آیا پایگاه اجتماعی “جمهوری اسلامی” و مخالفانش تغییر کرده است؟، گزارش و گفتگوی بهنام معصومی با مهرداد درویش پور در یورو نیوز:
در حالی که نتایج آخرین نظرسنجی ها حاکی از نرخ به شدت پایین مشارکت در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران است، به نظر می رسد فارغ از جدال میان نیروهای سیاسی درون حاکمیت، آثار دگرگونی های گسترده سال‌های گذشته در سطح اجتماع در آستانه این انتخابات، نمودار می شود.
دوران دولت دوم حسن روحانی با شکست مقطعی برجام، اعمال سیاست فشار حداکثری از سوی دولت دونالد ترامپ و هزینه های سنگین مالی آن بر دوش بخش گسترده ای از شهروندان، همزمان با ناتوانی دولت از حل بحران و اقناع افکار عمومی، مناسبات میان قدرت و طبقات مختلف جامعه را دگرگون کرده است. در حالی که در دو شورش شهری عمده ۴ ساله گذشته، دی ۱۳۹۶ و آبان ۱۳۹۸، تضاد میان حاکمیت و بخش‌های «کم برخوردار» جامعه را به مرحله ای آشتی ناپذیری رساند، به نظر می رسد گروهی از شهرنشینان «طبقه متوسط»، با امید به بهبود شرایط در چارچوب فعلی و نا امید از تغییر رادیکال مناسبات سیاسی و اجتماعی، همچنان به دنبال اصلاحات در حکومت هستند.
جدال های طبقاتی در جامعه ایرانT بویژه از نیمه دوم قرن بیستم همواره صورت بندی (فرماسیون) قدرت سیاسی را تحت تNثیر قرار داده و به ناچار از آن تNثیر پذیرفته است. درباره این پدیده و آثار آن بر میدان سیاست امروز ایران با مهرداد درویش‌پور، جامعه شناس و استاد دانشگاه مالاردالن سوئد گفتگو کردیم.
از انقلاب کوخ نشینان تا بازگشت کاخ نشینان:
روح‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی، انقلاب بهمن ۱۳۵۷ را انقلاب مستضعفان و کوخ نشینان و پابرهنگان علیه طاغوت و کاخ نشینان توصیف می کرد.
در سراسر دهه نخست حاکمیت جمهوری اسلامی، با وجود سرکوب گسترده نیروهای چپ گرای غیر مذهبی و مذهبی، ادبیات، تبلیغات و سیاست های حکومت نوپا، در جهت تلاش برای نمایندگی مطالبات گروه های فرودست جامعه بود. با وجود نگاه مخالفان چپ‌گرا به جمهوری اسلامی در مقام دولت حافظ مناسبات سرمایه‌داری، حکومت برآمده از انقلاب بهمن ۵۷، در راستای گفتمان «چپ» حاکم بر جامعه، مجموعه‌ای از اقدام‌ها و رویکردها را برای پاسخ به مطالبات انقلاب در پیش گرفت: ملی شدن صنایع بزرگ، نهضت‌های مبارزه با محرومیتِ به حاشیه رانده شدگان پرشمار آن دوران، مانند جهاد سازندگی و نهضت سوادآموزی، تقسیم ارزاق با کوپن در دوران جنگ هشت ساله در شمار برجسته ترین نمودهای عینی این رویکرد است. از سوی دیگر، ساده زیستی رهبران و مقام های عالی رتبه، ترویج سبکِ زندگیِ فرودستانه اکثریت جامعه از طریق ساز و برگ های ایدئولوژیک دولت نظیر رادیو – تلویزیون، مدرسه و دانشگاه و در طرف مقابل، پشتیبانی گسترده توده های پرشمار از حکومت در سال های جنگ، تصویری کلی از مقبولیت رژیم سیاسی تازه کار در میان اکثریت جامعه بدست می دهد. شاید یادآوری این نکته در اینجا خالی از لطف نباشد که ارتقای ولایت فقیه به ولایت مطلقه فقیه، در جریان کشمکش میان جناح چپ در دولت و جناح راست در مجلس بر سر الزام کارخانه ها به رعایت حقوق کارگران کلید خورد و با پیروزی جناح چپ و افزایش قدرت ولی فقیه در اصلاحات قانون اساسی پایان یافت.
