آرمان- احسان انصاری: هنگامی که درخواست گفتگو را با وی [فریبرز رئیس دانا] در میان گذاشتم، پذیرفت. من را به منزلش دعوت کرد تا در یک فضای صمیمی و به دور از هیاهو و جنجال به گفتگو بپردازیم. با ورود به منزلش، نخستین چیزی که توجهم را جلب کرد، عکس بزرگ زنده‌ یاد دکتر مصدق بر دیوار بود. بسیار صمیمی و بی پیرایش بود و بیشتر از آنکه از جنس مردان قدرت باشد، از جنس توده‌ های مردم به نظر می رسید. خودش می گفت: «حاضرم برای دفاع از حقوق مردم هر مشقتی را به جان بخرم». اندکی که از گفتگو گذشت، متوجه شدم تحلیل‌ هایی که ارائه می کند، متفاوت اند؛ نکته‌ ای که از دانش بسیار گسترده‌ اش حکایت می کرد. دکتر فریبرز رئیس دانا، اقتصاددان و چهرۀ مطرح دانشگاهی کشور در گفتگو با «آرمان» از تسامح و مدارا با چالش‌ های سیاسی و اقتصادی جامعه خودداری کرد و مانند یک منتقد، با صراحت به بیان نظریات خود پرداخت. در ادامه، متن گفتگوی «آرمان» با دکتر فریبرز رئیس دانا، دانش‌ آموختۀ مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه لندن را از نظر می گذرانید:

 

 

آقای روحانی در انتخاب استراتژی، هدف‌ گذاری و ساختار اقتصادی که برای خود تدوین کرده روش صحیحی را در پیش نگرفته و از استراتژی مناسبی استفاده نکرده است. همین مسأله که دولت آقای روحانی دوران پس از توافق هسته‌ ای را به نام «دوران پسا برجام» نام‌ گذاری کرده، به معنای این است که ایشان برجام را نقطه عطف تاریخ قلمداد می‌ کند. آقای روحانی گمان می‌ کند با پیروزی برجام، اقتصاد ایران شکوفا خواهد شد. به نظر من این دیدگاه صحیح نیست و دارای پشتوانه علمی و کارشناسی نیست. مشکلات اقتصادی ایران تنها به دلیل تحریم‌ های بین‌ المللی به وجود نیامده که با برداشته‌ شدن تحریم‌ ها از بین برود. ساختار اقتصادی و شاکله اقتصادی ایران دارای مشکل و نقصان است و هیچ ارتباطی به تحریم‌ های بین‌ المللی ندارد. ساخت قدرت و توزیع ثروت در بین طبقات مختلف اجتماعی در ایران به شکلی است که اقتصاد ایران را دچار «فروبستگی تورمی» کرده است. تحریم‌ ها، مشکلات ساختاری اقتصاد ایران را تشدید کرد و روی بدنه معیوب اقتصاد ایران سوار شد. تحریم‌ ها ضربه‌ های زیادی به اقتصاد ایران وارد کرد و نتایج ناخوشایندی برای اقتصاد ایران در پی داشت. یکی از نتایج تحریم‌ ها این بود که توده‌ های مردم را محروم کرد و سبب شد توده‌ های محروم جامعه نسبت به این مسأله واکنش‌ های اجتماعی و سیاسی نشان بدهند. نکته دیگر اینکه بسیاری از مؤسسات دولتی و نیمه دولتی داخلی در ایران به دلیل اینکه در دوران تحریم‌ ها مواد اولیه به آنها تعلق نمی‌گرفت، دچار آسیب‌ های جدی شدند. همه این مشکلات اقتصادی از درون به دولت فشار وارد می‌ کرد که به سمت حل کردن مسأله تحریم‌ ها حرکت کند. با این وجود برداشته شده تحریم‌ ها به منزله بهبود وضعیت اقتصاد ایران نیست. برداشتن شدن تحریم‌ ها نمی‌تواند مشکلات ساختاری ایران را از بین ببرد. ازسوی دیگر مسأله تحریم‌ ها هنوز حل نشده و ایالات متحده آمریکا به شکل‌ های مختلف در حال کارشکنی و بدرفتاری در این زمینه است.

