچنین درباب عملیات و اقدامات این سفارتخانه‌ها که مورد سوء‌ظن است تفتیش و مراقبت کاملی به عمل آوردند.
اکنون مشروحاً به جواب نامه فوق‌الذکر به جنابعالی مبادرت می‌نمایم.
الف – گرچه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حاضر نیستند هیچ یک از شهرهای مقرره و مشروحه را از نواحی متصرفی که قبلاً به دولت ایران ابلاغ گردیده مجزا نمایند اصولاً ایرادی ندارد به این که در محل ترتیبی فیمابین مأمورین نظامی انگلیس و مأمورین وابسته ایران داده شود که بر طبق آن عدۀ از آرتش یا امنیه برای وقایع نظم و آرامش در دزفول خرم آباد و کرمانشاهان بوده باشد. معذلک در صورتی که احتیاجات نظامی انگلیس ایجاب نماید ترتیب نامبرده ممکن است مورد تجدید‌نظر واقع شود.
ب – در نواحی متصرفی لازم خواهد بود مأمورین اداری ایران مشاغل و وظایف جاریه خود را با معاضدات کامل مأمورین نظامی انگلیس انجام دهند. مأمورین نظامی نامبرده به سهم خود سعی خواهند نمود تا حدی که با احتیاجات نظامی انگلیس موافقت نماید، تمایلات حقانی اولیای امور اداری ایران را انجام دهند.
ج – مأمورین نظامی انگلیس به هیچ وجه میل ندارند از حیث آذوقه و مسکن و سایر احتیاجات تحمیل بر دولت ایران بوده باشند و با معاضدات کامل مأمورین نظامی انگلیس در این مورد به نحوی تأمین شود که مضیقۀ جهت این کشور تولید نگردد.
د – هرگونه اقدامات لازمه به عمل خواهد آمد که از حدوث حوادث ناگوار فیمابین قوای متصرفی و ساکنین محل جلوگیری شود.
۴ – رویه را که در باب آلمان‌ها اتخاذ نموده‌ایم و در نامه دوستدار مورخه ۳۰ اوت (۸ شهریور) ذکر شده در یادداشتی که روز بعد تسلیم نمودم تغییر یافته امروز صبح محترماً نظریات دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان را برای جنابعالی تشریح نمودم به استثنای اشخاصی که ممکن است مورد تصویب میسیون‌های سیاسی انگلیس و سویت در طهران واقع شوند. هیئت آلمانی‌ها (غیر از سفارت آلمان که در فوق اشعار گردید) بایستی یا به مأمورین انگلیس یا به مأمورین سویت تحویل گردد.
۵ – دولت اعلیحضرت پادشاهی انگلستان موافقت دارند که تضییع مربوط به ورود آلمان‌ها به ایران فقط محدود به طول مدت جنگ با آلمان بوده باشد.
۶ – تسهیلات راجع به ترانزیت کالاها و مهمات جنگی بر طبق احتیاجات نظامی خواهد شد. لکن دولت ایران می‌تواند اطمینان داشته باشد که اقداماتی برای اصلاح و تکمیل وسایل مرابطه و مخابره که اکنون موجود است به عمل خواهد آمد و نیز سعی خواهد شد جهت دولت و ملت ایران مضیقۀ تولید نشود.
۷ – دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان با لزوم ملحوظ داشتن حسن تفاهم ذات‌البین به منظور احتراز از هرگونه اشکالی موافقت دارند.
۸ – دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان با تقاضای دولت ایران دایر به این که معاضدات اقتصادی شامل خرید صادرات ایران بوده باشد با نظر مساعد و همدردی ناظر بوده و آن چه را بتواند برای انجام این تقاضا به عمل خواهد آورد. اما درباب تقاضاهای دیگری که ممکن است برای رها کردن کالاهای متعلق به ایران که الحال در خاک انگلیس می‌باشد به عمل آید، لازم خواهد بود قضایای انفرادی به مناسبت خصوصیات هر یک مورد مطالعه و رسیدگی واقع شود لکن سعی خواهد شد این قبیل کالاها در هرجا ممکن باشد آزاد شود.
