۲۶خرداد، بمناسبت صد و سیُ و سومین سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (۱۱۸ ) –  بخش سوم:  

◀ مذاکرات مجلس در بارۀ اشغال ایران توسط قوای متفقین:

‏◀ مشروح مذاکرات مجلس روز یکشنبه ۲۳ شهریور ماه ۱۳۲۰ (جلسه: ۱۱۴)

    مجلس یک ساعت و ربع پیش از ظهر به ر‌یاست آقاى اسفندیارى تشکیل گردید، در پی تصویب صورت جلسه قبل، آقای نخست وزیر وزیر دارائی را معرفی کرد.

٭ معرفى آقاى عباسقلى گلشائیان به سمت وزارت دارایى:‏

●رئیس: آقاى نخست وزیر فرمایشى دارند.

● نخست وزیر: بر حسب اراده اعلیحضرت همایون شاهنشاهى آقاى گلشائیان را که تا‌کنون به سمت کفالت وزارت دارایى متصدى عمل بودند و خدمتشان در وزارت دارایى در پیشگاه ملوکانه مستحسن واقع شده است به وزارت دارایى به مجلس شوراى ملى معرفى می‌کنم.

(نمایندگان انشاء‌الله مبارک است)

● سئوال آقای صفوی راجع به جواهرات سلطنتی و جواب آقای وزیر دارایی:

● رئیس: آقای صفوی:

● صفوی: از یک هفته به این طرف انتشارات و شایعاتی راجع به جواهرات سلطنتی و پشتوانه اسکناس در شهر جریان یافته که البته همه مطلع شده‌اند. گفته می‌شود که جواهرات دست خورده شده و نقل و انتقال‌هایی داده شده و این انتشارات و مذاکرات موجب تزلزل و نگرانی افکار عمومی‌شده‌است. از آقای کفیل وزارت دارایی که به مقام وزارت معرفی شده‌اند، سؤال شد که اطلاعات خود را راجع به این موضوع به اطلاع مجلس شورای ملی برسانند. حالا هم که آقای نخست وزیر حضور دارند تقاضا می‌شود رفع نگرانی بفرمایند.

(نمایندگان- صحیح است)

● وزیر دارایی (آقای گلشائیان): خاطر آقایان نمایندگان محترم مستحضر است جواهرات سلطنتی از بعد از مشروطیت ایران در قفسه‌ها و صندوق‌هایی که ممهور به مهر وزیر دربار وقت  و وزیر دارایی و رئیس بیوتات سلطنتی بود به موجب ثبت و سیاهه‌های مرتب در تالار موزه و صندوقخانه کاخ گلستان نگاهداری می‌شد.

    جواهرات مزبور یک قسمت آن جنبه تاریخی داشته و به واسطه اهمیت تاریخی و منحصر به فرد بودن آن جزء اثاثیه سلطنتی محسوب و حفظ و نگاهداری آن برای کشور لازم است و یک قسمت که دارای جنبه مزبور نبود به موجب قانون مصوب ۲۵ آبان ۱۳۱۶ مقرر گردید به بانک ملی انتقال داده شود که در موقع مقتضی به ترتیبی که در ماده ۳ آن قانون پیش‌بینی گردیده فروخته شده و حاصل بهای آن منحصراً به مصرف خرید شمش زر برسد. طبق ماده ۲ قانون مزبور مقرر گردید که تفکیک جواهرات از نقطه‌نظر اهمیت تاریخی و منحصر به فرد بودن آن توسط کمیسیونی به عمل آید مرکب از رئیس دولت و دو نفر از وزرا‌ و دو نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی که برای این منظور انتخاب می‌شوند.

    کمیسیون تفکیک جواهرات در ۲۵ دی ماه ۱۳۱۶ مرکب از آقایان جم نخست وزیر وقت و آقای بدر وزیر دارایی و آقای علاء وزیر بازرگانی با حضور آقایان مؤیداحمدی و اعتبار نمایندگان مجلس شورای ملی جلسات خود را تشکیل و جواهرات را تفکیک آن چه قابل فروش تشخیص کردند به موجب صورت مجلس و ثبت ریز آن که موجود است در سی و سه صندوق که به مهر اعضاء کمیسیون ممهور گردیده به انضمام بیست و دو عدد صندلی که دارای روکش طلا بوده در خزانه بانک ضبط و تحویل هیئت نظارت اندوخته بانک شد و آن چه مربوط به اثاثیه سلطنتی بود کماکان در قفسه‌های تالار موزه و صندوق‌های نسوز طبق سیاهه و ثبت به مهر وزیر دربار و وزیر دارایی و رئیس بیوتات ممهور و تحویل رئیس بیوتات گردید.

    فروش جواهراتی که به بانک منتقل گردید نیز به موجب ماده ۳ قانون آبان ۱۳۱۶ محتاج به تشریفاتی است که قانون پیش‌بینی کرده‌است. ولی چون با اوضاع جهان مناسب نبود چیزی از آن فروخته شود عین جواهرات به عنوان پشتوانه اسکناس در خزانه‌های بانک نگاهداری شده تا هر وقت مقتضی شد به ترتیب مقرر در قانون ارزیابی و فروخته شده و برای آن که صرف خرید شمش زر بشود.