 

 

متاأسفانه هنوز دقیقاً مشخص نیست در مسأله برجام چه بده و بستانی صورت گرفته و چه اتفاقی رخ داده است. به نظر من آقای روحانی در حال «ایرانیزه کردن» اقتصاد نئولیبرالی است و از یکی از شیوه‌ های نادرست علم اقتصاد یعنی کمک فرستادن سرمایه دولتی به بازار استفاده می‌کند. در شرایط کنونی دولت آقای روحانی نقش «سرمایه دار» را برای بازار بازی می‌کند. این در حالی است که نه سرمایه‌ گذار است، و نه از شیوه دولت رفاهی استفاده می‌ کند. به همین دلیل در فضای بازار، قدرت مانور بالایی ندارد. دولت آقای روحانی گمان می‌کند اگر با کشورهای غربی ارتباط برقرار کند، مشکلات اقتصادی ایران از بین می‌ رود و اگر توافق هسته‌ ای صورت بگیرد، سیلی از خوشبختی وارد اقتصاد ایران می‌شود. به نظر من برخی از اقتصاددانان که با دولت همکاری دارند نیز این مسأله را از نظر علمی به آقای روحانی گوشزد کرده بودند که چنین روشی صحیح نیست؛ اما روش نئولیبرالی آقای روحانی مانع از پذیرفتن این واقعیت اقتصادی و سیاسی شده است. آقای روحانی گمان می‌ کند با صادرات می‌ تواند وضعیت اقتصاد کشور را بهبود ببخشد. به همین دلیل هم تلاش می‌کند صادرات ایران را افزایش دهد. این در حالی است که تا زمانی که ساختارهای اقتصادی ایران درست نشوند و شکل علمی و منطقی به خود نگیرند، نمی‌ توان صادرات مطلوب و استاندارد به بازارهای جهانی ارسال کرد. به عنوان مثال ایران در سال‌ های اخیر قصد داشته خودروهای خود را به کشورهای دیگر صادر کند. با این وجود به دلیل عدم علاقه کشورهای خارجی به خودروهای ایران، دولت مجبور شده خودروهای تولید شده را به بازارهای داخلی منتقل کند. به نظر من بسیاری از آلودگی‌ ها و مرگ و میر در تصادفات رانندگی نیز به همین دلیل بوده است. 

 

آقای روحانی گرایش زیادی به غرب دارد و گمان می‌ کند می‌ تواند بدعت گذار ارتباط پایدار ایران با کشورهای غربی باشد. توافق هسته‌ ای که در دولت آقای روحانی به نتیجه رسید دستاورد خوبی بود، اما باید از پایه و زیرساخت‌ ها شروع می‌ شد. همه دولت‌ های پس از انقلاب به شکل‌ های مختلف در مسأله هسته‌ ای نقش داشته‌ اند و با سیاست‌ های باز یا بستۀ خو، در سرنوشت پرونده هسته‌ ای ایران تأثیرگذار بوده‌ اند. با این وجود آقای روحانی تلاش کرد سایۀ جنگ را که احمدی‌ نژاد بوجود آورده بود، از سر مردم ایران بردارد. این حرکت آقای روحانی صحیح و مثبت بوده و هیچ بحثی درباره آن وجود ندارد. با این وجود من معتقدم سایۀ جنگ هنوز به طور کامل از سر مردم ایران برداشته نشده است. جغد جنگ از این کنگره بلند شده و در کنگره دیگر نشسته است. دولت آقای روحانی هنوز ماهیت دولت ایالات متحده آمریکا را نشناخته است. شاید هم شناخته و گمان می‌کند تنها راهکار همین است. باراک اوباما در جایی عنوان کرد دارایی‌ های بلوکه شده ایران در کشورهای خارجی رقمی بالغ بر۱۵۰ میلیارد دلار است. این در حالی است که ترامپ در میتینگ‌ های انتخاباتی خود عنوان می‌ کند ۱۳۰میلیارد دلار بوده است. برخی از مقامات دیگر ایران و آمریکا نیز رقم‌ های دیگری را در این زمینه عنوان می‌ کنند. سؤال من اینجاست که چطور سیستم‌ های بانکی و مالی ما هنوز نمی‌ تواند رقم دقیق دارایی‌ های ایران را در بانک‌ های خارجی محاسبه کنند و به اطلاع افکار عمومی برساند. دولت آقای روحانی باید نخستین اولویت اقتصادی خود را پیدا کردن راه‌ حل برای ۵.٧ میلیون تحصیلکرده بیکار در جامعه قرار می‌ داد. بنده با ایجاد ارتباط با کشورهای خارجی مخالف نیستم و معتقدم ممکن است دستاوردهای خوبی برای اقتصاد کشور به همراه داشته باشد. با این وجود معتقدم نباید اجازه داد عاملان تحریم‌ها و کسانی که باعث به وجود آمدن تحریم‌ها شدند دوباره در ایران به قدرت برسند.