در این سال ها، شهرنشینان پرشمار، که می توان آن ها را «طبقه متوسط» مولود اصلاحات و انقلاب سفید شاهنشاهی دانست، با وجود ایفای نقش گسترده در انقلاب بهمن، بزرگ ترین قربانیان آن بودند. فارغ از سرکوب سیاسی گسترده ای که جان و زندگی هزاران فعال سیاسی عمدتا تحصیل کرده یا دانشجو را در خیابان‌ها و زندان ها گرفت، این طبقه، بسیاری از آزادی های فردی و امکانات رفاهی و سبک زندگی پیش از انقلابش را از دست داد. حکومت درگیر در جنگ، نه توان و نه تمایلی برای پاسخ به نیازهای اقتصادی و فرهنگی این بخش از جامعه داشت و نه ادعای نمایندگی آن را می کرد. مهرداد درویش پور با تأیید این فرض می گوید: «گسترش طبقه متوسط مدرن شهری در ایران در دو دوره تاریخی با خود تحولات سیاسی چشمگیری را در پی داشته است. نخست پس از اصلاحات ارضی و بویژه در دهه پنجاه که گسترش طبقه متوسط و لایه های بالایی آن به افزایش توقع آن در مشارکت سیاسی و حضور آن در مبارزات برای پایان بخشیدن به دیکتاتوری شاه انجامید که به انقلاب ختم شد. اما در پی انقلاب و جنگ همین طبقه به یمن سیاست های حکومت که خود را نماینده مستضعفان می خواند، خُرد شد.»
پایان جنگ و همزمان فروپاشی بلوک شرق، رهبران ایران را، مانند دیگر نقاط جهان، به دوری از این مدل سوق داد. سیاست های دولت هاشمی رفسنجانی «دولت سازندگی» و دگردیسی و فن‌سالار شدن بخشی از حاکمیت، بار دیگر مناسبات اجتماعی را در ایران متحول کرد. مهرداد درویش پور، تحولات سال های دهه دوم حاکمیت جمهوری اسلامی را صحنه پیدایی دوباره طبقه متوسط در ایران و تشکیل یک طبقه جدید می‌داند: «دور دوم رشد طبقه متوسط ایران با رونق اقتصادی دوران سازندگی شکل گرفت. این بار نیز طبقه متوسط شهری ایران در پی عقب راندن قدرت بلامنازع الیگارشی (اقتصادی، دینی، سیاسی و نظامی) حاکم و «ابر طبقه» [نوظهور] وابسته به جناح حاکم و بهبود موقعیت خود از طریق افزایش مشارکت سیاسی بود.» اصلاح طلبان و در سال های بعد «اعتدالیون»، طبقه متوسط شهری را در مناسبات رسمی قدرت را در بیش از دو دهه گذشته نمایندگی کرده اند. آقای درویش پور درباره مفهوم «ابر طبقه» و ارتباط آن با جناح سیاسی درون حاکمیت جمهوری اسلامی با استناد به تئوری دیوید راتکاف می گوید:«[اعضای این طبقه] از بیشترین ثروت و قدرت در جهان برخوردارند و از هر یک میلیون نفر در جهان یکی جزوِ آن به شمار می روند. نه تمام هسته سخت حاکمیت عضو این طبقه هستند، و نه تمام نخبگان اصلاح طلب، تنها در پی تحقق خواست طبقه متوسط ایران هستند و از رؤیای دسترسی به قدرت سیاسی برای طی کردن پلکان ترقی مشابهی، بدور اند.»