   این جواهرات در صندوق‌های ممهور به مهر اعضاء کمیسیون تفکیک جواهرات مثل طلا و نقره‌هایی که پشتوانه اسکناس است در خزانه‌های مخصوص که در بانک ملی ساخته شده، می‌باشد. کلید خزانه‌های مزبور در پاکتی که به مهر اعضاء هیئت نظارت اندوخته اسکناس که عبارت از دو نفر آقایان نمایندگان مجلس (که فعلاً آقایان مؤید‌احمدی و لیقوانی می‌باشند) وزیر دارایی دادستان دیوان کشور مدیر کل بانک ملی ایران خزانه‌دار کل بازرس دولت در بانک ملی ممهور است بوده و پاکت مزبور در صندوق مخصوصی در وزارت دارایی نگاهداری می‌شود.

    به طوری که توضیح داده شد جواهرات مزبور همان طور که در موقع خود بسته شده الان نیز در صندوق‌های ممهور به مهر اعضاء کمیسیون سابق بوده و در خزانه بانک موجود و صورت ریز آن با تمام مشخصات که به امضاء اعضاء کمیسیون رسیده لاک و مهر شده در وزارت دارایی ضبط است.

    اما آن چه مربوط به اثاثیه سلطنتی تشخیص گردید چنان که گفته شد در قفسه‌ها و صندوق‌ها سربسته در تالار موزه کاخ گلستان بود. چون این اواخر در ا‌طراف کاخ گلستان و تالار موزه ساختمان‌هایی می‌شد که ماندن جواهرات با گرد و خاک و رفت و آمد زیاد دوراز احتیاط به نظر می‌رسید این جواهرات نیز در نظر گرفته شد به خزانه بانک ملی موقتاً انتقال داده شود. به موجب سیاهه که با حضور وزیر دربار و معادن وزارت دارایی و رئیس بیوتات تهیه گردید، جواهرات مزبور در تاریخ ۴ شهریور ۱۳۲۰ در شش صندوق و یک بسته ممهور و با حضور اعضاء هیئت نظارت اندوخته اسکناس در خزانه بانک ملی گذارده شده و کلید خزانه به ترتیبی که در فوق گفته شد تحویل هیئت نظارت اندوخته اسکناس گردید. و به این ترتیب کلید جواهرات فعلاً در خزانهِ بانک ملی موجود و معاینه و تطبیق آن‌ها با سیاهه و ثبت‌های گذشته هر ساعت میسر است. همان‌طور که توضیح داده شد جواهرات اعم از آن که جواهرات سلطنتی تشخیص شده و‌ آن چه به عنوان پشتوانه به بانک ملی تحویل شده الان در خزانه‌های بانک ملی موجود و ممکن است تقاضا شود یک عده یا حتی نمایندگان با حضور عده‌ای از کارمندان بلند پایه دولت عیناً جواهرات را معاینه و با صورت ثبت و سیاهه آن تطبیق کنند.

●بیانات آقای مؤید احمدی در تعقیب سؤال آقای صفوی:

● رئیس: آقای مؤید احمدی

● مؤید‌احمدی: خاطر محترم آقاین نمایندگان محترم مسبوق است که همین طور که آقای وزیر دارایی توضیح فرمودند از چندی قبل کمیسیونی از طرف مجلس شورای ملی انتخاب شد بر حسب قانون بنده و آقای اعتبار هم جزء آن کمیسیون بودیم و در عمارت خوابگاه آن وقت (وزارت دارایی فعلی) با رئیس‌الوزرا‌ وقت (آقای جم) و آقای علاء وزیر تجارت و آقای بدر که در آن وقت وزیر دارایی بودند تقریباً در ظرف ۴۵ روز صندوق‌های جواهرات را باز کردیم و آن چه جنبه تاریخی و جنبه اثاثیه سلطنتی داشت از هم جدا کردیم و تحویل دادیم به اداره بیوتات سلطنتی برای موزه سلطنتی و مقدار زیادی که جنبه تاریخی نداشت آن‌ها را در ۳۳ صندوق کردیم و همین طور که فرمودند به مهر آن هیئت آوردند در بانک ملی و در خزانه مخصوص گذاشتند – آن وقت (این را خواستم بنده تذکر بدهم) جواهرات پشتوانه اسکناس نبود برای این که اسکناس منتشره در آن وقت تقریباً یک میلیارد بود و صدی شصت طلا و نقره پشتوانه موجود داشت. آن وقت هم موجود بود الان هم موجود است و بعداً قانونی از مجلس گذشت که یک مقدار اسکناس منتشر بشود چون از این صدی شصت میزان پشتوانه پایین می‌آمد و مخالف قانون تأسیس بانک بود، از این جهت مجلس رای داد که این جواهرات جزو پشتوانه اسکناس باشد. از این جهت هیئت نظارت ذخیره اسکناس مجبور شد که آن جواهرات را هم مهر کند و صندوق‌های ممهور را هم ضبط کند و در روز چهارم شهریور ماه همین‌طور که آقای وزیر دارایی فرودند هیئت نظارت اندوخته اسکناس را در بانک احضار کردند که بنده هم بودم آقای لیقوانی و آقای مدعی العموم تمیز و آقای وزیر دارایی و آقای وزیر دربار و آقای قانع بصیری را با یک بسته در بانک گذاردند به عنوان جواهراتی که در موزه بوده است و آن‌ها به مهر وزیر دربار و وزیر دارایی و رئیس بیوتات ممهور بود. ما هم آن‌ها را به عنوان امانت نگهداشتیم چون آن‌ها جزء پشتوانه اسکناس نیست مطابق قاعده. شش صندوق یک بسته در تاریخ مزبور آوردند در بانک گذاردند به عنوان امانت. مخصوصاً در خزانه جواهرات سلطنتی هم نگذاردیم. آن‌ها در خزانه طلا و نقره یعنی در خزانه که پشتوانه اسکناس است این جواهرات را در آن جا گذاشتیم.