 

 

ایالات متحده آمریکا بر اساس ماهیت نظام امپریالیستی خود دست به چنین اقداماتی زده است. نمی‌ توان نام چنین اقداماتی را کارشکنی، سنگ اندازی یا فشار برای گرفتن امتیاز بیشتر گذاشت. با ماهیت امپریالیسم باید با خرد اقتصاد سیاسی و خرد دیپلماسی نوین جهانی برخورد کرد. نوشتن قرارداد و امضاء کردن آن سیاست آمریکا بوده است. آمریکایی‌ ها از ابتدا می‌د انستند پرونده هسته‌ ای ایران برای آنها چه فواید و مضراتی دارد. در نتیجه با سیاست و برنامه‌ ریزی با ایران توافق کردند. ماهیت ایالات متحده آمریکا سلطه‌ جویانه و متکبرانه است. بیل کلینتون رئیس‌ جمهور سابق آمریکا و همسر هیلاری کلینتون سال‌ ها قبل به صراحت عنوان کرد: «آمریکا بدون سلطۀ جهانی نمی‌ تواند به حیات خود ادامه بدهد». کلینتون در یکی از نطق‌ های خود در یکی از دانشگاه‌ های آمریکا و در بین دانشجویان آن عنوان کرد: «ما نمی‌ توانیم مانند یک کشور عادی در جهان زندگی کنیم. ما باید سروری داشته باشیم». در نتیجه اقدام اخیر آمریکا در مصادره پول‌ های بلوکه شدۀ ایران چوب لای چرخ گذاشتن نیست و بلکه از قبل قابل پیش بینی بود. دولت آقای روحانی باید فکر چنین روزهایی را می‌ کرد که ممکن است آمریکا دبه کند و مسیری به جز مسیر توافق شده را طی کند. من تعجب می‌ کنم چگونه فردی مانند حسن روحانی که سال‌ ها در عرصه سیاسی ایران فعالیت کرده و به شکل‌ های مختلف بدقولی و بدعهدی ایالات متحده را به چشم دیده، حاضر شده با این کشور پای میز مذاکره بنشیند.

 

 

این مسأله که کسانی از دور زدن تحریم‌ ها به ثروت‌ های هنگفتی دست پیدا کردند و منافع بی‌ شماری بدست آوردند، صحیح است و در واقعیت رخ داده است. با این وجود وضعیت به شکلی نبود که تنها محافظه‌ کاران و منتقدان جریان اصلاحات از تحریم‌ ها سود می‌ بردند. بدون شک محافظه‌ کاران نیز از وجود تحریم‌ ها ضرر می کردند. تحریم‌ ها به بسیاری از کارگاه‌ ها و کارخانه‌ های محافظه‌ کاران و نهادهای سنتی قدرت ضربۀ جدی وارد کرده بود. به همین دلیل هم بود که برخی از مسئولان سنتی قدرت، از جمله نخستین افرادی بودند که به آقای روحانی برای توافق هسته‌ ای تبریک گفتند. در عین حال برخی جریان‌ های سیاسی و اقتصادی از شرایط تحریم‌ ها نهایت استفاده را به سود خود و نزدیکان خود کردند و به ثروت‌ های بادآورده دست پیدا کردند. در مساأله تحریم‌ها نباید خط کشی سیاسی وجود داشته باشد که مثلاً فلان جریان سیاسی از تحریم‌ ها سود می‌ برده و فلان جریان سیاسی مخالف ایجاد تحریم‌ ها بوده و از ابتدا بر علیه قطعنامه‌ های سازمان ملل موضع‌ گیری کرده است.

 

محمود احمدی‌ نژاد محصول ساختارهای معیوب اقتصاد ایران است، اما نباید تمام مشکلات اقتصادی ایران را به گردن دولت احمدی‌ نژاد انداخت. احمدی‌ نژاد آسیب‌ های زیادی به اقتصاد ایران زده است. با این وجود بسیاری از مشکلات مهم اقتصاد ایران از گذشته به او به ارث رسیده است؛ همچنان که به حسن روحانی نیز به ارث رسیده است. دلیل اصلی تحریم‌ ها، پافشاری ایران بر اجرایی کردن پرونده هسته‌ ای بود. مسأله مهم اینکه احمدی‌ نژاد در این پافشاری تنها نبود و بسیاری از نهادهای قدرت با وی همراهی می‌ کردند. این وضعیت برای آقای روحانی نیز وجود داشت و وی به تنهایی نمی‌ توانست با کشورهای۱+۵ به توافق برسد. در نتیجه بسیاری از نهادهای قدرت با این رویکرد موافق بودند و حسن روحانی را حمایت می‌ کردند. در سال‌ های گذشته احمدی‌ نژاد بارها تلاش کرد با کشورهای غربی به توافق برسد. وی حتی به دنبال ایجاد ارتباط با ایالات متحده آمریکا نیز رفت. با این وجود به دلیل برخی اقدامات رادیکال احمدی‌ نژاد در فضای بین‌المللی، کشورهای غربی به وی اعتماد نمی‌ کردند و حاضر نبودند با وی بر سر یک میز مذاکره بنشینند. احمدی‌ نژاد قصد داشت با گفتمان خود پای میز مذاکره با آمریکا بنشیند، اما آمریکایی‌ ها حاضر نبودند با چنین گفتمانی مذاکره کنند و چنین گفتمانی برای آنها قابل اعتماد نبود.