جدال میان این دو طبقه و نمایندگان سیاسی آن در تمام سال های بیش از دو دهه گذشته، «گاه آشکار و گاه نهان» ادامه یافته است. با این حال به نظر می رسد، بخش گسترده ای از جامعه ایران که در هیچکدام از این دو طبقه نمی گنجد، احتمالاً بدون آگاهی طبقاتی در بزنگاه های سیاسی و از جمله در زمان انتخابات، به دنبال یکی از دو جریان عمده سیاسی به راه می‌افتاد: دو دوره، همراه با طبقه متوسط به خاتمی رأی داد و پس از آن، بویژه در سال ۱۳۸۴ و در زمان تحریم انتخابات از سوی بخشی از بدنه اجتماعی اصلاح طلبان، به جریان احمدی نژاد رأی داد. تعارض میان مطالبات این بخش از جامعه و طبقه متوسط در انتخابات ۱۳۸۸ و اعتراض های پس از آن به شکلی جدی تر پدیدار شد: عدم اعتراض در جنوب شهر تهران و خاموشی شهرستان ها در دوره پیک اعتراض ها در مرکز و شمال تهران، شاید بتواند شاهدی بر این مدعا باشد؛ در جریان جنبش سبز، معترضان همراهان حکومت را «ساندیس خور» خطاب می کردند و می گفتند احمدی نژاد با پخش گونی های سیب زمینی برای خودش رأی خریده است. در طرف دیگر میدان هم برای مثال، سعید قاسمی، یکی از سخنوران هسته سخت حاکمیت به صراحت گفت «این اعتراض ها آروغ زیاده خوری بالاشهری ها بوده و مهم نیست. باید از روزی ترسید که پایین شهری ها، دمپایی پوش ها و کفش ملی پوش ها… به خیابان بیایند.» آیا جنبش سبز، جنبش سیاسی طبقات بالای جامعه بود؟ آیا طبقات فرودست جامعه در این دوران، همراه با جریان احمدی نژاد و همان ابرطبقه اقتصادی ماندند؟
مهرداد درویش‌پور در این باره می‌گوید: «پاسخ دقیق به پرسش شما نیازمند بررسی های آماری درباره ترکیب رأی دهندگان به احزاب اصول گرا و اصلاح طلب و در جنبش سبز است، که دسترسی به آن ساده نیست. اما این واقعیتی است که نه رفسنجانی، و نه خاتمی، و نه موسوی، و نه روحانی، هرگز در میان تهیدستان نفوذ قابل توجهی نداشتند. درحالی‌که شواهد نشانگر آن است که احمدی نژاد بیش از هر چهره دیگر این نظام – پس از خمینی- در تبلیغات پوپولیستی برای جلب همدلی تهیدستان با نظام در آن دوران موفق بود. بویژه آن که نظام همواره مبلغ «حکومت مستضعفان» بوده و برخی سیاست های شبه دولت رفاه آن نظیر یارانه ها نیز این توهم را دامن می زد.»
در اعتراض های سال ۱۳۸۸، تشکل های کارگری، با وجود تحرک بسیار برای مطالبات کاری نظیر پرداخت حقوق معوقه، به هیچ وجه حمایتی از جنبش سبز نکردند. جنبش سبز هم با تمام میلیتانسی در خیابان قادر به سازماندهی حتی یک اعتصاب نیم ساعته در واحدهای تولیدی نشد. برخی احزاب و جریان های چپ، این مسأله را نشانه آگاهی طبقاتی طبقه کارگر ایران ارزیابی و آن را تقدیر کردند.
مهرداد درویش‌پور با رد این گزاره می گوید: «عدم حمایت طبقه کارگر و تهیدستان از جنبش سبز تا حدودی ناشی از نفوذ بیشتر مذهب و بنیادگرایی اسلامی در بخش های سنتی تر، فقیر تر و حاشیه نشین تر جامعه بود که خود را نماینده خدا بر روی زمین می خواند. از سوی دیگر این پدیده بعضاً ناشی از این واقعیت است که اصلاح طلبان و به شمول آن جنبش سبز هیچ خواست اقتصادی و رفاهی برای بهبود و حتی جلب آرای آنان طرح نکرده بود. بنابراین مقصر این بی تفاوتی در درجه اول اصلاح طلبان و جنبش سبز بودند. روشن است که تشکل های کارگری و طبقه کارگر از گشایش سیاسی به مراتب بیشتر سود خواهند برد، تا از شرایط استبدادی. در عین حال، به سختی رأی بخشی از گروه های تهیدست به احمدی نژاد در آن دوران را می توان به حساب گسترش آگاهی طبقاتی گذاشت. وانگهی ما اطلاع دقیقی از رفتار سیاسی طبقۀ کارگر همچون «یک طبقه برای خود» در آن کشمکش ها نداریم. نه حضور فردی و پراکنده افرادی از طبقۀ کارگر در آن اعتراضات، و نه بی تفاوتی نسبت به آن، به خودی خود، روشنگر میزان بالای آگاهی طبقاتی نیست. برای نمونه در تمام دنیا نیز محروم ترین گروه های اجتماعی در انتخابات، بیشترین بی تفاوتی را دارند.»