    بنده چیزی می‌خواهم عرض کنم فقط یک موضوع بود و آن هم برای تکذیب این انتشارات است و آن این است که هر وقتی بخواهند در بانک، در خزانه بانک، را باز کنند همین طور که حالا آقای وزیر دارایی هم فرمودند که بیایند و ببینند این یک تشریفات مخصوصی دارد که اولاً در صندوق‌های مخصوصی است و درب‌های بانک خیلی محکم است از خارج وارد کرده‌اند اسباب‌ها و رمز مخصوصى دارد. اگر تمام کلیدها را هم به آن بیندازید این درب‌ها باز نمی‌شود و این کلیدها را هم به آن بیاندازند این در بها باز نمی‌شود و این کلیدها در پاکت‌هاى مخصوصى است که اینها به مهر اعضاء هیئت نظارت لاک می‌شود و مهر می‌شود و محفوظ می‌ماند و اینها در صندوق‌هاى سر به مهر محفوظ می‌مانند و هر وقت بخواهند خزانه را باز کنند اول آن هیئت حاضر می‌شود و اول مهر پاکت را رسیدگى مى‌کنند و در صورت صحت آن وقت مطابق آن مقررات و تشریفات باز می‌کنند و این طور بروند و درب‌ها را باز کنند البته معمول و معقول نیست. همین طور که آقاى وزیر دارایى فرمودند الان هم طلا و هم نقره و هم جواهرات امانى و هم جواهرات پشتوانه در بانک ملى موجود است. فقط بنده یک عرضى می‌خواهم بکنم و اضافه بکنم بفرمایش آقاى وزیر دارایى که فرمودند هیئتى از نمایندگان بیایند البته ما هم به هم بسته‌ایم وقطع داریم هر هیئتى از مجلس یا دولت بروند آن جا همه نمایندگان اطمینان دارند همه به نظار بانک اطمینان دارند ولى معهذا براى این که معلوم شود همان‌طور که حضرت ابراهیم خواست که بداند خداوند چه جورى مرده را زنده می‌کند و خدا گفت مگر اطمینان ندارى گفت چرا لیطمئن قلبى و مسلماً علم‌الیقین است الان شاید به نظر بنده همان‌طور که آقاى وزیر دارایى هم فرمودند براى این که علم‌الیقین حاصل گردد که جواهرات سلطنتى و امانى هر دو در بانک موجود است براى این که علم‌الیقین هم داشته باشند بیایند وبچشمان به بینند بهتر این است که بنده می‌خواهم پیشنهاد کنم که یک روزى معین کنند که آقایان نمایندگان بیایند و ببینند هر کس میل دارد و مایل است تشریف بیاورد اینها را باز کنیم و ببینند و اگر لازم باشد هر کس میل دارد البته اجبارى نیست هر کس مایل است بیاید و ببیند. دشتى: جا نیست.  چرا بنده جا می‌دهم. برای سیصد نفر هم جا هست و بعداً هم ممکن است یک دعوتى بکنند از اطاق تجارت تهران و رؤسا اطاق طهران هم تشریف بیاورند و ببینند این است نظر بنده (نمایندگان صحیح است)

●رئیس: آقاى ارگانى‏

● ارگانى: عرض ندارم‏

● رئیس: آقاى اعتبار

● اعتبار: عرضى ندارم‏

● رئیس: آقاى دبستانى‏

● دبستانى: نظر بنده با این فرمایشات تأمین شد نظر بنده این بود که اکتفا نکنند به یک عده‌ای مخصوص هر کس می‌خواهد برود (صحیح است)

● نخست وزیر: بنده عرض زیادى ندارم و براى تأیید گفتار آقایان مخصوصاً خواستم خواهش کنم که این اقدام را بکنند و بعداً هم گزارش آن‌را به مجلس شوراى ملى اطلاع بدهند.

●رئیس مجلس شورای ملی – حسن اسفندیاری

‏◀  مشروح مذاکرات مجلس روزسه شنبه ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ (جلسه: ۱۱۵)

مجلس سه ربع ساعت پیش از ظهر به ریاست آقاى اسفندیارى تشکیل گردید

تصویب صورت مجلس‏

رئیس: صورت مجلس تصویب شد. به طوری که آقایان مستحضرید قرار بود جلسه آینده ما روز یکشنبه ۳۰ شهریور ماه منعقد بشود ولى به واسطه اتفاق مهمى که افتاده است لازم بود جناب آقاى نخست وزیر مطلب را باطلاع عموم برسانند ومجلس مطلع کنند. این است که با هیئت وزیران حاضر شدند در مجلس که آن مطلب مهم را به عرض مجلس شوراى ملى برسانند. آقاى وزیر بفرمایید.

◀بیانات آقاى نخست وزیر دایر به اعلام استعفاى اعلیحضرت رضا شاه پهلوى و قرائت استعفانامه ایشان و اعلام سلطنت والا حضرت ولایتعهد:

● نخست وزیر (آقاى فروغى): یکى از مهمترین قضایا و امور را به اطلاع عموم ملت برسانم و متأسفم که با این کسالت مزاج و این که نفس ندارم و قضیه هم طورى به سرعت انجام گرفته است که مجالى نداشته‌ام فکرى بکنم تا بیاناتى که در این جا می‌کنم مرتب باشد از این جهت معذورت می‌خواهم واگر ملاحظه فرمودید که قدرى بیاناتم نامرتب است معذورم دارید.

