٨ سپتامبر «خود آموز انتقادی اقتصاد» انتشارات «لوموند دیپلوماتیک» در دکه روزنامه فروشی ها ارائه می شود. در سال ٢٠١۴ اولین بخش این مجموعه، به تاریخ اختصاص داده شده بود. این بار روشنگری در مورد اساس و داوهای اقتصاد بمثابه یکی ازپایه های قدرت است که اصول آن بر بسیاری از جنبه های زندگی ما تسلط دارد. هدف این کتاب درک موضوع برای واکنش نشان دادن است: نبرد ایده زمانی برای همه ممکن می شود که دغدغه نگارش، دقت در بیان، مفهوم تصاویر، فن آموزش وچشم انداز تاریخی در هم آمیخته شود. چنین است رسالت این کتاب.

لیبرال ها از بشریت آنچنان که هستند رضایت ندارند: انسانها بیش از حد پیش بینی ناپذیرند و تحت تاثیراحساسات پیچیده قرار می گیرند. بدین جهت آنها انسان نئوکلاسیک را اختراع کردند. عاری از فرهنگ تاثیر پذیری، چنین انسانی نه احساساتی است ونه تاثیر پذیر: نه عشق نه نفرت، نه همبستگی چه رسد به فداکاری. در نتیجه، آنها به خود اجازه می دهند که بدون در نظر گرفتن تاریخ، جغرافیا و احساسات، «تحقیقات» دانشمندانه ارائه کنند.
بررسی کوچکی در دنیای مرموز اقتصاد غالب

رمی، ساکن کشوری استثنائی، عاشق پیتزا ست. که این در واقع چیز عجیبی نیست، جز اینکه انسان نئوکلاسیک از گشنگی بی خبر است و فقط چاقی واضافه وزن را می شناسد. رمی تا قبل برنده شدن در قرعه کشی بلیط بخت آزمائی روزانه سه پیتزا می بلعد، پس از آن به عنوان یک نئو کلاسیک گوش به فرمان از ثروت باد آورده اش استفاده کرده و از غذا های ایتالیائی سالم تر لذت بیشتری می برد.

در جهان افتصاد نئو کلاسیک، بازار هم با همین مسئله روبروست. ولی راه حلهائی هم ارائه می دهد. تلاش برای سود بیشتر منجر به استخراج لجام گسیخته مواد خام ودر نتیجه تخریب محیط زیست می شود. مسئله ای نیست. اینجا، طبیعت تبدیل شده به کالا، بهترین پاسخ به مشکلی است که بوجوآمده: هر چه بیشتر منابع کاهش یابد، قیمت آنها بالا می رود و دیگر صرف نمی کند که استخراج شود. در واقع برای جلوگیری از تخریب محیط زیست می بایست محیط زیست راآلوده کرد…

در سر زمین نئوکلاسیک، قوانین ساده حساب ریاضی نیز معکوس می شود. در اینجا گاهی جمع کردن به تفریق کردن مبدل می شود. برای مثال در مورد مالیات. معمولا افزایش مالیات مستقیم، درآمد دولت را بالا می برد. اما در زیر آسمان نئوکلاسیک برعکس این امر منجر… به کاهش درآمد دولت می شود، زیرا انواع ابزارهای فرار از مالیات گسترش می یابد و ضعف مکانیزم دریافت مالیات اجازه می دهد که از پرداخت طفره رفته شود به این بهانه که سطح مالیات زیاد بالاست. بنا بر این عقل حکم می کند که در این مورد محتاطانه رفتار شود.
واقیتها بیش از اندازه« آلوده اند » تا از نظریه نئوکلاسیک پیروی کنند.

گاهی با منطقی گیج کننده، دنیای اقتصاد نئوکلاسیک، از همه جهات با دنیای واقعی فاصله می گیرد. اکثر رهبران غربی از اقتصاد نئوکلاسیک برای توجیه تصمیم هایشان استفاده می کنند: مقررات زدائی، خصوصی سازی، واگذاری سیاستهای رفاه عمومی به « نیروی بازار»، بطور خلاصه انجام سیاستهای نئو لیبرالی. برای مثال در یونان چنین عمل کردند زمانی که مشاهدات عجیب نئو کلاسیک شان اعضای ترویکا(صندوق بین المللی پول، کمیسیون و بانک مرکزی اروپا) را متقاعد وامیدوار کرد که می توان بیمار مبتلا به تنگی نفس را با حلق آویز کردن نجات داد.