 

 

این قراردادها هیچ گونه تأثیر درازمدت و عمیق براقتصاد کشور نخواهد گذاشت. نمونه بارز این قراردادها خرید هواپیماهای ایرباس از فرانسه بود. به نظر من این قرارداد یکی از ضعیف‌ ترین سیاست‌ های اقتصادی دولت آقای روحانی بود. آقای روحانی نباید این هزینۀ گزاف را صرف خرید هواپیماهای خارجی می‌ کرد و بلکه باید به اولویت‌ های داخلی مانند بیکاری جوانان اختصاص می‌ داد. نکته دیگر اینکه پرداخت حقوق هزاران کارگر داخلی ماه‌ هاست صورت نگرفته و به بهانه‌ های مختلف به تعویق می‌ افتد. دولت آقای روحانی می‌ توانست این پول را به حقوق معوقه کارگران داخلی اختصاص بدهد. دولت همچنین می‌ توانست از کشورهای آسیای شرقی مانند مالزی هواپیماهای رده دوم تضمین شده خریداری کند که همین کارکرد ایرباس‌ ها را نیز برای مردم ایران داشت. به نظر من اغلب قراردادهای خارجی دولت آقای روحانی به صورت تحمیلی بسته شده است. کشورهای غربی به صورت غریزی همواره در حال صدور سرمایه هستند. در نتیجه اغلب قراردادهای کشورهای غربی با ایران به صورت برنامه‌ ریزی و برای سود بیشتر شرکت‌ های غربی صورت گرفته است.

 

 

نوسان قیمت‌ های کالاهای اساسی در ٢ سال آخر دولت احمدی‌ نژاد رخ داد که عمدتاً به دلیل تحریم‌ های بین‌ المللی علیه ایران صورت گرفت. دولت احمدی‌ نژاد با سیاست‌ های نادرست خود ضربات اساسی و بسیار سنگین به اقتصاد ایران وارد کرد. دولت احمدی‌ نژاد عدالت اجتماعی را در ایران از بین برد. این دولت برای ساختن مسکن مهر به شیوه‌ های غیرعلمی و غیر کارشناسانه متوسل شد که هزینه بسیار زیادی برای کشور در پی داشت. با این وجود دولت آقای روحانی به شکل دیگری در حال تکرار همان اشتباه گذشته است. دولت تدبیر و امید قصد دارد مسکن مهر را به بازار واگذار کند. در شرایط کنونی ۲ میلیون مسکن خالی در کشور وجود دارد. این در حالی است که بسیاری از مردم با مشکل جدی مسکن مواجه هستند و بسیاری از جوانان که قصد ازدواج دارند از اجاره کردن مسکن ناتوان هستند. متأسفانه برخی از اقتصاددانان که به شکل های مختلف با دولت آقای روحانی در ارتباط هستند به احمدی‌ نژاد مارک سوسیالیستی می‌ زنند و وی را«چپ» معرفی می‌ کنند. این در حالی است که تاکنون هیچ دولتی به راست گرایی احمدی‌ نژاد بر سر کار نیامده است. سوسیالیسم به معنای حذف قدرت و سلطه سرمایه بر مردم و دموکراتیزه کردن تصمیم‌ گیری برای مردم است. روح دولت احمدی‌ نژاد با این مسائل بیگانه بود و وی به هیچ عنوان به دنبال حذف سلطۀ سرمایه داری بر مردم و دموکراتیزه کردن جامعه نبود. احمدی‌ نژاد سیاست اقتصادی درهای باز را به مراتب بیشتر از حسن روحانی دنبال می‌ کرد. احمدی‌ نژاد ٢ بار از طرف صندوق بین‌المللی پول مورد تشویق قرار گرفت. این در حالی است که صندوق بین‌ المللی پول قلب تپنده سرمایه داری جهانی است.