    و آن قضیه این است که اعلیحضرت رضا شاه پهلوى به موجباتى که حالا می‌خواهم خواند اراده کردند که از سلطنت کناره کنند و امر سلطنت را به جانشین قانونى خودشان تفویض فرمایند. ایشان استعفا‌نامه نوشتند و والا حضرت همایون ولایتعهد زمام امور را به دست گرفتند. استعفا‌نامه ایشان این است:

    نظر به این که من همه قواى خود را در این چند ساله مصروف امور کشور کرده و ناتوان شده‌ام حس می‌کنم که اینک وقت آن رسیده‌است که یک قوه و بنیه جوانترى به کارهاى کشور که مراقبت دائم لازم دارد بپردازند و اسباب سعادت و رفاه ملت را فراهم آورد. بنابراین، امر سلطنت را به ولیعهد و جانشین خود تفویض کردم از کار کناره نمودم از امروز که روز ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ است عموم ملت از کشورى و لشکرى ولیعهد و جانشین قانونى مرا باید به سلطنت بشناسد و آنچه نسبت به من از پیروى مصالح کشور می‌کردند نسبت به ایشان بکنند.

 کاخ مرمر تهران ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ امضاء.

    به طوری که عرض کردم بحمدالله اعلیحضرت سابق جانشین جوان لایق محبوبى دارند که بر طبق قانون اساسى می‌توانند فوراً زمام امور سلطنت ایران را به دست بگیرند و به دست گرفتند و بنده را مأمور و مفتخر فرمودند که با همکارانى که سابقاً معین شده بودند به اتفاق آنها در جریان امور مملکت به وظایف خودمان بپردازیم. ولى در این موقع که ایشان زمام امور را به دست گرفتند و بنا شد که ما کناره‌گیرى اعلیحضرت سابق و زمامدارى اعلیحضرت لاحق را به ملت اعلام کنیم، امر فرمودند که به اطلاع عموم و مجلس شوراى ملى برسانم که ایشان در امر مملکت و مملکت‌دارى نظریات خاصى دارند که چون مجال نداشتیم تهیه کنیم و بر روى کاغذ بنویسیم، نمى‌توانم به تفصیل عرض کنم لذا با جمال عرض می‌کنم و آن این است که ملت ایران بدانند که من کاملاً یک پادشاه قانونى هستم و تصمیم قطعى بر این‌است که قانون اساسى دولت و مملکت و ملت ایران را کاملاً رعایت کنم و محفوظ بدارم و جریان عادى قوانین را هم مجلس شوراى ملى وضع کرده است یا وضع خواهد کرد تأمین کنم و اگر در گذشته نسبت به مردم جمعاً و فرداً ‌تعدیاتى شده‌است، از صدر تا ذیل مطمئنى باشند که اقدام خواهیم کرد از براى این که آن تعدیات مرتفع و حتى‌الامکان جبران بشود.

   امیدوارم این سلطنت نوبر ملت ایران و آروزهایی که ملت ایران نسبت به خودش دارد آرزوهائى که ملت وطن‌پرست ایران نسبت به این دولت و ملت و مملکت دارند، در سایه توجهات شاهنشاهى جوان جدید صورت عمل پیدا کند.

    عجالتاً عرض کردم چون امکان نداشت که به تفصیل بیان کنم و توضیح مفصل بدهم به این مختصر اکتفا مى‌کنم. براى این که هر چه زودتر مجلس شوراى ملى و ملت ایران از این واقعه مهم خبردار شوند و تقاضا مى‌کنم که موافقت فرمایید که فردا مجلس شوراى ملى را باز تشکیل بدهند که اعلیحضرت همایونى تشریف بیاورند و به وظایف قانونى خود در این باب عمل کنند (نمایندگان- صحیح است)

٭ بیانات آقاى دشتى:

●رئیس: آقاى دشتى‏

● دشتى: البته مطلب خیلى زیاد است و مطلب گفتنى مخصوصاً خیلى زیاد است اما به متابعت از نظر آقاى نخست وزیر ما از تمام مطالب گفتنى صرف‌نظر مى‌کنیم فقط یک موضوع است اینجا که بسیارى از رفقا‌ مجلسى من با من صحبت کردند و این حکایت از این مى‌کند که یک نگرانى فوق‌العاده بین مردم است.

    قسمت اخیر صحبت آقاى نخست وزیر که فرمودند اعلیحضرت همایون جدید میل دارند به این که تمام خرابکارى ترمیم شود بنده را تأیید و تشجیع مى‌کند که این نگرانى آقایان را به عرض آقاى نخست وزیر برسانم. در مدت تقریباً متجاوز از بیست سال اعلیحضرت شاه سابق زمامدار مطلق و اختیار دار بدون نظارت در تمام امور مالى و اقتصادى مملکت بودند. مردم عجالتاً مى‌خواستند که این قسمت به طور صریح معلوم شود که حقوق مملکت و حقوق افراد و دولت به طور صحیح حفظ شده باشد. خلاصه وکلا میل دارند که بفهمند تعدى و اجحافى به مالیه مملکت نشده است و بنابراین بیشتر از هیئت دولت این تقاضا مى‌شود که مواظب این کار باشند. ما میل داریم ببینیم چه تدابیرى اتخاذ مى‌کنند البته خود دولت تدابیر حقوقى اتخاذ مى‌کنند و این را باید بدانیم که چه اقدامى مى‌کنند

    مخصوصاً در قسمت جواهرات سلطنتى که اخیراً مطرح بود. در این موضوع باید رسیدگى کامل شود و این که صد نفر یا دویست نفر بروند آنجا و جواهرات را ببینید فایده ندارد. بلکه باید یک هیئت طرف اعتماد مجلس معین شود. از نخست وزیر استدعا می‌کنم که بفرمایند آیا در این  خصوص فکرى کرده‌اند و می‌توانند از این بابت اسباب اطمینان مجلس شوراى ملى را فراهم کنند.

