در بحث تاریخ، شایسته ترین عمل و موثرترین راهکار در جهت تحول جامعه از استبداد به آزادی این است که وقایع تاریخی را آنطور که واقع شده اند خواند، و باارزش ترین عمل در جهت احقاق حقوق انسانی، شهروندی، جامعه وطبیعت این است که به پاس احترام به مردم و حقیقت با امانتداری وقایع تاریخی را بدون دستکاری بازگو گردند
تاریخ معاصر ایران پر از جنبش های ملی و مردمی در مبارزه با استبدادمطلقه سلطنتی، دینی و استعمارخارجی است. جهان واقف است که ایرانیان در یک قرن سه انقلاب بزرگ را خلق کردند. درنشیب و فرازهای جنبش ها بسیاری از روشنگران، متفکرین، نویسندگان، اهل قلم و مطبوعات، روشنفکران و فعالان مردمی در زمینه های مختلف در مقام ابهام زدایی و شفاف شدن خواسته های مردمی گام به گام همراه مردم به مبارزه با استبداد، پوپولیسم و زبان فریب فعالیت کرده اند، از امیر کبیر که بطور روشن می گفت ایران پریشان است تا مصدق که حق تصمیم و تعیین سرنوشت را از آنِ انسان ایرانی می دانست. از دیگر سو از سید جمال و میرزا بوسف مستشارالدوله خالق یک کلمه و شیخ احمد روحی، میرزاحسن خان خبیرالملک، میرزا آقاخان کرمانی و ملک المتکلمین و میرزا جهان‌گیرخان صور اسرافیل و صدر العما وحاج سیاح، تا فعالان جراید و روزنامه نگاران طی صدوپنجاه سال، واز شاعران و اهل قلم مانند عشقی و فرخی یزدی، ایرج میرزا و بهار و محمدمسعود، اعتصامی، دهخدا، امیر مختار ، کریم‌پور شیرازی، نیما، شاملو ، گل سرخی و اخوان ثالث، سلطانپور و نویسندگان از هدایت و بزرگ علوی، صمد بهرنگی و سعیدی سیرجانی و مختاری و پوینده و مجید شریف و سامی و تا دکتر سحابی و مهندس بازرگان، طالقانی و شریعتی و بنی صدر و هزاران ها انسان شریف، انسان دوست، که در راه آزادی قلم وقدم زدند، مرارت ها و دربدری ها کشیدند، و در کشاکش با استبداد ذهنی وحکومت های خدعه ورز، امکانات و جان خود را نثار کردند، تا ایران از زندان قدرت طلبی و زور پرستی و نیز بردگی فکری وزبان عامه فریب و فضای بسته تنگ نظری رهایی پیدا کند، ودر فضای باز آزاداندیشی و آزادی نفس بکشد.
اهل نظر و تحقیق بر این نکته عارفند که بسیاری از نویسندگان، متفکر ان ایران از پرکاران جهانند. زنان و مردانی که ازجان، مایه گذاشتند آثار متعدد خلق کردند و حیات وعمر خود را به انسان و نسل های آینده هدیه کردند.
برخی از متفکران در ادامه تحقیقات بزرگان اندیشه و فرهنگ ایران زمین، آثاری را خلق کردند که نگاه انسان به هستی را تغییرداد.
ابوالحسن بنی صدر فیلسوف، اندیشمند حقوقمدار ایرانی یکی این متفکران بود که بالغ بر هفتاد اثر تحقیقی و هزاران مقاله از خود بر جای گذاشت. دستگاه فلسفی و عمل بنی صدر بیان قدرت ونقد قدرت و ابهام محوری ومبارزه با زورمداری ازجمله از نوع عامه فریبی آن است، عامه فریبانی که ساحران دوران را در ذهن تداعی می کنند. اوشفاف شدن نظر و عمل کنشگران را از راهکارهای برون رفت از بن بست های چهارگانه جامعه می دانست
قابل تامل اینکه در عملکرد این متفکر هرچه بیشتر کنکاش می شود تلاش های مضاعف و مستمر او در مبارزه ی فکری، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی با زورمحوری و قدرتمداران عامه فریب بیشتر آشکارمی گردد.