۹ – دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حاضر خواهند بود موضوع ارجاع اسلحه جات و مهمات جنگی را در موقع مناسب مورد مطالعه قرار دهند و نیز حاضر خواهند بود در وقتی که قوای متصرفی انگلیس از ایران خارج شدند، تقاضاهای عادلانه را که ممکن است دولت ایران بابت غرامت خسارات وارده به اتباع ایران را در طی مدت اشغال مورد رسیدگی و ملاحظه قرار دهند.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خود را تجدید می‌نمایم.
٭ یادداشت سفارت شوروی- ۶ سپتامبر ۱۹۴۱:
آقای وزیر: در جواب یادداشت شما شمارۀ ۳۶۱۴ مورخ اول سپتامبر جاری افتخار دارم مطالب زیر را به اطلاع جنابعالی برسانم.
در ظرف چند روز اخیر وضعیت ایران در جهتی به کلی مخالف آن چه در موقعی که دولت این جانب شرایط مندرجه در یادداشت سی ام اوت ۱۹۴۱ تصریح نموده و مبنای مذاکرات دولتین شوروی و بریتانیای کبیر با دولت شاهنشاهی بود سیر نموده است.
برای این که حل قضیه برای دولت ایران سهل شود، قشون شوروی و انگلیس از اشغال تهران خود داری نمودند سفارت‌های دول محور این عمل نجیبانه را نشانه ضعف دانسته و از موقع استفاده نموده‌اند که دولت ایران را در محظور قرار داده دول شوروی و انگلستان را بی‌اعتبار نموده و به تبلیغات خود در ایران چه در محل و چه به وسیله رادیوهای آلمان و ایتالیا توسعه دهند. نظر به این قضیه دولت شوروی مجبور است در مقابل دولت ایران راجع به لزوم خارج نمودن سفارت آلمان و سفارت‌هایی که تحت نظارت آلمان هستند یعنی سفارت‌های ایتالیا و مجارستان و رومانی اصرار ورزد. دولت ایران عهده دار است حتی قبل ازعزیمت این سفارت‌ها از خاک ایران آنها را از ارتباطات به وسیله پیک و رمز و استعمال ایستگاه‌های فرستنده ممنوع سازد و نظارت جدی راجع به اشخاصی که به این سفارت‌ها می‌روند و رفتار آنها طرف سوء‌ظن است به عمل آورد.
راجع به تقاضاهای دولت ایران مندرج در یادداشت شمارۀ ۳۶۱۴ مورخ اول سپتامبر شما دولت شوروی این جانب مأمور ساخته که پاسخ زیر را به شما ابلاغ نمایم.
۱ – در یادداشت حکومت شوروی مورخ ۳۰ اوت سال جاری خط مرزی نواحی ایران که از طرف نیروی شوروی اشغال شده، به طور دقت تشریح شده و دولت شوروی نمی‌تواند به هیچ تغییری در این خط رضایت بدهد به این جهت تقاضای دولت ایران در خروج شهرهای قزوین و سمنان و شاهرود از این منطقه‌ها نمی‌تواند صورت بگیرد.
۲- در نواحی اشغال شده از طرف نیروی شوروی ادارات محلی ایران شامل شهربانی وظایف معمولی خود را انجام خواهند داد. درعین حال دولت شوروی انتظار دارد که اولیای امور محلی معاضدت کامل با فرماندهی نظامی ارتش سرخ راجع به رفع حوایج آن و مخصوصاً جا دادن آنها به عمل آورند اولیای نظامی شوروی حاضر خواهند بود تقاضاهای حقه اولیای امور ایرانی را تا حدی که با نظریات فرماندهی ارتش سرخ وفق دهد مورد توجه قرار دهند.
۳ – فرماندهی نظامی‌شوروی هیچ در نظر ندارد که راجع به احتیاجات ارتش سربار دولت ایران بشود و همکاری مابین فرماندهی قشون سرخ و اولیای امور محلی ایران برای رفع احتیاجات موجب مشکلات برای کشور نشود.