٭اظهارات آقاى نخست وزیر در جواب بیانات آقاى دشتى:

● نخست وزیر: بنده همان طورى که عرض کردم نه حالتم و نه فرصتم اجازه نمی‌دادند در این باب به تفصیل عرض کنم. به طور اجمال عرض کردم. اولاً اعلیحضرت پادشاه جدید کاملاً نظر دارند که مطابق قانون اساسى عمل شود و یکى از مقتضیات قانون اساسى این است که هیئت وزیران در امور مربوطه آن اختیارات داشته باشند که مطابق آن اختیارات و مسئولیتى که در مقابل مجلس شوراى ملى دارند، عمل بکنند. بنده را شخصاً آقایان مى‌شناسند گمان می‌کنم امتحان خود را هم داده باشم. (صحیح است). اگر غیر از این بود زیر بار نمی‌رفتم و اگر غیر از این باشد زیر بار نخواهم رفت. (صحیح است احسنت) بنابراین از امروز به بعد ما امیدواریم بلکه یقین داریم که جریان امور مملکت آن طورى که باید دولت ومجلس شوراى ملى با همکارى تام و تمام به طوری که همه از همه امور مطلع و مستحضرند باشند، جریان پیدا کند. در مسئله جواهرات که فرمودند حالا بنده نمی‌خواهم عرض کنم درست این است یا نیست. در جلسه گذشته، آقاى وزیر دارایى گزارش مطلب را دادند. البته این تقاضاى آقاى دشتى یک تقاضاى صحیح و معقولى است که درست رسیدگى شود. جواهرات ثبت و دفتر دارد و این را بنده مطمئن هستم که این ثبت‌ها و دفترها محفوظ است و جواهرات هم در بانک ملى هست می‌توانند هر کس را که میل دارند تعیین بفرمایند کمیسیونى از داخل مجلس به هر قسمتى که تصویب می‌فر‌مایید تشکیل بدهند مردمان بصیر، در سر فرصت ومجال، ببینند تطبیق کنند اگر درست است انشاء‌الله فبها اگر هم درست نیست آن وقت تکلیف معلوم است.

● رئیس:آقاى انوار

● انوار: الخیر فیما وقع . یک پیش‌آمدى واقع شده‌‍‌است که انشاء‌الله الرحمن امیدواریم این پیش آمد نیکى باشد و خیر و سعادت ملت ایران در این پیش آمد باشد که از تحت یک فشار خیلى ممتدى نجات پیدا کردند و من یک خوشوقتى دارم که الان دارم در یک مجلسى صحبت می‌کنم که عموم نمایندگان مجلس مثل مجلس سابق یک روح اتحاد و یگانگى با پشتیبانى از کابینه و دولت دارند که انشاء‌الله امیدواریم تمام خرابی‌هاى سابق ما ترمیم شود که مثلاً ما می‌گوییم سؤال د‌ارم یا استیضاح دارم از فلان وزیر فورى آن وزیر حاضر شود. روزنامه‌هاى ما نباید مثل مرغ منقار چیده در قفس آهنین باشند تا کى باید ملت ایران صدا نداشته باشد که بگوید آقا ظلم خانه مرا خراب کرده‌است (یک نفر از نمایندگان- هنوز مختارى سرجایش هست)

    بعد از این کار، بنده و جنابعالى آقاى دشتى امیدواریم که کارها تحت نظارت خودمان یعنى مجلس شوراى ملى بیاید و بد از این هم باید براى سعادت مملکت کار کنیم و وزرا هم بعد از این راه مجلس را گم نکنند. آقاى فروغى شما پرورده مجلس هستید بنده یک روز در جائى گفتم آقا بفرمائید وزراء بیایند در مجلس گفتند وزرا‌ به مجلس کارى ندارد. به قانون اساسى که باید عمل کنند قانون اساسى روح مردم ایران است خون‌بهاى مردم ایران است. وزراء بایستى مسئول مجلس باشند. آقاى رئیس‌الوزرا‌ (آقاى نخست وزیر) – الفاظ را هم خراب کردند (خنده حضار) – نمی‌گوییم که شما در حدود خودتان مختار نباشید. ما گفتیم وزرا‌ کدخداهایى هستند که در حوزه وزارتى شان. ولى ما هم این حق را داریم که مطابق قانون عمل کنیم (نمایندگان- مذاکرات کافى است)

●بیانات نخست وزیر در قبال اظهارات آقاى انوار:

