مواد مخدر در زندان‌های ایران یکی از مشکلات عمده و چالش‌برانگیز سیستم زندانبانی کشور بوده که مهمترین عوامل ورود و توزیع آن در زندان‌های ایران فساد کارکنان زندان ها و ضعف نظارتی است. این معضل سلامت و امنیت زندانیان را تهدید کرده و روند بازپروری آنها را مختل می‌کند. هرانا در این گزارش که حاصل مصاحبه با شماری از خانواده های زندانیان، افراد آزاد شده از زندان قزلحصار و برخی کارکنان این زندان است، به بررسی نحوه ورود مواد مخدر به این زندان و پیامدهای آن برای زندانیان، میپردازد و راهکارهایی برای حل این معضل ارائه میدهد.

به گزارش خبرگزاری هرانا، ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران، مواد مخدر یکی از معضلات اساسی در زندان‌های ایران، به ویژه زندان قزلحصار، به شمار می‌آید. این معضل نه تنها تهدیدی برای سلامت جسمی و روانی زندانیان است، بلکه امنیت، نظم و عملکرد کلی سیستم زندان‌ها را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.

گزارش‌های مختلف از خانواده های زندانیان، افراد آزاد شده از زندان قزلحصار، برخی کارکنان این زندان و تحلیل‌های مستقل هرانا نشان می‌دهند که دسترسی آسان به انواع مواد مخدر، فساد در بین کارکنان زندان و نبود نظارت مؤثر، به این مشکل دامن زده است. هرانا در این گزارش، با استفاده از اطلاعات دریافتی و تحلیل داده‌های موجود، وضعیت دسترسی و توزیع مواد مخدر در زندان‌ قزلحصار کرج را بررسی میکند.

دسترسی به مواد مخدر در زندان‌

به گفته یکی از زندانیان سابق زندان قزلحصار که به هرانا گزارش داده، دسترسی به مواد مخدر در زندان قزلحصار به طرز شگفت‌انگیزی آسان است. مواد مخدر در تمامی ساعات روز و به میزان زیاد در دسترس است. جمعبندی اظهارات خانواده و نزدیکان محبوس در این زندان نشان میدهد که اکثریت مطلق زندانیان قزلحصار کرج به نوعی مصرف‌کننده مواد هستند و این موضوع نشان‌دهنده میزان گستردگی و شدت این معضل است. مواد مخدر در تمامی بخش‌های زندان، از بندهای عمومی تا بخش‌های انفرادی، به راحتی یافت می‌شود و حتی برخی از زندانیان مواد را به‌صورت آزادانه در معرض دیگران مصرف می‌کنند.

بر اساس اطلاعات گردآوری شده توسط هرانا، مصرف مواد مخدر در زندان قزلحصار نه تنها محدود به معتادان باسابقه نیست، بلکه حتی زندانیانی که در بیرون از زندان اعتیاد نداشته‌اند نیز به دلیل فشارهای روحی و نبود برنامه‌های حمایتی، به مصرف مواد روی می‌آورند. این شرایط باعث شده که زندان قزلحصار به محلی برای گسترش اعتیاد تبدیل شود، به‌گونه‌ای که برنامه‌های بازپروری و بازتوانی کاملاً ناکارآمد به نظر می‌رسند.

تحقیقات هرانا از خانواده های زندانیان، نشان میدهد که محیط زندان به دلیل فراوانی مواد مخدر به‌نوعی آلوده شده است؛ بوی مواد به‌طور مداوم در فضا حس می‌شود و حتی زندانیان غیرمصرف‌کننده نیز تحت تأثیر این فضا قرار می‌گیرند. این وضعیت نه تنها به سلامتی زندانیان آسیب می‌زند، بلکه بر روحیه و رفتار آنها نیز تأثیر منفی دارد و باعث می‌شود به تدریج به سمت مصرف مواد کشیده شوند.

نقش فساد و ضعف نظارت در ورود مواد مخدر به زندان

ورود مواد مخدر به زندان قزلحصار از روش‌های متعددی انجام می‌شود که اصلی‌ترین عامل، فساد در بین پرسنل زندان است. یکی از پرسنل سابق زندان قزلحصار به هرانا توضیح می‌دهد که واردات مواد به زندان توسط گروه‌های خاصی انجام می‌شود که ارتباط نزدیکی با برخی از کارکنان زندان دارند. این افراد شامل وکیل بندها، انتظامات و دیگر گروه‌های دارای نفوذ هستند که از ضعف‌های نظارتی و فساد در سیستم بهره‌برداری می‌کنند.