۴ – اولیای نظامی‌شوروی رژیم مناسبی برای قشون برقرار خواهند نمود. اقدامات لازمه به عمل خواهد آمد که از حوادث ناگوارد جلوگیری شود. ولی دولت شوروی نمی‌تواند رژیمی را قبول کند که به کلی قوای ما را از مردم جدا سازد.
۵ – اتباع آلمان در ایران می‌بایستی تسلیم اولیای شوروی و انگلستان بشوند به استثنای آن‌هایی که مخصوصاً از طرف سفارت کبرای شوروی و سفارت انگلیس در طهران معین می‌شوند.
۶- دولت شوروی موافقت دارد که منع ورود آلمان‌ها در ایران محدود به مدت جنگ با آلمان خواهد بود.
۷ – در موقع ترانزیت کالاها و مواد جنگی شوروی از ایران لزوم جلوگیری از اختلال در حمل و نقل داخلی مورد توجه قرار خواهند گرفت. معاضدتی که از طرف دولت ایران راجع به ترانزیت کالاها و مواد جنگی شوروی که به وسیله راه‌های شوسه و راه‌آهن همچنین راه‌های هوایی فرستاده می‌شوند تقاضا شده بر طبق احتیاجات نظامی تعیین خواهد شد.
۸ – دولت شوروی از حاضر بودن دولت ایران در انعقاد قرارداد جدیدی برای استخراج نفت کویر خوریان که پیشرفت آن در مدت چندین سال از طرف ایران مختل شده بود اتخاذ سند می‌نماید.
مهیا بودن دولت ایران در مشارکت در توسعۀ شرکت سهامی‌شیلات و از بین بردن موانعی که تا به حال برای این شرکت از طرف اولیای امور محلی و مرکزی ایجاد می‌شده بسیار مورد تقدیر است.
۹ – دولت شوروی هر چه ممکن باشد برای مساعدت اقتصادی با ایران من جمله خرید کالاهای ایران به عمل خواهد آورد. راجع به عبور دادن کالاهای ایران که در خاک شوروی هستند هر قسمت باید از نظر کیفیت خاص آن مورد بررسی قرار گرفته و در هر مورد که ممکن باشد پروانه‌هایی برای رساندن آن کالاها به ایران داده خواهد شد.
۱۰ – دولت شوروی حاضر خواهد بود وقتی که ضرورت توقف ارتش سرخ در خاک ایران مرتفع شود موضوع پس دادن تسلیحات ارتش ایران را مورد بررسی قرار دهد و تا آن موقع این تسلیحات در تصرف ارتش شوروی خواهد بود.
راجع به جبران خسارات وارده به واسطۀ جنگ و بمباران‌ها این تقاضای دولت ایران نمی‌تواند مورد قبول واقع شود زیرا این جنگ مادامی‌دوام داشت که ارتش ایران در مقابل ارتش ما مقاومت می‌کردند.
هیئت دولت بعد از مطالعه و مشاوره به این نتیجه رسید که جواب دولتین را به این مضمون بدهد.
تاریخ ۱۷/۶/۲۰
آقای وزیر مختار.- در پاسخ نامه تاریخ ۱۵ شهریور جاری (۶ سپتامبر ۱۹۴۱) جنابعالی و در تعقیب نامه به تاریخ ۱۰ شهریور ماه شماره ۳۶۱۵ خود راجع به حل مسائلی که برخلاف انتظار بر اثر ورود قوای نظامی دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی به خاک ایران پیش آمده و مطرح گردیده است این جانب اختیار دارد مطالب زیر را که دلیل منتهای حسن اراده دولت شاهنشاهی ایران بر اصلاح ذات‌البین می‌باشد به استحضار آن جناب برساند.