از یستضعفون فی الارض تا وارثین:
تغییر رویکردهای سیاسی و اقتصادی جمهوری اسلامی، بویژه از دهه ۱۳۸۰ به بعد، سریع تر شد. علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی در سال ۱۳۸۴ با «تبیین» اصل ۴۴ قانون اساسی، روند خصوصی سازی در ایران را شدت بخشید. گفتمان «محرومیت زدایی محور» که تا آن زمان در برابر گفتمان رقیب «سازندگی و اصلاحات»، دست کم در ظاهر از سوی رهبر جمهوری اسلامی و نهادها و رسانه های همسو با هستۀ سخت حاکمیت دنبال می شد، جای خود را به چارچوب «رشد و توسعه اسلامی» داد. محمود احمدی نژاد با وجود ادعای نمایندگی مطالبات به حاشیه رانده شدگان، پروژه «جراحی اقتصادی»، کاستن از «تصدی گری دولت» و «سپردن اقتصاد به مردم» را برای هشت سال مدیریت کرد. در تمام این مدت، اسلام، بعنوان ایدئولوژی حکومت، همچنان توان بسیج بخشی های سنتی تر جامعه را داشت. آیا با وجود دگرگونی رویکردها و مشکلات عمدۀ اقتصادی، این کارکرد ایدئولوژیک همچنان پابرجا خواهد بود؟
پاسخ مهرداد درویش‌پور به این پرسش منفی است:«شکم گرسنه دیر یا زود چشمان آدمی را از آسمان به زمین برمی گرداند. داده های آماری نشان می دهند، ایران از جمله کشورهایی است که شکاف طبقاتی در آن در بالاترین رده ها قرار دارد. نفوذ مذهب در ایران به شدت کاهش یافته است. جامعۀ مدنی ایران به یکی از سکولارترین کشورها در خاورمیانه بدل شده و خداناباوری در آن عمیقاً رشد کرده است. خیزش های دی ۱۳۹۶ و آبان ۱۳۹۸ نیز که از قضا نیروی اصلی شرکت کننده در آن تهیدستان بودند و شعار “اصلاح طلب، اصول گرا، دیگه تمومه ماجرا”، نشان داد، کارایی انگاره های مذهبی برای تحمیق توده های تهیدست در ایران به شدت رو به زوال نهاده است. تا آنجا که پس از سرکوب خیزش آبان، علی خامنه ای ادعای نمایندگی تهیدستان توسط نظام را به کنار گذاشت و رسماً گفت: واژۀ”مستضعف”، به معنی اقشار فرودست نیست، بلکه منظور، پیشوایان بالقوه هستند! هرچه زمان به جلوتر می آید، رابطۀ نظام و تهیدستان از هم، دورتر و خصمانه تر می شود.»
رهبر جمهوری اسلامی در جریان دیدار با اعضای بسیج در سال ۱۳۹۸ و با استناد به آیۀ ۵ سوره قصص «وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ»، جایگاه ضعیفان (مستضعفان) را از گروهی (ابژه) تحت سلطه، به وارثان (پیشوایان و پیشاهنگان)، ارتقاء داد.