یونان به جهان واقعی تعلق دارد و دستور العمل نئو کلاسیک بدهی یونان را افزایشی سریع داد. آیا این مسئله تعجب آور بود وقتی که می دانستیم که همین دستور العمل ها، ٣٠ سال قبل به همین نتیجه در آمریکای لاتین منجر شده بود؟ این شکست این سوال را پیش می آورد: چگونه می توان توضیح داد که رهبران فقط از چشمه نئوکلاسیک می نوشند در حالی که چشمه های دیگری نیز وجود دارد؟

سخت جانی تفکر نئوکلاسیک تا حد زیادی بر پایه ادعای علمی بودن آنست. گویا اقتصاد مانند فیزیک یا ریاضیات است. ولی فیزیکدان به ندرت اتم را سرزنش می کند که چرا مسیر محاسبه شده از قبل در آزمایشگاه را نپیموده. نئو کلاسیکها مانند کودکی ناراضی از اینکه نمی تواند توپی را وارد سوراخی سه گوش کند، اکثرا از اینکه اقتصاد ها زیادی « آلوده اند» تا بتوانند با مدلهای آنها همخوانی نماید شکایت دارند.

بی شک در میان آنها بحث وجود دارد، امری که مشروعیت نظراتشان را تضمین می کند و این وظیفه واقعیت است که خود را با مدل های آنها تطبیق دهد. بحث ها بسیار پرشور و بویژه در نشریات محرمانه وبه واسطه معادلات پیچیده انجام می پذیرند. در مورد سیاست های دولتی، فعالان نئوکلاسیک از اواخر دهه ١٩٧٠، وزارتخانه ها و هیئت های رئیسه بنیاد های مالی بین المللی را تسخیر کرده اند و آنرا مطابق نظراتشان پیش می برند. آنها گاهی به شرکت های بین المللی و بانکهای بزرگ به عنوان مشاور باز می گردند، چون رئیس سابق کمیسیون اروپا، ژوزه مانوئل باروزو که اکنون در خدمت بانک سرمایه گذاری گلدمن ساکس است. این چنین است که مدل های تقلب نا پذیر آنهاهرگز شکست نمیخورد.

یکی از نمایش های چشمگیر این انحراف را می توان در « تئوری انتظارات عقلانی »(Rational expectations) یافت. این تئوری در سالهای ١٩٨٠مشهور شد و باز گشتی رادیکال به تزهای میلتون فرید من(١٩١٢-٢٠٠۶) بود و این تفکر را تحمیل می کرد که تصمیم تزریق پول توسط بانکهای مرکزی- برای مثال با هدف احیای اقتصاد- خود کشی است. چرا؟ چونکه « چاپ پول» تورم ایجاد کرده که بسرعت شرکتها وخانوارها از آن با خبر شده و در کیف پولشان را می بندند. وبدین شکل با تحکیم تفکر استادشان در قدرتمند بودن بازار، وارثان فریدمن این فرض را پایه نهادند که هر عمل دولت به نفع عموم(مقررات گذاری، هدایت اقتصادی وغیره) بلا فاصله توسط عوامل اقتصادی که به همان اندازه اقتصاد دانهای محقق، از این مسائل مطلع هستند خنثی می شود. نتیجه گیری استراتژیک روبرت لوکاس، پدربسیار خوش بین این تئوری: باید هر چه بیشتر بازار مالی را مقررات زدائی کرد. در سال ٢٠٠٣، لوکاس معتقد است که پیام او شنیده شده و در برابر انجمن اقتصاد آمریکا می گوید که مسئله رکود« حل شده و برای سالها حل شده». چهار سال بعد شاهد بزرگترین بحران مالی پس از سال ١٩٢٩ هستیم…

در قلب بحران، دگم نئولیبرالی گاه به نیستان حکایت درخت بلوط و نیستان لافونتن شبیح است: تا او کمی خم می شود «متخصصان» اعتقاداتشان را تغییر می دهند. زمانی که رعد وبرق یورو را تهدید می کند بانک مرکزی اروپا تابوی پول گرایان را به کنار می گذارد وبه وسعت قرضه های دولتی را خریداری میکند. چند ماه قبل از آن، این ایده می توانست بانکداران بزرگ اروپائی را به لرزه بیاندازد، با این اعتقاد که این کار هزینه های خدمات عمومی دولت را افزایش خواهد داد.
با گشایش افق ویاد آوری اینکه هیچ چیز باز گشت ناپذیر نیست