۱ – راجع به برچیدن سفارتخانه‌های آلمان و ایتالیا و رومانی و مجارستان و اقداماتی که در نامه آن جناب خواسته بودند نسبت به آن سفارتخانه‌های و اتباع آلمان به عمل آید خاطر شما را مستحضر می‌دارد که برای ابراز کمال حسن نیت و مساعدت نسبت به رفع نگرانی دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی دولت شاهنشاهی ایران نظر به وضعیت فعلی ناگزیر موافقت نموده و اقدام فوری به عمل آورده که ترتیب انجام تقاضاهای آن دو دولت در این قسمت برای مرتفع ساختن هر سوء تفاهمی هر چه زودتر داده شود، ولی لازم می‌داند متذکر گردد که علاوه بر پیش‌بینی‌های گذشته با اقداماتی که از طرف دولت در همین چند روز نیز برای جلوگیری از هرگونه سوء‌اتفاقی به عمل آمده تغییری در اوضاع محلی رخ نداده و مشکلاتی بر اثر اقدامات آلمان‌ها و ایتالیایی‌های مقیم تهران برای دولت ایران ایجاد نشده‌است تا جای آن باشد که موضوع عدم ورود قوای دولتین انگلستان و شوروی را به تهران که هیچ گونه سبب و بهانه‌ای هم برای آن نبوده و نیست تذکر دهند.
۲ – دولت شاهنشاهی ایران متأسف است که دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی نخواسته‌اند مختصر تقاضای دولت ایران را حتی در خارج ساختن شهرهای سمنان و شاهرود و قزوین و خرم آباد و دزفول از خطی که در یادداشت اولی خود معین کرده بودند بپذیرند هر چند به نظر دولت ایران موجبی برای رد این تقاضا نبوده است.
و نسبت به این که موافقت نموده‌اند در نقاط خرم آباد و دزفول و کرمانشاهان ترتیبی بین مأمورین نظامی‌انگلیس و مأمورین وابستۀ ایران داده شود که بر طبق آن عده‌ای از ارتش یا امنیه ایران برای وقایع نظم و آرامش در دزفول و خرم آباد و کرمانشاهان بوده باشند. دولت شاهنشاهی ایران با اطمینان از این که خود نظم و آرامش در همه جا مورد توجه و علاقه دولت انگلستان می‌باشد امیدوار است موافقت خواهند نمود که همین رویه در نقاط دیگر هم که طبق یادداشت اول شما قوای آن دولت موقتاً در آن جاها متوقف می‌گردند برقرار شود. ضمناً به این نکته نیز جلب توجه می‌نماید که موضوع لزوم وجود امنیه در سایر نقاط محل توقف قوای دولتین هم همواره مورد موافقت بوده و محرز می‌باشد.
۳ – راجع به معاضدت متقابل ادارات کشوری دولتی از جمله امنیه و شهربانی با قوای نظامی‌دولتین در نقاطی که محل توقف آنها می‌باشد دولت ایران امیدوار است رویه حسن تفاهم بین آنها کاملاً استقرار یابد که احتیاجات حقه قوای دولتین برآورده شود و مأمورین ایرانی هم مطابق مقررات کشور بدون مانع از عهده وظایف خود برآیند.
بنابر مراتب بالا دولت شاهنشاهی یقین دارد اکنون که از هر جهت وسایل اطمینان خاطر دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی فراهم گردیده است، اوامر فوری مؤثر به قوای آن دولت صادر خواهند نمود که در حدود موافقت‌های حاصله عمل نمایند تا مأمورین دولت ایران در آن نقاط برای اعاده وضعیت عادی و انجام وظایف خود منظماً اقدام نمایند.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید می‌نماید. تاریخ
۱۷/۶/۱۳۲۰
آقای سفیر کبیر – در پاسخ نامه به تاریخ ۱۵ شهریورماه جاری (۶ سپتامبر۱۹۴۱) شما و در تعقیب‌نامه به تاریخ ۱۰ شهریور ماه جاری شماره (۳۶۱۴) این جانب راجع به حل مسائلی که برخلاف انتظار بر اثر ورود قوای نظامی دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان به خاک ایران پیش آمده و مطرح گردیده است، اینجانب اختیار دارد مطالب زیر را که دلیل منتهای حسن اراده دولت شاهنشاهی ایران بر اصلاح ذات‌البین می‌باشد به استحضار آن جانب برساند.
