تداوم خشکسالی، گرمای بیش از حد هوا و تغییرات اقلیمی و آب و هوایی، به معضل پدیده گردوغبار در اراک دامن زده و سلامت مردم را در معرض تهدید قرار داده است. این پدیده جوی که آثار و پیامدهای زیست‌محیطی نامطلوب بر جای می‌گذارد و اثرات مضری بر سلامت، اقتصاد جامعه و اقلیم دارند، شناخت ماهیت، منشاء و اثرات گردوغبار در تعیین روش‌های کنترل آن نقش بسزایی دارد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، روزهای آلوده سال جاری کلانشهر اراک بیشتر به واسطه خشکسالی و ریزگردهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بوده است. منشاء روزهای ناسالم اخیر نیز ریزگردهای داخلی و به طور عمده از سوی کانون فرسایش بادی کویر مرکزی ایران و تالاب کویری میقان اراک بوده است. بحث ریزگردهای فرامنطقه‌ای نیازمند پیگیری‌های ملی و بین‌المللی است که به طور قطع از سوی مسئولان امر پیگیری می‌شود، اما مهار ریزگردهای داخلی موضوعی است که به همکاری‌های گسترده بین‌بخشی، برنامه‌های کارآمد و هدفمند و منابع اعتباری مؤثر نیاز دارد.
تولید ریزگردها در اثر برداشت از منابع آبی
یک فعال حوزه محیط زیست با بیان اینکه یکی از آثار برداشت از منابع آبی چه به لحاظ زیرزمینی و چه به لحاظ سطحی، فرسایش و شوری خاک است، گفت: نتیجه چنین اقداماتی تولید ریزگردها خواهد بود. هنگامی که تالاب‌ها، رودخانه‌ها و اراضی کشاورزی خشک شوند، نتیجه‌ای در پی ندارد جز اینکه این اراضی تبدیل به زمین‌هایی می‌شوند که مستعد تولید ریزگردها و کانون‌های گردوغبار هستند.
احسان آخانی در گفتگو با خبرنگار ایلنا، به موضوع خشک کردن بی‌رویه رودخانه‌ها، تالاب‌ها و سدسازی‌های غیراصولی اشاره کرده و در این رابطه افزود: در داخل کشور، خودمان بیش از همه مقصر هستیم. چرا که با سدسازی‌های غیراصولی، با خشک کردن رودخانه‌ها، با خشک کردن تالاب‌ها و …، اراضی و زمین‌ها را برای تولید ریزگردها مستعد کرده‌ایم و به افزایش کانون‌های گردوغبار دامن زده‌ایم. با این رویه اشتباه در نهایت به نتایجی رسیده‌ایم، که در حال حاضر شاهد آن هستیم.
وی با اشاره به اینکه تولید ریزگردها دارای ۲ منشاء اساسی هستند، ادامه داد: بخش عظیمی از ریزگردهایی که درگیر آن هستیم، منشاء داخلی دارند و از دشت میقان، کویر مرکزی ایران و سایر مناطقی که حاصل فرسایش خاک هستند، برخواسته‌اند که خودمان عامل اصلی ایجاد آنها هستیم و علت اصلی آن توسعه ناپایدار در کشور است. بخشی دیگر نیز ریزگردهایی هستند که منشاء خارجی دارند. این موارد از جمله عوامل متعددی است که کشور ایران را با چالش ریزگردها روبرو کرده است. قطعاً استان مرکزی متأثر از این قضایا است و نتیجه‌ای آن نیز تولید ریزگردها و اتفاقات این‌چنینی است.
سدسازی‌ها در کشورهای همسایه سبب تولید ریزگردها
این فعال حوزه محیط زیست اظهار داشت: موضوع دیگر اتفاقاتی است که در کشور ترکیه رخ می‌دهد. از یک سو کشوری مانند ترکیه پروژه عظیم گاپرا را اجرا می‌کند و به واسطه آن حدود ۱۲ تا ۱۳ سد را بر روی رودهای دجله و فرات احداث می‌کند. همچنین کشور عراق نیز در امتداد آن بخش عظیمی از منابع آبی را پشت سدهای خود نگه می‌دارد. نتیجه این اتفاقات خشک شدن هورالعظیم در غرب ایران است و در نهایت این منطقه به کانون‌های ریزگرد تبدیل می‌شود. اخیراً در کشور افغانستان نیز شاهد بهره‌برداری از سد کمال خان بوده‌ایم که حق‌آبه رود هیرمند را که به هامون می رسید، کنترل می‌کند. بر این اساس منطقه شرق کشور بیش از پیش متأثر از ریزگردها می‌شود و همچنین مناطق مرکزی ایران نیز با احداث انواع سدهای بزرگ تحت تأثیر این ریزگردها قرار می‌گیرد.
آخانی تصریح کرد: آنچه که مشخص است، این است که اگر این رویه توسعه ناپایداری را که در کشور پیش گرفته‌ایم کنترل نشود، تعداد روزهای خاص دارای هوای آلوده در کشور که متأثر از وجود ریزگردها است به روزهای متوالی و متعدد آلوده تبدیل خواهد شد و با این شرایط بیش از پیش شاهد ریزگردها خواهیم بود. چه بسا اینکه آلودگی‌های ناشی از وجود ریزگردها پشت سر هم اتفاق خواهد افتاد و کنترل آن نیز بسیار سخت خواهد بود. بارها گفته شده، تذکر داده شده و حتی فریاد زده شده که باید بساط توسعه ناپایدار در تمامی بخش‌ها در کشور از میان برداشته شود، اما متأسفانه گوش شنوایی وجود ندارد.