    فرمایشات آقاى انوار همان‌طور است که ملاحظه فرمودید و بنده اطمینان می‌دهم و امیدوارم که جریان امور بر طبق دلخواه باشد. چیزى را که می‌خواهم عرض کنم این است که متأسفانه به طوری که در جلسه ما قبل آخر ما آمدیم و به استحضار خاطر نمایندگان محترم رساندیم، قضایا و پیش‌آمدهاى بر‌خلاف ترصد و میل ما واقع شده‌است که من جمله یکى این بود که در بعضى از قسمت‌هاى کشور ما قواى شوروى و در یک قسمت دیگر قواى انگلیس اقامت کند. چیزهاى دیگرى که در آن یادداشت‌هاى ملاحظه فرمودید که آنها چه تقاضا کردند و در مقابل ما چه تقاضا کردیم و بالاخره چه نتیجه حاصل شد. عجالتاً قرار بر این شده است که قواى شوروى و انگلیس در بعضى از قسمت‌هاى خاک ما باشند اینها براى یک مقاصدى آمده‌اند. حوائجى دارند و کارهائى دارند. ناچار رفت و آمدهایى‌از این شهر به آن شهر از این خط به آن خط می‌کنند. رفت و آمدها برحسب اطمینان‌هاى کتبى و شفاهى که داده شده است، به هیچ‌وجه مزاحم حال دولت و ملت ایران نخواهد بود و بر ضدیت و مخاصمت و مزاحمت مردم نیست. مثلاً همین الان خبر دادند که قواى خارجى از جاهائى حرکت و به طرف طهران نزدیک می‌شوند. هر چند که دولت اقدامات کرده‌است که قوا نیایند و امیدواریم که این اقدامات موثر باشد. ولى فرضاً هم نزدیک طهران هم که بیایند، این را باید خاطر آقایان نمایندگان مسبوق باشد که اینها براى مخاصمت نمى‌آیند. براى مقاصد خودشان نسبت به کارهائى که دارند می‌آیند و می‌روند. اگر احیاناً از این حرکات به گوش آقایان خبر برسد، آقایان نمایندگان و مردم تصور می‌کنند مقاصد خصمانه دارند آن اندازه که بما اطمینان داده‌اند و ما هم البته این اطمینان را حاصل کرده‌ایم، مطلب این است. ولى باز مبادا مثل چند روز پیش مردم در طهران وحشت کنند و اسباب زحمت بر ما سخت شود. مشکلات براى ما ایجاد گردد. از این جهت، عرض کردم که عموم ملت و عموم مردم مطلع باشند از این جهت پریشان خاطر نباشند و به هراس نیفتند.

رئیس مجلس شوراى ملى- حسن اسفندیارى‏

‏◀ مشروح مذاکرات مجلس چهارشنبه ۲۶ شهریور ماه ۱۳۲۰ ( جلسه: ۱۱۶):

٭ قرائت و امضا قسم نامه از طرف اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی و فرمایشات دائر به مصالح کشور- ختم جلسه

    مجلس چهار ساعت و چهل دقیقه بعداظهر با حضور عموم نمایندگان و هیئت دولت تشکیل گردید

 (اعلیحضرت همایون محمد‌رضا شاهنشاه پهلوى در ساعت چهار و چهل و پنج دقیقه در مجلس حاضر و در حضور کلام الله مجید متن قسم‌نامه را طبق اصل ۳۹ متمم قانون اساسى به شرح زیر قرائت و امضا نمودند)

بسمه تعالى-  من خداوند قادر متعال را گواه گرفته‌ام به نام کلام الله مجید و به آنچه نزد خداوند محترم است قسم یاد می‌کنم که تمام هم خود را مصروف حفظ استقلال ایران نموده و حدود مملکت و حقوق ملت را محفوظ و محروس بدارم. قانون اساسى مشروطیت ایران را نگهبان و بر طبق آن و قوانین مقرره سلطنت نمایم و در ترویج مذهب جعفرى اثنى‌عشرى سعى و کوشش نمایم و در تمام اعمال و افعال، خداوند عز شانه را حاضر و ناظر دانسته منظوى جزء سعادت و عظمت دولت و ملت ایران نداشته باشیم و از خداوند متعال در خدمت به ترقى ایران توفیق می‌طلبیم از ارواح طیبه اولیاى اسلام استمداد مى‌کنیم.

   (پس از امضاء قسم‌نامه فرمایشات زیر را از نظر مصالح کشور واهالى بیان فرمودند)

    اکنون که مقتضیات داخلى کشور ایجاب مى‌کند من وظایف خطیر سلطنت را عهده‌دار شوم و در چنین موقع سنگینى مهام امور کشور را مطابق قانون اساسى تحمل نمایم، لازم می‌دانم با توجه وافى به اصول مشروطیت و تفکیک قوا لزوم همکارى دائم و کامل را بین دولت و مجلس شوراى ملى خاطر نشان نموده براى تأمین مصالح عالى کشور متذکر شوم که هم من، هم دولت و هم مجلس شوراى ملى و عموم افراد ملت هر یک باید مراقبت تام نسبت به انجام وظایف خود داشته باشیم و هیچ گاه به هیچ‌وجه از رعایت کامل قوانین فرو‌گذار نکنیم‏

    در این زمینه مخصوصاً براى رفاه اهالى کشور فرمان مؤکد داده شده که به عموم مأمورین و مستخدمین کشورى و لشکرى ابلاغ گردد که هر کس از حدود قوانین و مقررات وابسته تجاوز و یا به حقوق افراد تعدى کند موافق قانون به کیفر مقرر خواهد رسید.

    دولت مأموریت دارد گذشته از اهتمام جدى در اجراى دقیق قوانین براى حصول تأمین قضایى برنامه جامعى حاکى از روش اصلاحات مربوطه به امور اجتماعى و اقتصادى مالى و تغییر مقرراتى که با احتیاجات و مقتضیات امروز وفق نمی‌دهد هر چه زودتر با موافقت و تصویب مجلس تهیه نموده به موقع اجرا بگذارد که موجبات آسایش عموم طبقات اهالى کشور و همچنین بهبود اوضاع زندگانى خدمتگزاران لشکرى وکشورى از هر جهت آماده و وسایل رفاهیت آینده کشور فراهم گردد. این نکته را مخصوصاً یاد‌آور می‌شویم که من جد وافى خواهم داشت پیوسته وظایف خود را موافق قانون و وجدان انجام دهم و انتظار دارم نمایندگان ملت و عموم کارکنان ادارات دولت و طبقه روشن فکر همین معنى را نصب العین خود نموده براى سعادت و بهروزى میهن که مقصود مشترک همه ماها می‌باشد از این روش منحرف نگردند. ضمناً دولت من اهتمام کامل بعمل خواهد آورد که با همکارى نزدیک با دولتهاى که منافع ما با آنها ارتباط مخصوص دارد به طوری که مصالح مملکتى کاملاً رعایت شود مشکلاتى که فعلاً براى ما پیش آمده حل شده و جریان امور بر وفق دلخواه گردد. در این صورت امیدواریم به فضل خداوند با منتهاى کوشش که همه با تمام قوا به عمل خواهیم آورد کشتى سلامت کشور را به ساحل برسانیم‏