۱ – راجع به برچیدن سفارتخانه‌های آلمان و ایتالیا و رومانی و مجارستان و اقداماتی که در نامۀ آن جناب خواسته بودند نسبت به آن سفارتخانه‌ها و اتباع آلمان به عمل آید خاطر شما را مستحضر می‌دارد که برای ابراز کمال حسن نیت و مساعدت نسبت به رفع نگرانی دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان دولت شاهنشاهی ایران نظر به وضعیت فعلی ناگریز موافقت نموده و اقدام فوری به عمل آورده که ترتیب انجام تقاضاهای آن دو دولت در این قسمت برای مرتفع ساختن هر سوء‌تفاهمی هر چه زودتر داده شود ولی لازم می‌داند متذکر گردد که علاوه بر پیش‌بینی‌های گذشته با اقداماتی که از طرف دولت در همین چند روزه نیز برای جلوگیری از هرگونه سوء اتفاقی به عمل آمده تغییری در اوضاع محلی رخ نداده و مشکلاتی بر اثر اقدامات آلمان‌ها و ایتالیایی‌های مقیم تهران برای دولت ایران اتخاذ نشده است تا جای آن باشد که موضوع عدم ورود قوای دولتین شوروی و انگلستان را به تهران که هیچ گونه سبب و بهانه‌ای هم برای آن نبوده و نیست تذکر دهند.
۲ – دولت شاهنشاهی ایران متأسف است که دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان نخواسته‌اند مختصر تقاضای دولت ایران را حتی در خارج ساختن شهرهای سمنان و شاهرود و قزوین و خرم آباد و دزفول از خطی که در یادداشت اولی خود معین کرده بودند بپذیرند هرچند به نظر دولت ایران موجبی برای رد این تقاضا نبوده است.
۳- راجع به معاضدت متقابل ادارات کشوری دولتی (از جمله امنیه و شهربانی) با قوای نظامی‌دولتین در نقاطی که محل توقف آنها می‌باشد دولت ایران امیدوار است رویۀ حسن تفاهم بین آنها کاملاً استقرار یابد که احتیاجات حقۀ قوای دولتین برآورده شود و مأمورین ایرانی هم مطابق مقررات کشور بدون مانع از عهده وظایف خود برآیند.
۴ – راجع به جبران غرامت خسارات وارده که به استناد مقاومت قوای ایران در مقابل شوروی اشعار داشته‌اند نمی‌توانند استرضای خاطر دولت ایران را از این جهت فراهم نمایند لازم می‌داند این نکته را تذکر بدهد که چون آغاز مخاصمه از طرف قوای ایران به عمل نیامده و ورود قوای شوروی هم بدون اطلاع قبلی بوده و مقاومت بدوی پادگان‌ها هم برای دفاع خویش طبعاً صورت گرفته که دولت ایران به اقتضای حسن نیت خود در صلح‌طلبی و حفظ مناسبات دیرینه با آن دو دولت بلافاصله دستور ترک مقاومت داده است و قسمت مهم خسارات وارده هم پس از اعلان ترک مقاومت بوده بنابراین دولت ایران حقاً انتظار دارد که موضوع غرامت مورد تجدید‌نظر و توجه خاص دولت شوروی واقع شود.
۵ – با حسن مناسبات موجوده و ترتیباتی که اینک برقرار می‌گردد دولت شاهنشاهی برای نگاهداری اسلحه و مهماتی که از قوای ایران گرفته شده است موجبی نمی‌بیند. با این حال اگر دولت اتحاد جماهیر شوروی اصراری در این نگاهداری موقت داشته باشند اقتضا دارد فهرستی از اسلحه و مهمات مزبور با حضور نمایندگان طرفین تنظیم گردد تا بعد از جنگ یا در موقع مناسب دیگری پیش از پایان جنگ به دولت ایران مسترد گردد.
بنابر مراتب بالا دولت شاهنشاهی یقین دارد اکنون که از هر جهت وسایل اطمینان خاطر دولت جماهیر شوروی و دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان فراهم گردیده‌است، اوامر فوری مؤثر به قوای آن دو دولت صادر خواهند نمود که در حدود موافقت‌های حاصله عمل نمایند تا مأمورین دولت ایران در آن نقاط برای اعاده وضعیت عادی و انجام وظایف خود منظماً اقدام نمایند. موقع را مغتنم شمرد احترامات فائقه را تجدید می‌نماید.