این فرد که هویتش نزد هرانا محفوظ است، افزود: پرسنل فاسد زندان که شامل افسران نگهبان نیز می‌شوند، در قبال دریافت رشوه از این رویدادها چشم‌پوشی می‌کنند و حتی در مواردی خودشان در قاچاق و توزیع مواد دخیل هستند. افسر نگهبان در عمده موارد از افراد دخیل در فروش مواد خبر دارد و به‌جای مقابله با آن، از فروشندگان مواد پول دریافت می‌کند.

این مسئله به‌ وضوح نشان‌دهنده شکست سیستماتیک قوانین در داخل زندان است و ثابت می‌کند که برخورد جدی و قاطع با این پدیده ضروری است.

از سوی دیگر، گزارش‌های دریافتی نشان می‌دهند که مواد مخدر از طریق بازدیدکنندگان و حتی پست داخلی زندان نیز وارد می‌شود. زندانیان با همکاری کارکنان زندان، مواد را از طریق راه‌های مخفیانه به داخل منتقل می‌کنند. این روش‌های متنوع و گسترده ورود مواد به زندان، نشان‌دهنده‌ی نبود نظارت کارآمد و کنترل مؤثر بر ورود و خروج زندانیان و وسایل آنها است.

فساد در سیستم داخلی و نقش پرسنل زندان در توزیع مواد مخدر

داده های هرانا نشان میدهد که نقش پرسنل زندان در توزیع مواد مخدر از اهمیت بالایی برخوردار است. پرسنل نه‌تنها از ورود مواد مخدر جلوگیری نمی‌کنند، بلکه به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در توزیع آن نیز مشارکت دارند. بر اساس یافته هایی که هرانا از مصاحبه با ۳۰ زندانی سابق در زندان قزلحصار بدست آورده، برخی از کارکنان زندان که در رأس آنها افسران نگهبان و انتظامات قرار دارند، با اطلاع کامل از فعالیت‌های قاچاق مواد، از این بازار سود می‌برند. به گفته این زندانیان، افسر نگهبان در بسیاری از مواقع با فروشندگان مواد تبانی کرده و در قبال دریافت پول، آنها را حمایت می‌کند.

وکیل بندها و دیگر افراد نزدیک به پرسنل نیز نقش کلیدی در توزیع مواد مخدر ایفا می‌کنند. این افراد تحت پوشش مسئولیت‌های خود، مواد را به زندانیان می‌رسانند و در برخی موارد حتی برای تنظیم قیمت‌ها و مدیریت بازار داخلی مواد مخدر زندان نیز دخیل هستند. این وضعیت نشان می‌دهد که فساد به یک بخش جدایی‌ناپذیر از ساختار زندان تبدیل شده و بدون یک تغییر بنیادین در سیستم نظارتی، کنترل این معضل تقریباً غیرممکن است.

از سوی دیگر، زندانیان نیز به نوعی مجبور به همکاری با این شبکه‌های فساد می‌شوند؛ چرا که در غیر این صورت ممکن است با برخوردهای خشونت‌آمیز و تنبیهات غیررسمی از سوی کارکنان زندان مواجه شوند. این روابط پیچیده و درهم‌تنیده بین زندانیان و پرسنل، مانعی جدی برای هرگونه اصلاح در سیستم زندانها به شمار می‌آید.

نحوه قیمت‌گذاری و پرداخت هزینه مواد مخدر

قیمت مواد مخدر در زندان‌ قزلحصار به شدت بالاتر از قیمت‌های خارج از زندان است. به گفته یک زندانی سابق این زندان، قیمت‌ها به‌طور میانگین ده برابر قیمت‌های خارج از زندان تعیین می‌شوند. این افزایش قیمت به دلیل محدودیت‌های موجود و سودآوری بالا برای فروشندگان است. واردکنندگان مواد، عمدتاً با همکاری پرسنل زندان، قیمت‌ها را تعیین می‌کنند و در شرایطی که تقاضا بالا باشد، به‌صورت عمدی عرضه مواد را کاهش داده تا قیمت‌ها را بیشتر افزایش دهند.

بر اساس اطلاعات دریافتی و تحقیقات هرانا، پرداخت هزینه مواد مخدر در داخل زندان به‌صورت نقدی انجام نمی‌شود؛ بلکه زندانیان اغلب از شماره کارت‌های بانکی بیرونی متعلق به اعضای خانواده خود استفاده می‌کنند. این روش پرداخت به فروشندگان این امکان را می‌دهد که به‌راحتی از سود فروش خود بهره‌برداری کنند، بدون اینکه به مشکلات مربوط به پول نقد در داخل زندان مواجه شوند. علاوه بر این، در برخی موارد از سیگار به‌عنوان واحد پولی در معاملات استفاده می‌شود که نشان‌دهنده شکل‌گیری یک سیستم اقتصادی داخلی در زندان‌ است.