برای شناخت و نقش بنی صدر در برهه ۵۷ تا ۶۰ ایران، شایسته است، زوایایی از عملکرد ایشان در رابطه با انقلاب ومردم مورد بررسی قرار بگیرد.
ابوالحسن بنی صدر دارای اصول فلسفی و مبانی نظری برمبنای موازنه عدمی بود( ۱). او موازنه منفی را بیان (گفتمان) حقوق انسان، جامعه و دیگر پدیده ها تعریف، و بطور شفاف آن را تبیین می کرد. همچنانکه که عملکرد او از ابتدا تا انتها و در برهه های زندگی بخصوص در دوران حساس ۵۷ تا۶۰ بر اساس موازنه عدمی سامان دهی شد. در این راستا بنی صدر برای پویا و پایا شدن جامعه در آزادی و برقراری دموکراسی بر مبنای حقوق، عواملی چند را بعنوان راهکار ارائه داد که از جمله:- ۱-نقدمحوری را یکی از اصول اساسی روابط اجتماعی سیاسی در رابطه با قدرت وجامعه می دانست. نقد محوری او
از نقد قدرت و تا نقد قدرتمداران و زور محوری در اندیشه وباور وعمل را شامل می شد.
بر همین اساس بود که نقد قدرت و نقد سنت های حافظ قدرت را روشی برای جلوگیری از باز سازی استبداد و بدتر از آن روی کار آمدن فاشیسم در ایران می دانست. ونیز توان خود را برای پیشگیری از تکرار سرنوشت شومی که انقلاب و جنبش های ملی بارها با ظهور استبداد دوباره بدان مبتلاشدند.
۲-برنامه محوری
در ابتدای پیروزی انقلاب، که برای بسیاری گروههای سیاسی و افراد روز شور و شعار و هیجان بود و سازمان ها احزاب و اشخاص در سر دادن شعار از یکدیگر پیشی می گرفتند. بنی صدر تنها کسی بود که برنامه تدوین شده و طرح برای عمل در جهت رشد و توسعه اقتصادی فرهنگی سیاسی و روابط منطقه ای بین المللی برای ایران بعد از انقلاب داشت
باید گفت ابوالحسن بنی صدر از معدود شخصیت های بر نامه محور تاریخ معاصر ایران بود. علاوه بر این او به فعالان و رهبران سیاسی جامعه پیشنهاد کرد: احزاب و شخصیت هایی که برنامه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برای ساختن ایران بعد از انقلاب دارند به مردم ارائه بدهند، تامردم از راهکارهای نظری و عملی فعالان اطلاع کافی پیدا کنند و آن برنامه ای را که با استقلال و آزادی و رشد و توسعه همه جانبه کشور نزدیک تر است را انتخاب کنند.
او کتاب تحقیقی خود با نام” بیانیه ملی” را به عنوان برنامه معرفی کرد. و در عین حال بدون وقفه در تبیین برنامه فوق مباحث اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را در گفتگو ها، پرسش و پاسخ ها، سخنرانی ها و بحث های مستمر با اقشار گوناگون جامعه کوشش فراوان کرد.
در این راستا “ کتاب مشکلات سیاسی… ایران و راه حل های اقتصادی سیاسی اجتماعی و فرهنگی آن “ که تا حدودی توضیح کتاب بیانیه ملی بود را منتشر کرد.
بنی صدر با ارائه برنامه های خود به اقشار گوناگون شفافیت را در برابر پوپولیسم و زبان آزادی را در برابر زبان عامه فریب و خدعه محور قرار داد. ودر افشای ابهام گویی پوپولیسم تا آخر از پای ننشست.
–۳ بحث آزاد
بنی صدر، بحث آزاد را یکی دیگر از راهکارهای پایان دادن به استبداد و بر قرار دموکراسی پایدار می دانست.
او به کنشگران، رهبران و روشنفکران، متفکرین و فعالان و احزاب و سازمان های سیاسی پیشنهاد کرد در فضای دانشگاه و مراکز علمی و فرهنگی و مطبوعات و صدا وسیما در زمینه های گوناگون پیشنهاد کرد وارد بحث شوند، و در حضور مردم بطور مستمر گفتگو کنند. و خودشان به این مهم با پشتکار همت گذاشتند.