آن چه تا‌کنون واقع شده این‌است که بی‌کم و زیاد به استحضار رسانید و البته بعدها هم هرچه واقع شود به اطلاع آقایان خواهد رسید.
آقایان نمایندگان محترم باید بدانند دولت ایران همواره نسبت به کلیه کشورهایی که با ما مناسبات داشته‌اند به نظر احترام نگریسته و همیشه اهتمام کرده‌است حقوق آنها را رعایت کنند و سعی نموده است مناسبات دوستانه برقرار و روابط عادی را ادامه دهد و این سیاست مخصوصاً نسبت به دول همجوار با نظر خاصی تعقیب شده‌است. ما همیشه سعی نموده‌ایم از این جنگ بر کنار و بی طرفی خود را حفظ کنیم.
ما امیدواریم به زودی عللی که سبب این پی‌آمد ناگوار شده مرتفع گردیده و با اطمینان‌هایی که دولتین چه در نامه‌های خود و چه کراراً ضمن اظهارات شفاهی تأیید و تصریح کرده‌اند قوای آنها خاک ایران را ترک کنند.
٭ اظهارات آقای دکتر طاهری:
●ً رئیس: آقای دکتر طاهری
● دکتر طاهری: از این که دولت مجلس را، که با کمال بی‌بصری انتظار داشت، از جریان وقایع تأسف‌آمیز اخیر مستحضر داشته و از اقدامات و نتیجه عملیات خود توضیح داده‌اند مجلس امتنان دارد (صحیح است) ولی بی‌نهایت متأسف و متأثر است که از دو دولت دوست و همسایه که همیشه دولت و ملت ایران را از روابط حسنه خود مطمئن داشته‌اند سوانحی پیش آمد که ابداً محل انتظار کسی نبود (صحیح است – صحیح است) با وجود این همه ایرانیان امیدوارند که آن رعایتی را که از خود حقوق و حیثیت این دولت و ملت از دو دولت دوست خود منتظرند و همیشه هم وعده داده‌اند به عمل آوردند که جبران این تأثرات عمومی‌بشود. بنده زاید نمی‌دانم در این موقع تذکر بدهم که با وجود وعده‌های مساعد آن طرف حتی بعد از ترک مقاومت از این طرف چیزهایی شنیده می‌شود که هیچ تصور نمی‌رفت از قبیل مزاحمت‌ها به مردم و مداخله در کارهای داخلی و ادارات دولتی و حتی توقیف اشخاص و بعضی اموردیگر که بنده نمی‌خواهم در این جا اظهار نمایم و شاید خود دولت از آن واقعات بی‌اطلاع نباشند (صحیح است)
با این اظهارات دولت و اطمیناناتی که اشعار می‌فرمایند امیدواری همگی این است که از طرف دولت‌های دوست و همسایه ما آن قدری که انتظار داریم رعایت شئون این دولت و ملت شده کاری بکنند که در همه دنیا حقیقت دوستی آنها و مواعدشان آشکار شود (صحیح است) ما میل داریم بدانیم آیا این نوع وقایع که شنیده می‌شود حقیقت دارد یا نه و اگر همین طوری که عرض شد اموری غیر منتظر از طرف مأمورین دو دولت در ایران و نسبت به ایران واقع می‌شود دولت در رفع آن چه اقدامی‌را در نظر دارند که برای عموم ایرانیان نگران باقی نماند و مطمئن باشند که روابط دوستانه باستانی این دولت و ملت با دولت‌های همسایه ما با نهایت شرافت برقرار خواهد بود و لطمات وارده مرتفع و جبران خواهد شد (صحیح است).