اگر بانک مرکزی اروپا، که بیشتر بنیادی است سیاسی تا فنی، به راحتی تعصباتش را کنار می گذارد، بخاطر نجات اصل ماجراست: حفظ پروژه نئولیبرالیسم از هر نوع، چه پول گرائی آمریکائی وچه نوع آلمانی. چرا که دمکراسی متحول و بی ثبات و خطرناک شده است . در زبان رمزی اقتصادی ( دارای گنجینه پنهان حسن تعبیرها) صحبت از « اعتبار» سیاست های اقتصادی پذیرفته می شود که می باید آنرا به دست کشیدن منتخبین از قدرت تصمیم گیریشان به نفع قید وبندهای از پیش ایجاد شده، نظیر معاهدات اروپائی تعبیر کرد. سرمایه ها اجازه دارند ابتدا به کشورها هجوم بیاورند، سپس در آنجا بد رفتاری کنند قبل از آنکه با خشونت آن کشور را ترک نمایند. در برابر آزادی سرمایه، بردست وپای دمکراسی قیودی سخت پبچیده است: مجموعه ای از قوانین مصون از تعرض که گاهی مبانی نظری آنها از نظر گستاخی شگفت انگیز است. برای مثال سقف کسری بودجه ٣% در حوزه یورو.

و زمانیکه نوش داروی صندوق بین المللی پول در مورد یونان نتایج مورد نظر را نمی دهد، به این خاطر است که یونان، به گفته کریستیان لاگارد مدیر صندوق بین المللی پول، شجاعت کافی نداشته است! او به چرخش بخش تحقیقاتی موسسه خودش نیز بی توجه است که می گوید:« یکی از دلائلی که برنامه یونان خیلی کم موفقیت داشته( نسبت به لیتوانی یا ایرلند،) اینست که با مخالفت دولتهای متوالی مواجه بود» (١).

هیچ کس مجبور به خضوع وخشوع نیست، گر چه این مورد پسند خانم لاگارد نباشد. ایجاد جهانی دیگر نیاز به تلاشی دوگانه دارد: آزادی از قید قوانین تحمیل شده توسط قدرت سلطه گرو دستیابی به برقراری مجدد الزامات اقتصادی در تفکر استراتژی. کتاب اقتصاد انتقادی ما هدفی جز اینها ندارد.

می آموزیم که بحران مالی چیست، چگونه بدهی موجب باج خواهی می شود، چگونه بانکها پول ایجاد می کنند، ویا چرا اخیرا برزیل توسط سرمایه گذاران ثباتش را از دست داد. همچنین کشف می کنیم که چگونه کارت اعتباری اختراع شد، در حالی که تا دیروز تبادل کالا بدون پول انجام می شد، وچطور مجلات علمی بیشتر به طرح مدل توالت می پردازند تا بررسی روابط بین اقتصاد مالی وبیکاری ویا می نویسند که اقتصاد دان لیبرال فردریک هایک، شاید لنین، مارکس و منابع سرمایه داران را خوانده باشد…

نبرد ایدئولوژیک، در نظام آموزش و پرورش آغاز میگردد ،در فرانسه « علوم اقتصادی واجتماعی» در دبیرستان تدریس می شود. بر خلاف آنچه در دوره های دانشگاهی اتفاق می افتد، تدریس اقتصاد در دبیرستان با جامعه شناسی آمیخته است. این ویژگی فرانسه در سالهای اخیر از حملات بسیاری رنج می برد. در پی کوشش کارفرمایان، چار چوب نئولیبرالیسم وجشن و پایکوبی تجارت آزاد، جایگاه مناسبی در برنامه آموزشی یافتند، در حالی که مفهوم «طبقه اجتماعی»در سال ٢٠١١ از برنامه حذف گردید. زمانی که در سال ٢٠١۶ وزارت آموزش وپرورش تصمیم گرفت که آموزش قانون مقدس « عرضه وتقاضا» در دبیرستان اختیاری باشد، سندیکای کارفرمایان(مدف) این پروژه «فقر برنامه آموزشی » را محکوم کرد که « با سخنرانی ستودنی وزیر در مورد آشتی موسسات آموزشی وشرکتهای سرمایه داری در تضاد کامل است». آقای تیبو لانگسد، معاون سندیکای کارفرمایان چنین توصیه می کند:« برعکس باید هرآنچه که مشوق روح ومیل سرمایه گذاری وکارآفرینی از طریق آموزش است را بکار گرفت(٢)».