شاهد اینکه در آن برهه شور و شعار که همگان در شعار از یکدیگر پیشی می گرفتند بنی صدر به بحث و دیالوگ و گفتگوهای یک و چند جانبه تاکید داشت و مبادرت ورزید و تا آخر بر آن ایستاد. یقین داشت با بحث های دقیق و شفاف و منطق و استدلال های مستند به سند است که ابهام ها زدوده می شوند و پوپولیسم ومردم فریبی فضای خود را از دست می دهد.و با شفاف شدن نظرات مدعیان سیاسی، فرهنگی، دینی و اقتصادی، ابهام که ستون پایه زور و استبداد است، در رابطه ها ودر جامعه رنگ می بازد و بی محل می گردد، و با گشودن فضای بحث آزاد است که چماق بر زمین‌می افتد و شعار و شور به عقلانیت و شعور می گراید
همچنین با ایجاد بحث های همگانی در مراکز فرهنگی و اجتماعی سیاسی است که استبداد طلبان فرصت باز سازی استبداد را از دست می دهند و مردم از شر استبداد سیاسی و استبدادهای سنتی و دینی رهایی پیدا می کنند.
پافشاری بنی صدر بر بحث آزاد، برای کاستن از جهالت و قدرت طلبی و بی خبری، ونیز عقب نشینی تشنگان قدرت و آشکارشدن حقوق و کشف حقیقت بود.
ازسویی با بحث آزاد و ادامه آن است که ظرفیت جامعه و تحمل منتقد و مخالفان نسبت به یکدیگر بالا می رود و نقد جای ناسزا را می گیرد.
با بحث آزاد است که حدود توانایی و پر وخالی بودن مدعیان رهبری و حکومت و سیاست وقدرت برای مردم آشکار می گردد.
بنی صدر با پیشنهاد بحث آزاد و درخواست از خمینی که من در تهران با منتقدان ومخالفان بحث می کنم و شما در قم با منتقدان مخالفان به بحث آزاد بپردازید. بر این نظر بود که برای رهایی از استبداد دیرپای تاریخی و برقراری آزادی، تمام رهبران، از جمله خمینی باید از برج عاج خود بزرگ بینی متوهمانه به زیر آیند و با منتقدان، مخالفان و نظریه پردازان به بحث آزاد و گفتگو درهمه زمینه ها بپردازند، تاهم وزن همگان نزد مردم آشکار شود و هم فضای ابهام گویی و زبان عامه فریب فرصت محور شدن نداشته باشد. و مردم از نظرات رهبران سازمان ها، احزاب وشخصیت های سیاسی خُبره و در این رهگذر عقل جمعی جامعه بهتر تشخیص خواهد داد.
از این رو او بنیان گذار بحث آزاد شد تا به ضد فرهنگ‌ِ نخبه گرایی و تحکم ، و” حکم می کنم “و فرمان محوری پایان داده شود و راه برای آزادی بیان همه افراد و احزاب باز گردد.
– مخالفت شدید باچماقداری –
بنی صدر از اولین مخالفانِ چماقداری زبانی و ابزاری و تخریب و ترور شخصیت بود. کوشش او بر این متمرکز شد که زبان منطق و آزادی جای زبان چماق و استبداد را بگیرد و از طریق شنیدن همه سخنان می توان ضمن حفظ شخصیت همگان هر فرد و سازمانی به اندازه ظرفیت های علمی وعمل به حقوق، مورد اقبال عمومی قرار می گیرد. چنانچه این نظر از سوی انقلابیون و فعالان سیاسی فرهنگی پذیرفته و در جامعه همگانی می شد انقلابی عمیق در جهت آزادی پایدار و دموکراسی در جامعه رخ می داد.
روش بحث آزاد که در جهان به ندرت در میان روشنفکران مرسوم بود. بنی صدر در صدد بود سنت بحث آزاد را فراگیر وآن را جایگزین سنت تبعیت و تابع محوری بگرداند.
به تبعیت بدون چون چرا بطور مستمر اعتراض می کرد. این روش را استبدادی و زمینه ساز باز گشت استبداد می دانست.
