* من هیچ بررسی آماری و دقیقی در این زمینه ندیده ام. هم از این رو، تنها به برخی گمانه زنی ها،  نتایج برخی مطالعات و مشاهدات تجربی اشاره می کنم که ممکن است خیلی هم دقیق نباشند. در دهه ی شصت، مهاجرت بیشتر، یا ناشی از گریز از جنگ بود، یا ناشی از مخالفتِ سیاسی با حکومت. در آن دوران، پناهندگی سیاسی و انسانی، اصلی ترین موج پناهجویان ایرانی را تشکیل می داد. دهه ی هفتاد اما “مهاجرت زنجیره ای”– مهاجرت به دلیل خویشاوندی یا پیوند خانوادگی-  نقش پررنگ تری یافت. پس از شکست جنبش سبز هم، هر چند شاهد موج جدیدی از پناهندگی، بویژه از میان دگراندیشان، روزنامه نگاران و فرهنگ ورزان و بخشی از مدیران جامعه به دیگر کشورها بودیم، اما بیشتر، این نسل جوان با انگیزه ی تحصیل بود که از ایران به غرب مهاجرت کرد. از آنجا که شرایط پناهجویی در غرب دشوار تر شده و خروج از ایران به صورت قانونی و به قصد تحصیل و کار، کم دردسر تر و کم مخاطره تر از عبورهای غیرقانونی است، بسیاری از این جوانان که در جنبش سبز نیز فعال بودند، این راه را مناسب تر برای ترک کشور یافتند. نه تنها ترکیب مهاجران اجباری و پناهجو در دهه ی شصت بیشتر بود، بلکه نسل فعالان سیاسی آن دوران بیشتر شورشیان آرمان گرایی بودند که از فضای به شدت پر خشونت و پر تب و تاب آن دوران به بیرون پرتاب شده بودند و بسیاری به سادگی شکست خود را حتی تا به امروز، نپذیرفته اند. اما نسل جدید مهاجران پس از ۸۸، جوانانی پرورش یافته در دل جمهوری اسلامی ایرانند که راز بقای خود را، نه در آرمان گرایی، بلکه در نوعی پراگماتیسم، عقلانیتِ ابزاری، و تواناییِ تطبیق با شرایط  جدید، جستجو می کنند. مهاجران دهه ی شصت، امروز عموماً، یا دورانِ میان سالی، یا کهن سالی خود را پشت سر می گذارنند. متمرکز شدن به پیگیری تحقق رؤیاهای بزرگ در ایران، گاه مانع از آن شده است که بسیاری از این مهاجران و تبعیدیان، تمرکز لازم برای ترقی اجتماعی در سرزمین جدید داشته باشند. مهاجران جوان دوره های اخیر اما، از ترکیب سنی جوان تری برخورارند که در پی فعالیت های هدفمند تری به قصد بهبود زندگی خود در جامعه ی جدید، مهاجرت کرده و بسیاری از آنان کمتر به کنش گری سیاسی در رابطه با مسائل ایران، علاقه نشان می دهند. گرچه بخش