این ساختار اقتصادی پیچیده که در نتیجه نبود کنترل مالی و نظارتی بر زندان‌ها ایجاد شده، زمینه‌ساز ادامه و گسترش تجارت مواد مخدر در زندان‌ها است. فروشندگان و واردکنندگان با تکیه بر حمایت‌های غیررسمی و نبود نظارت مؤثر، به راحتی به سودآوری‌های بالا دست پیدا می‌کنند.

تأثیرات مصرف مواد مخدر بر سلامت و رفتار زندانیان

مصرف مواد مخدر در زندان‌ قزلحصار به‌شدت بر سلامت جسمی و روانی زندانیان تأثیر منفی می‌گذارد. حاصل مصاحبه با خانواده زندانیان نشان می‌دهد که مصرف مواد، وضعیت روحی و جسمی زندانیان را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد و آنها را به افرادی منفعل و بی‌انگیزه تبدیل می‌کند. خانواده‌های زندانیان تأکید دارند که مصرف مواد مخدر باعث ایجاد مشکلات جسمی شدید و اختلالات روانی در میان زندانیان شده و فضای زندان را به محیطی مسموم و پرخطر تبدیل کرده است.

یک فرد که به تازگی از این زندان آزاد شده به هرانا گفت: بوی مواد مخدر که در تمام بخش‌های زندان قابل حس است که زندانیان غیر مصرف کننده را آزار می‌دهد. این زندانیان اغلب به دلیل قرار گرفتن در این محیط آلوده، به تدریج به مصرف مواد روی می‌آورند. حضور مواد مخدر و مصرف آن در زندان نه تنها برای مصرف‌کنندگان بلکه برای کل جمعیت زندان مضر است و به تدریج همه را به ورطه اعتیاد می‌کشاند.

باندهای مافیایی و کنترل بازار مواد مخدر در زندان

حاصل بررسی و تحقیقات هرانا و شهادت زندانیان نشان میدهد که کنترل بازار مواد مخدر در زندان‌ قزلحصار عمدتاً توسط باندهای مافیایی داخلی انجام می‌شود که از فساد سیستم بهره‌برداری می‌کنند. این باندها با کاهش عمدی عرضه مواد در زمان‌های خاص، قیمت‌ها را بالا می‌برند و به این ترتیب سودهای کلانی به دست می‌آورند. به گفته یکی از کارکنان سابق زندان که هویتش نزد هرانا محفوظ است، “این باندها به‌طور روزانه حدود پنج کیلوگرم مواد مخدر را در بین زندانیان توزیع می‌کنند و هیچ‌گونه نظارتی بر فعالیت‌های آنها وجود ندارد.”

این فرد افزود: “باندهای مافیایی به کمک برخی از پرسنل زندان و افراد نفوذی، بازار مواد مخدر را کنترل می‌کنند و به‌راحتی از هرگونه برخورد قانونی مصون می‌مانند.”

ناکارآمدی برنامه‌های درمانی فعلی

هرچند در زندان‌ها برنامه‌هایی برای کمک به ترک اعتیاد زندانیان وجود دارد، اما این برنامه‌ها به دلیل نبود نظارت کافی و کیفیت پایین، تأثیر مثبتی ندارند. به گفته منابع مطلع، جلسات مشاوره و درمانی که در زندان برگزار می‌شود، بیشتر جنبه نمادین دارند و نتوانستند تأثیری در کاهش مصرف مواد ایجاد کنند. به‌ویژه در شرایطی که محیط زندان خود منبع اصلی توزیع و مصرف مواد مخدر است، هیچ‌گونه انگیزه‌ای برای ترک وجود ندارد.

زندان قزلحصار به‌طور خاص، کلاس‌های «NA» را برای کمک به معتادان برگزار می‌کند، اما بنا بر تحقیقات انجام شده، بسیاری از شرکت‌کنندگان این جلسات به مصرف مواد ادامه می‌دهند. این امر نشان می‌دهد که بدون اصلاح ساختاری و فراهم آوردن یک محیط پاک و بدون مواد، هیچ‌گونه برنامه درمانی نمی‌تواند مؤثر واقع شود.

نتیجه‌گیری

ضرورت پایبندی به تعهدات بین‌المللی و اجرای قوانین داخلی

با توجه به مواردی به آن پرداختیم، معضل مواد مخدر در زندان‌های ایران، به‌ویژه در زندان قزلحصار، نتیجه ترکیبی از فساد سیستماتیک، نبود نظارت کافی، و حضور گسترده باندهای مافیایی در داخل زندان‌ها است. این وضعیت نه تنها سلامت جسمی و روانی زندانیان را تهدید می‌کند، بلکه امنیت و نظم زندان‌ها را نیز مختل کرده است. مقابله با این بحران نیازمند اقداماتی هماهنگ و جدی از سوی مقامات قضایی، امنیتی و مدیریتی است.