طرح بحث آزاد در جهت فروکاستن و به محاق رفتن زور علیه باور و از سوی دیگر پایان دادن به چماق داری در انواع آن بود، بطوری که به چماقدارانی که با شعار و تحقیر ، وناسزا تخریب می کردند وبیشتر سازمانی و حزبی بودند و چماق بدستان با سلاح سردِ کله فلزی وگاه گرم و بسیار خطرناک وبیشتر از حزب جمهوری اسلامی بودند، پیشنهاد کرد چماق ها را زمین بگذارندو کلام را درپیش بگیرند. ورو به سوی آزادی بیان و آزادی قلم بیاورند.
بنی صدر آزادی را بعنوان یکی از راهکار گذار از اقتدار گرایی، اجتماعی و فرهنگی و سیاسی، حزبی، دینی، مکتبی نگاه می کرد براین اساس تاکید می کرد که هرگاه کلام اساس رابطه وبیان عمومی گروه ها و سازمان ها و اشخاص بگردد. مسیر انقلاب هموار و عقل جمعی جامعه که بهترین تشخیص ها را دارد صدا ها را بهتر می شنود و انتخاب می کند.چرا که باورداشت مردم در فضای باز آزادی، منطقی ترین راه را انتخاب می کنند.
ودر این راه حتی با مخالفان مسلح و برپا کنندگان جنگ داخلی و حامیان آنها، در دوره ریاست جمهوری در تلویزیون با چریک های فدایی خلق که در گنبد جنگ مسلحانه راه انداخته و یا از جنگ داخلی حمایت می کردند، چهار ساعت به بحث آزاد نشست در حضور مردم چرایی جنگ و خشونت را از آنها جویا واز آنها خواست به مردم‌توضیح دهند که چرا علیه مردم اسلحه بدست گرفته اید.
اگر چه تلاش های بنی صدر برای برقراری سنت گفتگو و پایان دادن به سنت چماق با کودتای سال ۱۳۶۰ نیمه تمام ماند و اما در فرهنگ‌و در اندیشه وعمل کاشفان حقیفت ادامه پیدا کرد. اگرچه انواعی از معتادان به قدرت و زور پرستی و چماقداری زیر چتر انقلابی و دینی و مترقی این روش دموکراتیک حقوق محور را به زیان خود می دیدندو بر نمی تافتند.
تجارب بسیارارزنده ای برای ایران هستند که به تاریخ ومردم‌امروزو نسل های آینده تقدیم می شوند.
۴-انسان توانا
نزد بنی صدر انسان مجموعه ای از حقوق، استعدادها و توانایی های متعدد است، براین اساس برای انسان حقوق ذاتی و وضعی را قائل بود.
توجه و تامل و عمل به این حقوق در این گفتمان، راهی به سوی آزاد شدن فرد و جمع و به تبع آن به سوی دموکراسی بود هست. در امتداد این‌نگاه به رسمیت شناختن و احترام و عمل به حقوق انسان ودیگر پدیده های جاری از راهکارهای بنی صدر در ایران است.
از همین روست که :
۵- بنی صدر به معنی واقعی مردم را صاحب حق و دارای قوه تشخیص و لایق دانستن و خُبره شدن در حقوق وامورِ خود، جامعه، طبیعت و موقعیت اجتماعی فرهنگی سیاسی واقتصادی می دانست که بیانی از” موازنه عدمی” است.
حق رهبری یکی از حقوق وجودی انسان است.
در دستگاه فلسفی بنی صدر، انسان با انواع حقوق و زمینه انواع توانایی پا به عرصه حیات می نهد و قوه رهبری یکی از این حقوق و توانایی هاست. در دستگاه فکری بنی صدر، رهبری خاص یک فرد، یک قشر، حزب و یا یک گروه نیست.
رهبری عام و همگانی و از آنِ همگان است. هستی صاحب حق است و انسان جزئی از هستی و بطور سامانمند دارای انواع حقوق است.
چنین است که در فلسفه سیاسی بنی صدر انسان موجودی مختار و آزاد از انواع زورهای پیدا و پنهان است. که در برابر ریز و درشت اعمال خود مسئول است. با علم به این تعریف از انسان و جامعه، به شعور جمعی جامعه یقین داشت و این مهم در کنش های سیاسی فرهنگی و زیست فردی واجتماعی او جاری بود.