قابل توجهی از انان نیز فعالیت های اکتیویستی و حقوق بشری را با جدیت دنبال می کنند. نسل قبلی، تقریباً بدون هیچ پشتوانه ای، زندگی خود را از صفر در سرزمین جدید آغاز کرد. اما مهاجران ایرانی پس از “انتخابات” ۸۸، با کمونیته ی قدرتمند ایرانی در غرب روبرو بودند که شرایط مناسب تری برای اشتغال و تحصیل و شبکه ی روابط و فعالیت های اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی را برای آنان فراهم ساخته بود. وانگهی، پناهجویان سیاسیِ دهه ی شصت، از دل خونین ترین دوران تاریخی معاصر ایران جان بدر بردند، بی آنکه افکار عمومی و دولت ها و نهادها، توجهِ نظیر امروز را به مسائل ایران نشان دهند. در آن دوران، توجهِ افکار عمومی جهان و دولت های غربی نسبت به مسائل ایران، بسیار کمرنگ تر بود. امروز بسیاری از فعالان حقوق بشر، زنان و دیگر رشته ها، بخت آن را دارند که از حمایت مادی و معنوی نهادها و حتی دولت های غربی برای پیشبرد پروژه های خود برخوردار شوند. همچنین امروز، ایرانیان مهاجر تبار مقیم سوئد و دیگر کشورها، با برخورد مثبت تری از سوی افکار عمومی روبرو اند. اما در دهه ی شصت، بازارِ “بدون دخترم هرگز” ها داغ بود. برای نمونه در سوئد ،ایرانیان، یکی از گروه های مهاجری بشمار می رفتند، که منفی ترین طرز تلقی ها نسبت به آنان وجود داشت. هم از این رو، بر آنم که ایرانیان پناهنده و تبعیدی دهه ی شصت، از شرایط بسیار سخت تری نسبت به مهاجران ایرانی در سال های اخیر که بیشتر قانونی مهاجرت کرده اند برخوردار بودند. البته گسترش نژادپرستی در غربِ امروز، گسترده تر از دهه شصت است. امری که از این منظر چالش های جدی تری پیش روی نسل تازه ی مهاجران ایرانی ایجاد می کند. این که در مجموع، پناهجویان دهه ی شصت به دلیل شدت سرکوب و جنگ و کشتار و شکنجه در ایران، بیشتر با تجربه ی تراما و زخم های کاری تر روبرو بودند، می تواند در فرایند همپیوستگی آنان، دشواری های بیشتری را ایجاد کرده باشد. ملاحظات بیشتری را در حوزه  تفاوت ها، می توان برشمرد، اما به راستی، یک پاسخ علمی، مستند و دقیق، نیازمند بررسی مقایسه ای پژوهشی درباره ی پناهجویان و مهاجران دهه ی شصت، با مهاجران دهه اخیر است، تا تصویر روشن تری از شباهت ها و تفاوت ها بدست دهد. 