وی بیان داشت: هنگامی که فعالان حوزه محیط زیست هشدار می‌دادند که استفاده و برداشت بیش از حد از منابع آثار زیان باری را به همراه دارد و برای جلوگیری از آن باید کشور را به سمت توسعه پایدار پیش ببریم، باید برای چنین اتفاقاتی چاره‌اندیشی می‌شد. هنگامی که عنوان می شود باید دیپلماسی آب داشته باشیم و با کشورهای همسایه فرایند گفتگو را برقرار کنیم تا دچار چالش‌های محیط زیستی نشویم، باید در این خصوص چاره‌اندیشی و تصمیمات اساسی اتخاذ می‌شد. حال و روز دریاچه ارومیه را ببینیم، حال و روز تالاب گاوخونی را ببینم، چرا سیاست‌گذاران آبی ایران از این میزان تخریب و خطا عبرت نمی‌گیرند؟! چرا نمی‌خواهند باور بکنند مسیری که در پیش گرفتن جز ویرانی و تخریب برای ایران ثمره‌ای ندارد؟!
توسعه ناپایدار علت اصلی تولید ریزگردها هستند
این فعال حوزه محیط زیست تأکید کرد: اکنون که به واسطه همین توسعه ناپایدار مسئله ریزگردها به وجود آمده است، نمی‌دانیم که چه باید کنیم؟! آخرین تدبیری را که باید برای حل‌وفصل چنین شرایطی بیندیشیم این است که کمیته اضطرار تشکیل دهیم و در این کمیته برخی فرایندها را تعطیل کرده و یا برخی دیگر از فرایندها را سروسامان دهیم. مسئله اینجاست که تصمیمات کلانی در سطح کشور اتخاذ شده که استان‌ها و شهرهای بسیاری تحت تأثیر قرار داده و حال که بحران ایجاد شده، می‌خواهیم در کمیته اضطرار برای آن تصمیم‌گیری کنیم. اما آیا در کمیته اضطرار می‌توانیم آب را به هامون برگردانیم؟! می‌توانیم آب را به میقان برگردانیم؟! می‌توانیم منابع آبی بیش از ۸۶۰ هزار حلقه چاهی را که در کشور حفر شده کنترل کنیم تا کار به اینجا نرسد؟! نتیجه نهایی این است که خودمان نمی‌دانیم چه اقداماتی انجام می‌دهیم و عواقب آن را نیز باید بپذیریم.
ثبت ۶۰ روز آلوده ناشی از گردوغبار در شهر اراک
رئیس مرکز پایش کیفیت هوای اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی با بیان اینکه از ابتدای سال جاری تاکنون در کارنامه شهر اراک به عنوان یکی از ۸ کلانشهر آلوده کشور، ۶۰ روز آلوده به ثبت رسیده است، گفت: از این تعداد ۵۴ روز ناسالم برای گروه‌های سنی حساس و ۶ روز ناسالم برای تمام گروه‌های سنی گزارش شده است. آلاینده مسئول در تمامی روزهای آلوده اراک، ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون بوده است.
علیرضا محرابیان در گفتگو با خبرنگار ایلنا، افزود: منشا ذرات معلق عمدتاً گردوغبار داخلی از حوزه کویر مرکزی ایران و تالاب میقان اراک بوده است. خشکسالی وسیع و افزایش دوره گرم سال در بازه زمانی چند سال اخیر و به تبع آن خشک شدن تالاب‌ها و از بین رفتن پوشش گیاهی مراتع از مهمترین علل ایجاد گردوغبار است. همچنین وقوع جریانات شرقی تابستانه، منجر به انتقال گردوغبار از مرکز و شرق کشور به سمت استان مرکزی و شهر اراک شده است.
وی ادامه داد: در خصوص موضوع ریزگردها و گردوغبار نیاز است که هر چند مدت یکبار، اقداماتی در راستای کاهش گردوغبار منطقه‌ای مانند کاشت گونه‌های گیاهی سازگار اجرایی شود. همچنین کنترل ریزگردهای کانون‌های داخلی مانند کانون تالاب کویری میقان اراک و کویر مرکزی ایران، هر چند سال یکبار باید بروزرسانی شود. چنین اقداماتی باعث می‌شود تا آلودگی‌ها با منشاء داخلی نیز کنترل شود.
رئیس مرکز پایش کیفیت هوای اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی اظهار داشت: در کارگروه کاهش آلودگی هوای این استان مقرر شده است تا منطقه بحرانی ۶۰۰ هکتاری تالاب میقان، از طریق ایجاد راهکارهایی نظیر ایجاد بادشکن‌ها و یا کاشت گونه‌های سازگار با منطقه، توسط اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری استان مهار گردد. همچنین در فرایند بازدیدهای صورت گرفته از منطقه بحرانی کویر قم (حوض سلطان)، مقرر شده تا پیگیری‌های لازم از طریق استان قم در راستای مهار گردوغبارهای ناشی از این منطقه (فرا استانی) صورت گیرد.
منبع ایلنا؛ گزارش: شایسته سلامی