رویارویی تهیدستان با طبقه متوسط؟:
اعتراض های بزرگ دوره روحانی، در سال های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ سازمان دهندگان و بافتی کاملاً متفاوت با جنبش های خیابانی دوره پیشین داشت. شهروندان فرودست و از قرار معلوم فراموش و به حاشیه رانده شده در اعتراض به مشکلات معیشتی در شهرهایی که بسیاری از «تحصیلکرده ها» و خبرنگاران و «کنشگران» طبقه متوسط اسم آن ها را هم نشنیده بودند، به خیابان آمدند. از قرار معلوم، طبقه متوسط، امیدوار به آینده، از این اعتراضات حمایت گسترده ای نکرد. این بار «ساندیس خورهای» بالقوۀ سابق، به خیل کنشگران «ساکت» یا همراه دولت اعتدال- اصلاحی روحانی برچسبِ «استمرار طلب»، «ماله کش» و… زدند. آیا می توان این شکاف اجتماعی نزد شهروندان ایران را به رسمیت شناخت؟ آیا بخش های مختلف جامعه ایران در برابر یکدیگر قرار گرفته اند؟
مهرداد درویش پور می گوید: «بر من روشن نیست، آیا این ریزش بخش‌های مهمی از طبقۀ متوسط ایران به سمت کارگران و تهیدستان و خرد شدن آن است که توانایی واکنش حمایتی قدرتمند و مستقل و منسجم آن را در حمایت از این اعتراضات بازستاند؟ یا به وارونه، احساس عدم هم سرنوشتی با “شورش گرسنگان” و وابستگی های اقتصادیشان به نظام و “نگرانی های ضد آرمانی” از فرجام این شورش ها، باعث این رفتار محافظه کارانه شد؟ یا شاید از آن بدتر، چشم دوختن طبقۀ متوسط به فرمان اصلاح طلبان و همسرایی با آنان که به جای حمایت از این خیزش ها، به نکوهش آن ها، بویژه دی ماه ۹۶ پرداختند، عامل چنین سکوتی بود؟ بیم آن دارم در کنار همۀ این عوامل، کوته بینی طبقه ای که هنوز خبر بد را درنیافته و نمی داند، دی ماه و آبان گذشته، بخشی از سرنوشت آیندۀ او است، در این رفتار مؤثر بوده باشد. علت هر چه بوده، طبقه متوسط ایران در آستانه تلاشی قرار دارد. بحران های اقتصادی و گرانی و شکاف طبقاتی فزاینده و کاهش سرمایه گذاری ها و افزایش فقر و بیکاری و ادامه تحریم ها و کاهش سرمایه گذاری ها، چشم اندازی برای توسعه اقتصادی و تحکیم موقعیت طبقه متوسط بدست نمی دهد. طبقه متوسط ایران به رغم تفاوت های چشمگیر موقعیت و طرز تلقی آن با طبقه کارگر و تهیدستان، به یمن گسترش شکاف طبقاتی و دشواری های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی در جامعه، در رابطه با طبقۀ کارگر هم سرنوشت تر از آن شده است که بخواهد امروز خرج خود را از آن یکسره جدا سازد، یا از آن بدتر، از اصلاح طلبی در حکومت تغییر اوضاع به نفع خود را مطالبه کند. روی آوری دانشجویان و معلمان وکارگران به حمایت از یکدیگر در اعتراضات سال های اخیر نمونه هایی از فهم ضرورت همگرایی طبقاتی بیشتر برای خلاصی از این اوضاع است. بنابراین باید بگویم، به رغم برخی شکاف ها، بر این باور نیستم که این دو طبقه، رویاروی یکدیگر قرار گرفته اند، بلکه با وجود تفاوت های چشمگیر در موقعیت و طرز تلقی ها و رویکردها، به دلیل گسترش دوبارۀ خشونت نظام و وخامت اقتصادی، بیش از هر زمان دیگر در سال های اخیر، به یکدیگر نزدیک تر شده اند. با این همه در این نزدیکی ها نیز نباید غلو کرد.»