بر همین اساس بارها در برابر تکلیف مدارانِ زورپرست، وولایتمداران کهنه و نو و حزبی و نخبه گرایان قدرت محور که به شعور جمعی جامعه باور نداشتند، از عقل جمعی جامعه دفاع می کرد و براین نظر بود که شعور جمعی جامعه کمتر اشتباه می کند. با توجه به این پیشینه فکری بود که در صدد بر آمد، تمام آنچه را می دانست به مردم منتقل کند. دفاع از برنامه محوری وتبیین برنامه هایی مدون خویش برای مردم ،دفاع تمام قد از آزادی ها، بحث آزادها و گزارش های روزانه به مردم در دوران ریاست جمهوری بخشی از تلاش او برای انتقال اطلاعات و داده ها به جامعه بود.
در امتداد این مسیر ودر مقابله با ابهام گویی و خدعه محور های پوپولیستی :
۵– نقد شفاف و بدون پوشش و بدون‌لکنت، و رک گویی را در فرهنگ بحث و گفتگو و پاسخ پرسش ها را روش کرد ، و برخلاف ابهام‌محوران هیچ نقدی را بدون پاسخ رها نمی کرد
۶- از نوآوری های بنی صدر بعد از بر نامه محوری و بحث آزاد و حقوق محوری و حقوقمند بودن انسان و جامعه و رهبری همگانی. مالکیت جامعه بر سر زمین شان است.
بنی صدر عموم مردم ایران را مالک و صاحب واقعی ایران و مسئولین و کار کنان دولت را در حد پیمانکار می دانست و به این اصل باور قلبی داشت.
بر این اساس بود که از ابتدای ورود به ایران مستقیم و بطورجدی با مردم وارد گفتگو شد و این گفتگو به طرق گوناگون ادامه پیدا کرد،که شمه ای از آنها آورده شد.
او در مقام ریاست جمهوری بعنوان مجری اهداف ملت عمل می کرد و خود را ملزم‌می دید‌گزارش
عملکرد خود را به صاحبان واقعی میهن بدهد و روزانه این مهم را انجام می داد.
او که هر روز “ گزارش کار خود را به مردم بعنوان صاحب کار ارائه” می داد. گزارش های روزانه رئیس جمهور به مردم، برای همگان تازگی داشت.
آغاز دوره ای جدید از زمام داری شفاف و دموکراسی بر مبنای حق دانستن همگان در امور جاری جامعه و حکومت را به جهان عرضه کرد.
چرا که تنها رئیس جمهوری در جهان بود که به ملتش گزارش کار می داد واین نوآوری دنیایی نو را در اذهان عمومی تداعی وعرضه می کرد.
عمل رئیس جمهور به همگان فرصت می داد که از وقایع روز و روند تحولات ایران و منطقه ونیز چگونگی عملکرد رئیس جمهور مطلع شوند.
اهمیت دیگر این روش این بود که آن‌گزارش ها بعنوان سند دست اول در تاریخ برای نسل های آینده ثبت شد.
این تعهد بنی صدر به خواسته ها و اهداف مردم که پر از حق و خالی از زور بود از اصول غیر قابل تغییر رئیس جمهور بود.
او در برابر خواسته خمینی که دستور داد ۸ حزب وسازمان در ایران رابنی صدر منحل کند، تاپست ریاست جمهوری و فرماندهی کل قوا را نگاهدارد و نیز گفت با رهبران حزب جمهوری اسلامی ( حزب آخوندی که بسیاری از کودتاچیان سال ۳۲ در آن جمع بودند) کناربیایید همه‌چیز، حتی دولت را خو اهی داشت. بنی صدر در پاسخ به وی گفت من منتخب مردمم و برای خدمت به مردم اینجا هستم، نه ابزار دست سرکوب ملت و ماشین امضای شما. و خمینی به بنی صدر می گفت تا آخر می روم یعنی حذف همه وبرقراری استبدادمطلقه…
(۱) – …کتاب های: عقل آزاد. عدالت اجتماعی، تضاد و توحید، انقلاب و…