 

 

دولت آقای روحانی برای رسیدن به رشد اقتصادی ۸ درصدی به سرمایه‌ گذاری خارجی احتیاج دارد. این در حالی است که فضای داخلی به هیچ عنوان برای سرمایه‌ گذاری خارجی مهیا نیست. در شرایط کنونی طبقه متوسط ایران به دلیل تورم موجود در کشور باید تمام دارایی‌ های خود را صرف امور روزمره خود کند. ممکن است آقای روحانی قصد داشته باشد برای رسیدن به چنین نرخ رشدی از بانک مرکزی وام بگیرد که این اقدام نیز تورم موجود در اقتصاد ملی را تشدید می‌ کند و سبب مشکلات بیشتری برای اقشار مختلف مردم می‌ شود. دولت باید به جای چنین شعارهای بزرگی، به راه‌ حل سادۀ رشد از طریق بازتولید یکسان درآمد و سرمایه در بین طبقات مختلف اجتماعی بیندیشد. بنده پیشنهاد می‌ کنم دولت آقای روحانی سرمایه‌ های هنگفتی که در اختیار سرمایه داران بخش خصوصی قرار دارد را به صورت یکسان در جامعه بازتولید کند. بسیاری از سرمایه داران بخش خصوصی از راه‌ های نامشروع به ثروت‌ های هنگفت رسیده‌ اند و به بیت المال دست‌ اندازی کرده‌ اند. بر اساس آمار یکی از سازمان‌ های اقتصادی جهانی سالانه مبلغی بالغ بر ۷ میلیارد دلار از ایران سرمایه خارج می‌ شود. آقای روحانی اگر واقعاً قصد دارد اوضاع اقتصادی را بهبود ببخشد، در مرحله اول باید مانع از خروج این سرمایۀ هنگفت از کشور شود. بابک زنجانی محصول کدام سیاست اشتباه اقتصادی است؟ آقای روحانی متوجۀ این مسأله نیست که بابک زنجانی‌ ها در حال تکرار شدن هستند و اقتصاد ایران به یک دور تسلسل فساد افتاده که مشخص نیست در نهایت به چه شرایطی منجر خواهد شد. هنگامی که مردم قدرت خرید داخلی نداشته باشند، تقاضا برای سرمایه‌ گذاری خارجی وجود نخواهد داشت. در نتیجه هنگامی که سرمایه‌ گذاری خارجی وجود نداشته باشد، رشد اقتصادی صورت نمی‌ گیرد که آقای روحانی وعده رشد ۸ درصدی داده است. متأسفانه دولت آقای روحانی نیز مانند دولت احمدی‌ نژاد برای اقتصاد ایران برنامه‌ ریزی علمی و منطقی نکرده و قصد دارد بدون آینده نگری مسیر پیش رو را طی کند. در شرایط کنونی نزدیک به ۱۳میلیون کارگر در کشور وجود دارند، اما یک نماینده نیز در مجلس شورای اسلامی به مطالبات کارگران به صورت جدی توجه نمی‌ کند. چرا کارگران نباید در مجلس نماینده داشته باشند که مطالبات خود را به صورت علنی به گوش مسئولان و مردم برسانند. تنها آقای محجوب به عنوان نماینده طبقه کارگر در مجلس حضور دارد که هر زمان عنوان می‌ کنیم چرا کارگران نماینده ندارند، ایشان را مثال می‌ زنند که پیگیر مطالبات کارگران جامعه است. آیا یک نماینده می‌ تواند درد ۱۳ میلیون کارگر جامعه را تشخیص دهد و مداوا کند. کارگران حتما باید دارای نماینده کارگری در مجلس باشند.

 

 

سرنوشت بخش زیادی از این پول‌ ها مشخص است. در حدود ۶۰۰ یا ۶۵۰ میلیارد دلار از این پول‌ های صرف واردات کالاهای مختلف شده است. دولت احمدی‌ نژاد پول‌ های زیادی از کشور را صرف خرید کالاهای نامرغوب کشورهای خارجی می‌ کرد. به عنوان مثال وی از کشور شیلی انگور وارد می‌ کرد، یا اینکه از برخی کشورها عطر و ادکلن خریداری می کرد. با این وجود مقداری از این پول‌ ها نیز به قولی سر از ناکجا آباد درآورده است. در برخی از سال‌ های گذشته، اقتصاد ایران در حدود۱۱۰ میلیارد دلار واردات داشته است. اتفاقاً این رقم در چند سال به صورت مرتب تکرار شده و امری مرسوم تلقی می‌شده است. احمدی‌ نژاد خواسته یا ناخواسته بازی خطرناکی با اقتصاد ایران کرد که تا مدت‌ ها عواقب آن در اقتصاد ایران برجای خواهد ماند.