رئیس مجلس شوراى ملى- حسن اسفندیارى‏

◀   مشروح  مذاکرات مجلس روز یکشنبه ۳۰ شهریور ماه ۱۳۲۰( جلسه: ۱۱۷):

مجلس یک ربع ساعت پیش از ظهر به ریاست آقاى اسفندیارى تشکیل شد. صورت مجلس روز بیست و ششم شهریور ماه را آقاى (طوسى) منشى خواندند

تصویب صورت مجلس‏

●رئیس: در صورت مجلس که خوانده شد نظرى نیست؟ (اظهارى نشد) تصویب شد.

٭ بیانات آقاى رئیس دایر به کسالت آقاى نخست وزیر فروغى و معرفى هیئت وزیران از طرف آقاى آهى وزیر دادگسترى:

● رئیس: البته آقایان اطلاع دارند آقاى نخست وزیر و آقایان وزر‌ا در این چند روز فوق‌العاده مشغول کارهاى مهم بودند و مخصوصاً با کسالتى که آقاى نخست وزیر دارند هیچ غفلت از کار نکرده‌اند و مخصوصاً اطلاع دارند که از صبح زود تا شب دیر ایشان مشغول کارهاى دولتى و وظایفى که عهده‌دار بودند و مخصوصاً دیشب بنده خدمتشان بودم و با بعضى از آقایان وزرا‌ که خیلى طول کشید و واقعاً با این حالت کسالت اسباب خستگى براى ایشان فراهم شده به طوری که امروز صبح که بنده تلفون کردم معلوم شد آقایان اطباء ایشان را ممنوع داشته‌اند از این که حرکت کنند با وجود این براى وظیفه محترمى که داشته باید انجام شود و تعطیل نشود به موجب مراسله که به مجلس نوشته‌اند این است:

     چون به واسطه کسالت شدید از حضور در مجلس امروز معذوریم آقایان به ترتیبى که آقاى آهى صورت آن را قرائت خواهد نمود به مجلس شوراى ملى معرفى می‌گردند. مطالب راجع‌ به دولت را هم آقاى آهى از طرف این جانب به عرض مجلس می‌رساند (نمایندگان- صحیح است)

● معرفى هیئت وزیران وقرائت برنامه دولت از طرف آقاى (آهى) وزیر دادگسترى:

    متأسفانه به واسطه کسالت آقاى نخست وزیر به طوری که به استحضار خاطر محترم نمایندگان رسید ایشان امروز ممنوع بودند از بیرون آمدن از منزل و نتوانستند شرف حضور در مجلس را داشته باشند و به بنده اختیار دادند که معرفى دولت را هم با مطالب دیگرى که هست به استحضار مجلس شوراى ملى برسانم.

    بنابر تمایلى که مجلس شوراى ملى اظهار فرمودند به این که آقاى فروغى به سمت نخست وزیرى انتخاب شوند و کابینه را تشکیل بدهند بر حسب اراده سنیه ملوکانه ایشان مأمور شدند به تشکیل کابینه و هیئت دولت خودشان را تشکیل دادند که صورت اسامى و سمت هر یک را بنده به استحضار خاطر آقایان نمایندگان محترم می‌رسانم.

   آقاى حکمت وزیر پیشه و هنر- آقاى سهیلى وزیر امور خارجه- آقاى مرآت وزیر بهدارى- آقاى دکتر سجادى وزیر راه- آقاى گلشائیان وزیر بازرگانى و اقتصاد- آقاى سرلشکر احمد نخجوان وزیر جنگ- آقاى امان الله جهانبانى وزیر کشور- آقاى على‌اکبر‌ حکیمى وزیر کشاورزى- آقاى دکتر مشرف نفیسى وزارت دارایى- آقاى حمید سیاح زیر پست و تلگراف و تلفن- آقاى دکتر صدیق وزیر فرهنگ- وزارت دادگسترى هم به عهده بنده محول است. قبل از این که برنامه هیئت دولت را بنده به استحضار خاطر آقایان برسانم اجازه می‌خواهم یک مطالبى را که اهمیت دارد به اطلاع آقایان نمایندگان و عموم ملت برسانم و آن راجع به املاک و دارایى اعلیحضرت پادشاه سابق است که آقایان نمایندگان اطلاع دارند انتقالى واقع شده است که عین مضمون سند انتقال نامه را بنده می‌خوانم:

به نام خداوند متعال‏

    چون از ابتدا تأسیس و تشکیل سلطنت خود پیوسته در فکر عمران و آبادى کشورى بوده و این مطلب را در مقدمه برنامه اصلاحات کشور خود قرار داده بودم و همواره در نظر داشتم این رویه عمران سرمشق کلیه صاحبان زمین و املاک گردد تا موقع خود بتوانم از ثمره این املاک کلیه ساکنین و رعایاى کشور خود را بهره‌مند نمایم، این فرصت در این موقع که فرزند ارجمند عزیزم اعلیحضرت محمد رضا شاه پهلوى زمام امور کشور را به دست گرفته‌اند حاصل شده است. بنابراین مصالحه نمودم کلیه اموال دارایى خود را (اعم از منقول و غیر منقول و کارخانه‌جات و غیره) از هر قبیل می‌باشد بایشان به مال‌الصلح ده گرم نبات موهوب تا به مقتضاى مصالح کشور به مصارف خیریه فرهنگى و غیره به هر طریقى که صلاح بدانند برسانند.