اما به نظر می رسد، میزان خشونت دستگاه امنیتی در برابر ۸ ماه تظاهرات مداوم جنبش سبز، و پنج روز اعتراض آبان ۱۳۹۸، و تجمع شبانۀ معترضان به شلیک به هواپیمای اوکراینی، قابل مقایسه نیست. آیا جان توده های طبقۀ متوسط، برای دستگاه سرکوب حکومت گران تر است؟
مهرداد درویش‌پور در پاسخ به این پرسش می گوید: «خیر، چنین نیست. برای نظام، تنها حوزۀ بری از تبعیض، در سرکوب و ستاندن جان مخالفان از هر طبقه و گروه و دسته ای است! مسأله آن است جنبش سبز، نه آنگونه ساختارشکن بود، و نه فراگیری جغرافیایی و تنوع اتنیکیِ خیزش دی ماه و آبان را داشت. نهادهای امنیتی و برخی مسئولان کشور، بارها هشدار داده اند که شورش گرسنگان و تهی دستان را چالش و تهدید امنیتی جدی تری برای نظام می دانند و حتی به صراحت اعلام کردند که اگر خیزش آبان را با چنین “قاطعیتی” در خیابان “جمع” نمی کردند، بیم آن می رفت که به قیامی سراسری علیه کل نظام بدل شود. در بارۀ جنبش سبز، چنین ارزیابی ای نداشتند. امروز نیز تلاش کنونی حکومت برای یکدست کردن خود از طریق تحمیل رئیس جمهوری که به “آیت الله قاتل” مشهور است، از جمله برای آماده کردن نظام برای سرکوب های خشن تر در صورت بروز انفجارهای اجتماعی نوین است.»
آیا پایگاه اجتماعی اپوزیسیون جمهوری اسلامی تغییر کرده است؟:
همزمان به نظر می رسد اپوزیسیون «برانداز» تمرکز خود را از روی طبقۀ متوسط در دهه های ۷۰ و ۸۰ خورشیدی، اخیراً به فرودستان پرشمار شهری منتقل کرده است. آیا می توان بسامد بزرگ شعار «رضا شاه روحت شاد» در اعتراض ها را نشانگر موفقیت اپوزیسیون راستِ ملی گرا، سلطنت طلب در میان این بخش از جامعه ارزیابی کرد؟
مهرداد درویش‌پور می گوید: «دشوار است گمانه زنی دقیقی کرد که آیا منظور از این شعار، دهن کجی به «حکومت آخوندها» بود که بالاخره رضا شاه قدرت آنان را محدود کرده بود؟ یا بیان تمنای تظاهرکنندگان برای ظهور یک رهبر سکولار مقتدر که ایران را از وضع کنونی خلاص کند؟ یا گرایشی نوستالژیک و ناسیونالیستی در حسرت گذشته ای که از دست رفته است و «عظمت» ایران را فرو کاسته است؟ نمی توان انکار کرد که اپوزیسیون ناسیونالیست راست، هواخواه احیای نظام گذشته و طرفدار رضا پهلوی، در جامعه نفوذ بیشتری یافته است. اما در همان تظاهرات دی ماه و هم آبان، شاهد شعارهایی نظیر ” استقلال، آزادی، جمهوری ایرانی”، مرگ بر ستمگر، نه شاه می خواهیم، نه رهبر” در برخی از شهرها نیز بودیم. گرچه این شعارها کمتر از شعار درود بر رضا شاه شنیده شد.»