٭ پاسخ آقای وزیر امور خارجه به بیانات آقای دکتر طاهری:
● وزیر امور خارجه: جریان امور آن بود که به استحضار نمایندگان محترم رسید و هیچ چیزی پوشیده نماند. آن چه مربوط به این قضایا آقای دکتر طاهری اشاره فرمودند اگر چه اخبار خارج از حقیقت و اغراق و مبالغه این روزها زیاد است ولی منکر نمی‌توان شد که یک وقایعی نوعاً روی داده آن چه ظاهراً به نظر می‌رسد این وقایع مال روزهای اول و آن ایامی است که هنوز اوضاع به حال عادی برنگشته بود و مخصوصاً در جاهایی رخ داده است که مأمورین دولت از آن جاها دور مانده بودند. ما البته هیچ نوع از مذاکره و اقدام فروگذار نکردیم و نخواهیم کرد و با مذاکراتی که شده‌است حالا هم که اوضاع می‌رود صورت عادی به خود بگیرد و امیدوار هستیم با وعده‌های صریحی که چه کتباً نمایندگان دولتین داده‌اند و به استحضار آقایان نمایندگان رسید و شفاهاً در مذاکرات مکرر تصریح کرده و اطمینان داده‌اند دیگر این وقایع رخ نخواهد داد.
٭ اظهارات آقای نخست وزیر و تقاضای رأی اعتماد و ابراز اعتماد به دولت:
● نخست وزیر: بنده و همکاران بنده به خوبی می‌دانیم و می‌فهمیم که آقایان نمایندگان محترم از این پیش آمد اسف‌انگیز چقدر قلوبشان متأثر و متالم است (نمایندگان – صحیح است) آقایان نمایندگان که به جای خود و یقین است که همه افراد ایرانی از این وقایع قلبشان مجروح شده (صحیح است) دنیا در یک آتش عجیبی می‌سوزد اکثر ملل و دول گرفتار هنگامه و مصیبت‌ها و کشتارها و خسارات مالی و جانی فراوان و فوق العاده هستند.
ما از روزی که دو سال پیش جنگ شروع شد همیشه دعا می‌کردیم و آرزومند بودیم که دامنه این آتش‌سوزی زیاد وسعت پیدا نکنند و حتی‌الامکان کمتر ملل و بندگان خدا گرفتار این مصیبت بشوند ضمناً ما هم محفوظ بمانیم. معلوم می‌شود تقدیر این طور بوده‌است که این آتش جهانسوز باشد و ما هم بر کنار نمانیم.
حالا چیزی که بنده می‌خواهم عرض کنم این‌است که بر حسب مقررات و ترتیب حکومت پارلمانی هر هیئت دولتی مکلف است به این که احساسات نمایندگان ملت را نسبت به خودش و عملیاتش بداند. اظهار این احساسات وجه دیگری ندارد جز این که رأی بدهند. بنابراین تقاضا خواهم کرد که به یک رایی احساسات خودشان را نسبت به دولت اظهار دارند. البته این رأی یا رأی عدم اعتماد است یا رأی اعتماد. اگر رأی عدم اعتماد دادید مطلب معلوم است و توضیح لازم ندارد. این که بنده می‌خواهم خاطر همه را متوجه کنم این است که اگر بنا را بر رأی اعتماد گذاشتید البته نه آقایان نمایندگان با این نیت این رأی را خواهند داد و نه ما و هیچ کس دیگر نباید این رأی را این طور تفسیر کنند که آقایان نمایندگان از این پیش‌آمد ناخشنود نیستند (صحیح است) مسلم است که هیچ ایرانی چنین رایی نمی‌تواند بدهد (صحیح است) البته این طور نیست فقط معنی آن این است که نمایندگان اظهار خواهند کرد دولت حاضر در اقدامات خودش به خطا نرفته است و آقایان نمایندگان موافقت دارند که این هیئت دولت با مساعدت ایشان اقدامات و انجام وظایف خودشان را مداومت دهند. این است عرایض بنده و به این دلیل است که عرض می‌کنم میل دارم مجلس شورای ملی احساسات خودش را اظهار دارد.
● رئیس: با نکات دقیقی که آقای نخست وزیر اظهار فرمودند رأی اعتماد به هیئت دولت که تحت ریاست ایشان است از مجلس تقاضا می‌شود. آقایانی که موافقت دارند قیام فرمایند (اکثراً برخاستند) تصویب شد.
رئیس مجلس شورای ملی – حسن اسفندیاری