     اعلیحضرت همایون شاهنشاهى هم نظر به این که همیشه در فکر آسایش رفاه عموم ملت و ترقیات کشور و پیشرفت امور مملکت و دولت هستند و حسن نیت و حسن فطرتشان هم بر همه ملت و افراد جامعه کاملاً روشن و واضح است اراده فرموده‌اند چنین دستخطى به عهده آقاى نخست وزیر صادر فرمایند که عین آن را هم بنده قرائت می‌کنم‏

جناب آقاى نخست وزیر

   چون منظور اصلى علیحضرت پدر بزرگوار مادر واگذارى اموال خودشان به ما این بود که به مصارف خیریه برسد و ما هم باید از هر حیث اسباب آن‌را فراهم ‌آوریم، بنابراین چنین تصمیم نمودند اموالى که از قبیل املاک و مستغلات و کارخانه‌جات به ما واگذار شده‌است به منظور ترقى کشاورزى و بهبودى حال کارگران و ترقى فرهنگ و بهدارى، به دولت و ملت اعطا نماییم تا بر‌حسب اقتضا و براى انجام منظورهاى بالا یا املاک را به فروش برساند و یا با حفظ و توسعه آبادى آنها در ملک دولت نگاهدارند.

   و نیز مقرر می‌داریم که اگر کسانى باشند که نسبت به املاک ادعاى غبنى داشته باشند پس از رسیدگى به شکایت آنها از محل همین املاک رفع ادعا بشود.

 سى‌ام شهریور ماه ۱۳۲۰

    گذشته از این که اعلیحضرت همایونى این بخشش ملوکانه را فرموده‌اند در نظر دارند که از دارایى خودشان بخشش‌هاى مهمى براى پیشرفت امور خیریه و بهدارى و فرهنگى و امور دیگر که اسباب ترقى و آبادى کشور است بفرمایند که جزئیات آن را عنقریب آقایان نمایندگان محترم و عموم ملت مستحضر خواهد شد که البته اسباب خوشوقتى و سپاسگذارى و حق‌شناسى همه ماها و عموم ملت است (صحیح است)

   با اجازه آقایان محترم برنامه هیئت دولت از این قرار است که می‌خوانم:

   برنامه هیئت دولت همان است که اصول آن در ضمن نطق اعلیحضرت شاهنشاهى در مجلس شوراى ملى اشعار شده‌است و تفصیل آن از قرار زیر می‌باشد:

۱- در سیاست خارجى دولت مصمم است با رعایت کامل مصالح کشور همکارى نزدیک با دولت‌هایى که منافع ایران با منافع آنها ارتباط دارد داشته باشد.

۲- اصلاح و رفع نواقص قوانین دادگسترى براى تکمیل امنیت قضایى و نیز تجدید‌نظر در قوانین دیگرى که با مقتضیات امروز وفق می‌دهد.

۳- تجدید‌نظر در سازمان قواى تأمینه کشور

۴- اصلاحات در امور اقتصادى و مالى کشور از قبیل تعدیل مالیات‌ها به منظور تخفیف تحمیل مالیاتى‏

   تحدید‌نظر در بودجه کشور براى جلوگیرى از هزینه‌هاى که با مقتضیات کنونى کشوری و لشکرى، خوانائی ندارد و تجدید‌نظر در مقررات بازرگانى، الغاى انحصارهاى غیر ضرورى و اهتمام در پایین آوردن هزینه‌هاى زندگى عمومى‏

۵- توجه مخصوص به پیشرفت کار کشاورزى و بهبودى زندگى کشاورزان توسعه امور آبیارى منع تدریجى کشت استعمال تریاک تجدید‌نظر در قوانین عمران و اجراى برنامه کشاورزى.

۶‌- ترقى و تکمیل صنایع به قدر امکان با تمایل این که کارخانه‌ها به دست افراد و شرکت‌هاى غیر‌دولتى اداره شود و انجام در بهبودى زندگى کارگران‏

۷ – تکمیل راه‌ها و راه‌آهن در حدود استطاعت کشور

۸- املاح قانونى و سازمان کشور با رعایت احتیاجات و توجه به این که اهالى در اداره امور محلى خود بیشتر شرکت داشته باشند.

۹- تکمیل و ترقى تأسیسات فرهنگى و اهتمام در اصلاح اخلاق عمومى‏

۱۰- توسعه زمان بهدارى و توجه خصوص به بهداشت عمومى بنده از موقع اغتنام مجبورم و عرض می‌کنم با اظهار امیدوارى بکنم به این که با همکارى صمیمى که دولت قصد دارد و یقین ثابت هم حاصل است که بین دولت و مجلس شوراى ملى و نمایندگان محترم برقرار خواهد بود که بتواند با سعى و کوشش مخصوص و اهتمام کافى که به عمل خواهد آورد برنامه خودش را به موقع اجرا بگذارد و در انجام این مقصود بنده امیدوارم هیئت دولت با مساعدت و همکارى کامل آقایان نمایندگان محترم موفقیت تام خواهند نمود این که عرض کردم بنده یعنى از اطراف آقاى نخست وزیر و تمام آقایان همکاران خودم (صحیح است)