1- با استناد به آیات مندرج در قرآن کریم، آیا ملاک و معیار مشخصی (بر اساس رجوع به آیات قرآن) برای تمیز دادن آیات محکم از متشابه و اساسا تعریف واضح و روشن در این خصوص وجود دارد؟
حق پور : با هر آیه‌ای که مواجه می‌شویم، باید بیاندیشیم که آیا در مقام بیان اصول جهان بینی است یا مصادیق و امور مستمر واقع. اگر در مقام بیان اصول جهان بینی باشد، مانند توحید، معاد، نبوت و …، از آیات محکمات است و اگر به مصادیق و امور مستمر واقع بپردازد، مانند قصص انبیاء، احکام، و …، از آیات متشابهات است. البته در مقاله «پیرامون محکم و متشابه در قرآن» توضیح داده‌ام که آیات محکمات و متشهابهات منحصر در آیات قرآن نیست، چرا که مفهوم «الکتاب» در آیه 7 آل عمران، ضمن دربرگیری آیات قرآن، فراتر از آن می‌باشد. به طور کلی، هر آیه‌ای از قرآن، که بتوان آن را منتج از اصول ارائه شده در آیات دیگر دانست، از متشابهات است، چرا که «ام الکتاب» همان اصول جهان بینی و راهنما است. علاوه بر آیه 7 آل‌عمران، دو آیه اصلی دیگری در خصوص محکم و متشابه وجود دارد، که با دقت در آنها مدعای بالا اثبات می‌گردد:
«کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ»(هود 1)، کتابی که محکم شد نشانه‌هایش، سپس از جانب حکیمی آگاه از هم گشوده شد. این آیه دقیقاً معنای مدعایی بنده درباره آیه 7 آل عمران را تأیید می‌کند، چرا که اولاً در اینجا «کتابٌ» نکره است، بدین معنا که بخشی از «الکتاب» است، ثانیاً؛ این بخش، محکم است، یعنی داوری در خصوص آن بی‌شبهه است. ثالثاً؛ می‌گوید «ثم فصلت»، یعنی آیات محکم که همان «ام الکتاب» است، توسط حضرت باری، تفصیل داده شد و تفصیل اصول هم چیزی جز بیان مصادیق آن اصول در عالم واقع نیست که درباره آنها می‌توان شبهاتی را مطرح کرد، و از این جهت به آنها آیات متشابهات می‌گویند.
«اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِیَ …»(زمر 23)، «حدیث»؛ بیان امور است در عالم واقع، یعنی آنچه به وقوع پیوسته است چرا که از ریشه «حدث» به معنای «حادث شد»، «واقع شد»، می‌باشد. «کتاباً» نکره است به معنای اینکه بخشی از «الکتاب» است. حال آیه می‌گوید؛ خدا فرو فرستاد بهترین حدیث را که کتابی است متشابه دو وجهی که وجه ظاهر آن بیان مصداق و امر واقع است، و وجه باطن آن، بیان اصولی است که در آن مصداق و امر واقع، مستتر است. بنابراین این مدعا که آیات متشابهات، آیاتی هستند که در آنها مصادیق و امور واقع برآمده از اصول جهان بینی (محکمات) بیان شده است، اثبات می‌گردد.
2- آیا در آیات قرآن کریم در خصوص سایر تقسیم بندی‌های مرتبط با آیات همچون آیات منسوخ و ناسخ و… اشاره ای شده است؟
حق پور : در قرآن ناسخ و منسوخ راه ندارد، چرا که آیات آن در برهه‌ای محدود و در شرایط بستری معلوم بر پیامبر اسلام که خاتم النبیین است نازل شده، و آیات آن برآمده از علم و توانایی و دیگر صفات و اسماء مطلق الهی می‌باشد. آیه 106 سوره بقره که می‌فرماید: «مَا نَنسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا»، مشمول آیات قرآن نمی‌شود، بلکه آیات کتب پیشین الهی را دربرمی‌گیرد، چرا که در آیه قبل آن می‌فرماید: «مَّا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَلَا الْمُشْرِکِینَ أَن یُنَزَّلَ عَلَیْکُم مِّنْ خَیْرٍ مِّن رَّبِّکُمْ»، دوست نمی‌دارند حق پوشانی از اهل کتاب و نیز مشرکان که فرو فرستاد شود بر شما از خوبی از جانب پروردگارتان. چون می‌گوید «یُنَزَّلَ عَلَیْکُم»، پس مراد از «خیر»، قرآن است که بر پیامبر اسلام و گروندگان به او فرو فرستاده شده است. بنابراین این آیات قرآن است که یا آیات کتب پیشین الهی را منسوخ نموده یا به مانند آنها بر پیامبر اسلام نیز نازل شده است. لازم به ذکر است که مراد از نسخ این نیست که آیه جدید، متضاد و متناقض و متعارض آیه پیشین باشد، بلکه در مرتبه‌ای متعالی‌تر و عمیق‌تر و جهان شمول‌تر از آیه پیشین نازل شده است. مانند نسخ اتومبیهای نسلهای پیشین با جایگزینی اتومبیلهای مدرن امروزی.
نیما حق پور ـ 21 مهر 1395
nima.haghpoor@gmail.com