اگر معلمان اقتصاد تمایل به مقاومت در برابر دستور العمل های کار فرمایان داشته باشند، خوشبختانه می توانند روشنائی لازم در مورد مسئله مورد بحث را ارائه کنند. ولی آیا خواست روشنگری که در اکثر آنها موجود است به این امکانات محدود راضی می شود؟

چشم انداز پیش رو که محدود تر می شود زیاد شوق انگیز نیست: اگر چه دولت فرانسه در اواخر دسامبر ٢٠١۴ در برابر انجمن فرانسوی اقتصاد سیاسی متعهد می شود که بخشی به نام« نهادها، اقتصاد، منطقه وجامعه» ایجاد نماید، که دانشگاهیان دگر اندیش را گرد آورد، ولی دولت پس از یورش نئولیبرالی از جمله توسط ژان تیرول، عقب نشینی کرده به تعهدش عمل نمی کند. برای این « جایزه نوبل» فرانسوی ایجاد چنین نهادی- یک «فاجعه»- ترویج « نسبی بودن دانش و در مسیر تاریک اندیشی»است.

ما برخی از بهترین متخصصان اقتصاد – پژوهشگر، استاد دانشگاه ومدارس، روزنامه نگاران – را به منظور باز نگری برنامه های دبیرستان گرد آورده ایم. با چهار هدف: شالوده شکافی عقایدی که گریز ناپذیری وتقدیر نئوکلاسیک را در اذهان القا می کند، ارائه دیدگاه های تاریخی و بین المللی که اکثرا در برنامه ها وجود ندارند، معرفی تجزیه و تحلیل هائی که از دانشگاه ها رانده شده و راهی به رسانه ها ندارند، افکندن روشنائی بر افق با یاد آوری اینکه هیچ چیز برگشت ناپذیر نیست.

خود را از محدودیت های نئو کلاسیک آزاد کردن به مفهوم چشم پوشی ازعمل کرد جهان نیست. کتاب آگاهانه وبدون جزم گرائی پیشنهاد می کند که اقتصاد را در جایگاه خدمت به جامعه قرار دهیم.

زیرا کافی نیست که آرزو کنیم که جهان عوض شود تا این آرزو بر آورده گردد: اگر اقتصاد نئوکلاسیک مدعی باز نویسی قوانین ریاضی است، با این حال این قوانین خود را بر قدرت سیاسی تحمیل می کنند. از جمله زمانی که این قدرتها در حال«تغییرند». چگونه می توان هرج ومرج در ونزوئلا را درک کرد بدون یاد آوری « بیماری هلندی»؟ چگونه شکست برنامه توسعه فرانسوا میتران در سال ١٩٨١ را توضیح دهیم بدون در نظر گرفتن رقابت خارجی؟ آیا واقعا کافی است که بدهی را به عنوان میراث نئولیبرالیسم محکوم کنیم تا اثرات مخرب آنرا مدیریت نمائیم؟ خواب رهائی از بازار از طریق برنامه ریزی گاهی به اشتباهاتی نظیر تولید کفش فقط برای پای چپ می شود. روشنفکر بریتانیائی رالف میلی باند در سال ١٩٧٩ چنین تاکید می کند که« دولتهای چپ (…) معمولا در شرایط بحران اقتصادی ومالی شدید به قدرت می رسند(٣)». با چنین زمینه ای، پی گیری و کوشش در حمایت از دولت جدید تعیین کننده است. درک بهتر طبیعت سیاسی واجتماعی اقتصاد دراین مسیر بی ضرر است. بنا براین ما امیدواریم کتاب ما در خارج از کلاسهای درس نیز دست به دست شوند.

١ – لو موند ۵ ژوئیه ٢٠١۶

٢ – « برنامه اقتصاد سال دوم در دبیرستان: حراج متوقف!»، بیانیه سندیکای کارفرمایان( مدف) پاریس ٣٠ ژوئن ٢٠١۶

٣ – رالف میلی باند، دولت در جامعه سرمایه داری، ماسپرو، پاریس ١٩٧٩.

منبع : لوموند دیپلماتیک  فارسی
سپتامبر ۲۰۱۶

برگردان:
 باقر جهانبانی