 

 

* بررسی های من و بسیاری نشان می دهند، مهاجرت، چه از نوع اجباری، و چه اختیاری آن از ایران به غرب، بیشتر، یک فرصت بوده است، تا یک تهدید. از آنرو که این مهاجرت شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، امنیتی و بهداشتی بهتری را در پی داشته است. همچنین پیشینهی  فرد در تجربه ی او از مهاجرت، نقش مهمی دارد. سن، جنسیت، گرایش جنسی، تعلق اتنیکی و موقعیت طبقاتی و فرهنگی، نقش مهی در همپیوستگی و تحرک اجتماعی و طبقاتی مهاجران دارد. زنان در مجموع، رشد بیشتری یافته اند و نگاه مثبت تری به قوانین و ساختار جوامع غربی برای زندگی دارند. مهاجر تباری با خاستگاه  اتنیکیِ تحتِ ستم در ایران، با مشاهده ی حق یادگرفتن زبان مادری، یا حساسیت های جامعه ی جدید به تبعیض های اتنیکی، نگاه مثبت تری به سوئد در مقایسه با ایران، می یابد. جوانان نیز بخت و فرصت بیشتری در مقایسه با میان سالان و کهن سالان برای پی ریزی آینده ای بهتر در سرزمین جدید را داشته، و هم از این رو می توانند، نگاه مثبت تری به جامعه داشته باشند.  علاوه بر آن، امکان فراگیری زبان و تطبیق فرهنگی با هنجارهای جدید در نزد آنان، بیشتر است. گذشته از زنان، گرایش های جنسیِ “اقلیت” نیز، از منظر جنسیتی و هویتِ جنسی، کمتر خود را در کشورهای غربی در معرضِ تهدید و تبعیض های خشنی که در ایران با آن روبرو بودند، می یابند. هم از این رو، نگاه آنان نیز به جوامع جدید مثبت تر است. کسانی که از تواناییِ جسمی و دماغی کمتری برخوردار اند، به دلیل امکانات و منزلت بهتری که جوامع غربی برای آنان ایجاد کرده، نگاه مثبت تری نسبت به جامعه ی جدید دارند. از همه مهمتر اما، کسانی که بر اثر مهاجرت با تحرک طبقاتی رو به بالا روبرو شده اند، در مقایسه با کسانی که مهاجرت، به تنزل موقعیت طبقاتی آنان منجر شده است، نگاه مثبت تری به مهاجرت دارند. بی شک اهمیت شوک فرهنگی و تفاوت های فرهنگی را نمی توان انکار کرد. اما در باره ی نقش و جایگاه آنان، نباید غلو کرد. چه از آن رو که فرهنک و هنجارهای فرهنگی، امری پویا و تغییر پذیر است، و چه از آن رو که طبقه، جنسیت، سن، گرایش جنسی، تعلق قومی، درجه ی توانمندی جسمی و دماغی، نقش مهمی در میزان فرهنگ پذیری و تغییر ارزش های فرهنگی دارد. وانگهی، مدت زمان مهاجرت، خود یکی از مهمترین عواملی است که در نوع نگاه افراد به هنجارهای حاکم، نقش دارد. “شوک فرهنگی” یا “تفاوت فرهنگی” کسی که یکسال مهاجرت کرده است، با کسی که چند دهه است در سرزمین های تازه بسر می برد، یکی نیست. اضافه کنم، حتی تراما و ضربه های روحیِ ناشی از زندگی در سرزمین مادری، یا مهاجرت و تبعید، همواره مانعی از همپیوستگی و سرباری بر سر فرد نیست، بلکه می تواند نیروی مقاومتی در فرد بیافریند که او را در مقابله با دشواری های جامعه ی جدید، پر توان تر کند. من در تحقیقاتی که درباره ی جوانان مهاجر افغانستانی تباری که از ایران و افغانستان آمده اند، مشاهده کرده ام که چگونه به رغم دشواری های بسیاری که زندگی در ایران و افغانستان و مهاجرت برایشان در بر داشته است، توانسته اند با ترمیم و بازسازی خود، سختی ها و تراما ها را، به سکوی پرشی برای زندگی بهتر در آینده، بدل سازند. البته تراما به شرطی می تواند به نیروی مقاومت و بازسازی بدل شود که فرد از شبکه ی روابط درخوری برخوردار گردد و جامعه پیرامون نیز امکانات و اعتماد به نفس فرد را افزایش دهد. وگرنه، تبعیض و طرز تلقی منفیِ جامعه ی اکثریت، می تواند در تشدید حاشیه نشینی و مشکلات مهاجرت، نقش منفی ایفا کند. 

 

 

* پاسخِ پرسشِ کوتاه، اما به شدت گسترده ی شما را باید در کتاب  ۵۰۰ صفحه ای ما جستجو کرد! بطور خلاصه اما، گذشته از پیشینه ی افراد و کنش متقابل آنان با جامعه، که در نوع مشکلات و نحوه ی رویارویی با آن ها، سخت موثر است، برخورد جامعه ی اکثریت و سیاست و قوانین حاکم بر این جوامع، نقش بسیاری مهم و گاه تعیین کننده ای در سرنوشت مهاجر تباران ایفا می کند. تبعیض اتنیکی ساختاری، پیش داوری های رایج نسبت به مهاجرانی که از خاورمیانه آمده اند، کلیشه سازی و انگشت نما کردن و حس گناهِ جمعی منتقل کردن به مهاجر تباران هنگام بروز مشکلات، و نگاه  منفی و تحقیر آمیز جامعه به آنان، می تواند اعتماد به نفس پناهجو و مهاجر را در هم ریزد. تبعیض می تواند شرایط رشد اجتماعی برابر را از آنها باز ستاند، بیکاری و حاشیه نشینی و نگاه منفی نسبت به جامعه را در بخشی از مهاجران افزایش دهد. زمینه ی رشد بزهکاری در میان جوانان مهاجر تبار را بالا برد. حس تنهایی و بی تعلقی را تشدید کند و بسیاری از مهاجر تباران و پناهجویان را با افسردگی و دشواری های روحی درگیر سازد. علاوه برآن، نباید نادیده گرفت، نوستالژی گرایی حتی در بخشی از جوانان مهاجر تبار، رشد کرده است که دلیل اصلی آن، نگاه منفی رشد یافته ی جامعه به آنان است. کاهش دولت های رفاه و تشدید قوانین سختگیرانه و باز نمایی رسانه ها از مهاجران و پناهجویان، همچون یک تهدید، هم طرز تلقی جامعه را نسبت به آنان منفی تر می کند، و هم حتی نژادپرستی را در میان خود مهاجران– از جمله ایرانی تبارانی که موقعیت خود را آسیب پذیرتر می بینند – نسبت به دیگر گروه های مهاجر یا پناهجویانِ تازه وارد، گسترش می دهد. بسیاری از ایرانیان، امروز در سوئد، حتی به حزب نژادپرست دمکرات های سوئد رأی می دهند و برخی از رسانه های فارسی زبان پر مخاطب در این کشور، عملاً مبلغ سیاست های این حزب هستند. ایرانیان مهاجر تبار، نسبت به پناهجویان تازه واردی که از کشورهای اسلامی آمده اند، و بویژه، پناهجویان افغانستانی تبار و سومالی تبار، نظر منفی دارند. آنان نگران آن هستند که رشد نژادپرستی در سوئد، دیر یا زود، دامن آنها را نیز بگیرد. هم از این رو، به جای مشارکت در جنبشِ ضد نژادپرستی، می کوشند با سیاه نمایی، از برخی گروه های مهاجر و پناهنده، خرج خود را جدا سازند! گویی نمی دانند که نژادپرستی و خارجی ستیزی، از ضعیف ترین حلقه ها، حمله را آغاز می کند، اما هیچ دلیلی برای مستثنی کردن ایرانیان مهاجر تبار، نمی یابد!

 

 

* من در تحقیقاتی که درباره ی پناهجویان تنها آمده ی نوجوان به سوئد داشته ام، و در [تحقیقات برای] مقالاتی که در باره ی پناهجویان “غیر قانونی” داشته ام، از وضعیت اسَف بار بسیاری از آنان، مستقیم و غیر مستقیم، با خبر شده ام که در دو کتاب اخیرم به آنها پرداخته ام. نخست آنکه، ترم “پناهجوی غیر قانونی”، به راستی مسئله برانگیز است که انسان را به جرم جستجوی محل امنی برای زندگی، به دلیل ورود غیر قانونی یا نداشتن شناسنامه یا زندگی مخفی، عملاً خلاف کار دانسته، و پلیس و مقامات، در جستجوی بازگرداندن آنان، حتی به افغانستانِ عصر طالبان، یا سوریه و عراق جنگ زده، یا ایرانِ پر مصیبت، بر می آیند. دیگر آنکه، زندگیِ مخفی این پناهجویان، تنها به گسترش بیماری، بزهکاری، فقر، فحشا، خودکشی، افسردگی و بیماری های روحی و جرائم اجتماعی در بین آنان، یاری می رساند. بی حقوقیِ مطلقِ این گروه که در به در، در جستجوی کار با کمترین دستمزد و طاقت فرساترین شرایط کاری نیز بر می آیند، به راستی بیرحمانه ترین جلوه ی بردگیِ نوین، در جهان غرب را به نمایش می  گذارد. جامعه، نه تنها از منظر انسانی، بلکه از منظر سود اقتصادی نیز، با هزینه ی کمتری روبرو خواهد شد، اگر به همه ی آنها، “پناه داده و به آنها اجازه ی کار و اقامت دهد. تنها کسانی را که می توان نشان داد، تروریست هایی هستند که در قالب پناهجویی، خود را مخفی کرده اند، می توان از این حکم، مستثنی کرد. در غیر این صورت، اگر به راستی، علاقه مندِ کاهش شکاف های اتنیکی و حاشیه نشینی و گسترش همپیوستگی هستیم، برسمیت شناختن حق پناهجویی آنان و پناه دادن، گام نخست در این راستا است!

 

به نقل از نشریه مراوا