دولت ایران به عنوان یکی از کشورهای عضو دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC)، متعهد به اجرای برنامه‌های مقابله با مواد مخدر، پیشگیری از اعتیاد و ارائه خدمات درمانی به زندانیان است. بر اساس این تعهدات، ایران موظف است تا با اقدامات پیشگیرانه و کاهش تقاضا، به ویژه در محیط‌های حساس مانند زندان‌ها، از گسترش مواد مخدر جلوگیری کند. همچنین، بر اساس کنوانسیون‌های حقوق زندانیان، دولت ایران مسئولیت دارد تا شرایط انسانی و سالمی برای زندانیان فراهم کند که شامل پیشگیری از اعتیاد و ارائه خدمات درمانی مناسب است.

این کنوانسیون‌ها همچنین بر حفظ کرامت انسانی، ارائه خدمات بهداشتی، و ایجاد محیطی امن و سالم برای زندانیان تأکید دارند. عدم اجرای این تعهدات و بی‌توجهی به وضعیت فعلی، نقض آشکار حقوق بین‌المللی زندانیان است که دولت ایران به آن متعهد شده است.

بر اساس قوانین داخلی ایران، به ویژه آیین‌نامه‌های سازمان زندان‌ها، تمامی مقامات زندان موظف به ایجاد محیطی امن و عاری از مواد مخدر هستند. این قوانین همچنین تأکید می‌کنند که زندانیان باید به خدمات درمانی و مشاوره‌ای دسترسی داشته باشند و تحت نظارت‌های دقیق پزشکی و روانشناسی قرار گیرند.

با این حال، گزارش‌های متعدد نشان می‌دهند که قوانین و مقررات موجود در بسیاری از زندان‌ها نادیده گرفته می‌شوند و در برخی موارد، خود کارکنان زندان به‌طور مستقیم در قاچاق و توزیع مواد دخیل هستند. این وضعیت نشان می‌دهد که قوانین موجود در سطح نظری باقی مانده و در عمل به‌طور مؤثر اجرا نمی‌شوند.

راهکارهای پیشنهادی برای اصلاح وضعیت

•  نظارت دقیق‌تر و اجرای قاطع قوانین داخلی: لازم است نظارت‌های مداوم و مؤثرتری بر عملکرد کارکنان زندان‌ها اعمال شود. برخورد با کارکنان فاسد و ایجاد سیستم‌های تشویقی برای گزارش‌دهی از تخلفات، می‌تواند گامی مؤثر در کاهش فساد و کنترل معضل مواد مخدر باشد.
• تقویت برنامه‌های درمانی و بازپروری: سازمان زندان‌ها باید به جای اجرای نمادین برنامه‌های درمانی، به کیفیت و اثربخشی آنها توجه کند. این شامل آموزش مداوم پرسنل، استفاده از روش‌های علمی در ترک اعتیاد و ارائه مشاوره‌های تخصصی به زندانیان است.
• افزایش شفافیت و ارتباط مستقیم زندانیان با مقامات قضایی: ارتباط مستقیم زندانیان با مقامات قضایی و مسئولین نظارتی، بدون واسطه پرسنل زندان، می‌تواند به شفافیت بیشتر و جلوگیری از فساد کمک کند.
• استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته در نظارت: نصب و ارتقاء سیستم‌های نظارتی مانند دوربین‌های مداربسته و استفاده از تجهیزات پیشرفته برای بازرسی‌های بدنی می‌تواند به کاهش ورود مواد مخدر به زندان‌ها کمک کند.
• پیگیری تعهدات بین‌المللی: دولت ایران باید تعهدات خود نسبت به سازمان ملل و دیگر نهادهای بین‌المللی را به طور جدی پیگیری کرده و گزارش‌های دقیقی از وضعیت و پیشرفت‌های خود ارائه دهد. این اقدام نه تنها به بهبود وضعیت زندان‌ها کمک می‌کند بلکه اعتبار بین‌المللی ایران را نیز تقویت خواهد کرد.

در نهایت، ایجاد تغییرات بنیادین و پایبندی به تعهدات داخلی و بین‌المللی می‌تواند به کاهش معضل مواد مخدر در زندان‌های ایران کمک کرده و محیطی امن‌تر و انسانی‌تر برای زندانیان فراهم کند. بدون اراده قوی و همکاری مؤثر میان تمامی ارگان‌های مسئول، این بحران همچنان به قوت خود باقی خواهد ماند و پیامدهای منفی آن بر سلامت و امنیت جامعه نیز تأثیرگذار خواهد بود.

منبع : هرانا