استاد دانشگاه مالاردالن سوئد دربارۀ تغییر جمعیتِ هدفِ اپوزیسیون گونه گون برانداز می گوید: «جامعه ایران و گرایش های سیاسی آن به شدت متکثر است. برای نمونه همه “براندازان” از یک گرایش نیستند و در میان آنان از چپ گرایان رادیکال تا سلطنت طلبان و جمهوری خواهان و گروه های اتنیکی نیز وجود دارند . بگذریم از این که بسیاری هم بجای اصلاح طلب یا برانداز، خود را تحول طلب می خوانند. وانگهی تداوم جنبش پوپولیستی در ایران مانع از آن است که کمتر کسی به جز “مردم”، گروه خاصی را مخاطب خود قرار دهد! حتی در کشورهای غربی که هم از طبقات اجتماعی و هم احزاب سیاسی جا افتاده و نیرومند برخوردار اند، رابطۀ گرایش سیاسی و رأی با تعلق طبقاتی به شدت، سیال شده است، چه برسد به جامعۀ ایران که از شرایط سخت متفاوتی برخوردار است و پوپولیسم در آن ریشه دار است. با این همه در پاسخ به پرسش شما باید گفت، گروه های حاشیه ای بیشتر از طبقه متوسط جذب پوپولیسم می شوند. امروز پوپولیسم ناسیونالیستی راست در ایران در حال پیشروی است و حاشینه نشینان و دوزخیان روی زمین که از نکبت امروز در رنجند، به جای امید به فردای ناروشن، ایمنی بیشتری در بازگشت به “گذشته پر عظمتی” که از دست رفته است، می یابند. به این ترتیب زمینه رشد راست پوپولیست ناسیونالیستی در میان تهیدستان افزایش یافته است. اما تصور این که آنان از تمرکز بر طبقه متوسط مایوس شده اند، واقعی نیست. چه از آن رو که می دانند نقش طبقه متوسط شهری در تحولات آینده ایران بسیار مهم است و چه از آن رو که گرایش های پوپولیستی چه راست، چه چپ و چه اسلامی یا اتنیکی فلسفه وجودیشان تمرکزی فراطبقاتی بر گروه های گوناگون مردم برای جذب آنان است.»
سرکوب، خزان بهار عربی، بن بست سیاسی؟:
پس از شکست جنبش سبز و توانایی حاکمیت در «آشتی دادن شهروندان با صندوق های رأی» تا بروز اعتراضات دی ماه ۹۶، جهان شاهد موج انقلاب های عربی در سال های ۲۰۱۱ به بعد بود. آیا شکست تجربۀ بهار عربی و بویژه شکست «انقلاب در سوریه» که بخش بزرگی از اپوزیسیون به آن امید بسته بودند، چشم طبقه متوسط شهری ایران را از تلاش برای تغییر ترسانده است؟
مهرداد درویش پور در این باره می گوید:«”نگرانی ضد آرمانی” از پیامد تحولات تند و انقلابی که جیمسون، نخستین بار آن را در رابطه با شکست انقلاب در غرب بیان کرده بود، گرایشی است که در ایران بخت یک انقلاب دوباره را به شدت کاهش داده است. نه تنها تجربه انقلاب سال ۵۷ ایران، بلکه تجربه سخت زمستانی بهار عربی در بیشتر کشورها، نیز این نگرانی را دامن زده است. شاید این نگرانی در نزد طبقۀ متوسط ایران بیشتر از تهیدستان باشد، با این همه این بیم همگانی است. در عین حال نمی توان نقش تبلیغات نظام و بویژه اصلاح طلبانِ محافظه کار که مایل نیستند نارضایتی ها، جامعه را به سمت تحولاتِ رادیکال سوق دهد را در تولید هراس از ساختار شکنی و تغییرات رادیکال تر، دست کم گرفت. با این همه، منطقِ واقعیت، هراس را نیز دیر یا زود به حاشیه می راند. اوضاع به شدت نابسامانِ ایران، بخش مهمی از جامعه و حتی طبقۀ متوسط و اصلاح طلبان رادیکال را نیز به این نتیجه رسانده است که راهی جز تغییرات ساختاری برای بهبود اوضاع وجود ندارد. سرخورگی جامعه از تداوم انتخاب بین بد و بدتر که به فراگیری تمایل به تحریم انتخابات پیش رو منجر شده است، نشانه ای از این واقعیت است. برای تغییر باید در پی راه های کم هزینه، مسالمت آمیز و بدون تکیه بر قدرت های خارجی، یا حملۀ نظامی (که خطر سوریه ای کردن ایران را افزایش می دهد) بود. اما طبقۀ متوسط شهری ایران نیز به تدریج خود را با این واقعیت روبرو می بیند که تکیه به صندوق رأی و گفتمانِ اصلاح طلبیِ دینی که بیشتر به معنای بیعت با نظام است، حلقه را بر طبقۀ متوسط ایران نیز تنگ تر می کند و راهی جز گام نهادن در “میدان” برای چالش قدرت از طریق اعتراضات سراسری در جامعۀ مدنی وجود ندارد.»
منبع: یورونیوز: