ترکیه با ایجاد تعادل در واردات گاز از روسیه، ایران، آذربایجان و همچنین واردات ال‌ان‌جی می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی در تنوع‌بخشی به منابع انرژی و تضمین امنیت ژئوپلیتیکی، ثبات قیمت و اطمینان از عرضه، پیشرفت کند.

تنوع بخشی به منابع انرژی همواره یکی از اصول اساسی سیاست انرژی ترکیه در دهه های اخیر بوده است. در این راستا آنکارا طی دو دهه گذشته قراردادهای متعددی برای واردات گاز طبیعی و ال‌ان‌جی با کشورهای عرب حوزه خلیج فارس – حوزه دریای خزر – آفریقا و آمریکا منعقد کرده است. هفته گذشته پس از ۲۷ سال مذاکره بین ترکیه و ترکمنستان برای واردات گاز طبیعی بالاخره دو طرف توافق کردند تا از اول ماه مارس آینده گاز طبیعی ترکمنستان راهی ترکیه شود. به گفته آلپ ارسلان بایراکدار، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه توافق مقدماتی واردات گاز ترکمنستان در ماه ژوئیه ۲۰۲۴ بین رهبران ترکیه و ترکمنستان به امضا رسیده بود. وی قبلا اعلام کرده بود که ترکیه می تواند سالانه ۲ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از ترکمنستان وارد نماید .

واردات گاز طبیعی ترکیه در سال ۲۰۲۴
واردات گاز طبیعی ترکیه در سال گذشته نسبت به سال ۲۰۲۳ دو درصد افزایش یافت و به ۵۱.۵ میلیارد متر مکعب رسید. در حال حاضر روسیه و آذربایجان و ایران تامین کننده اصلی گاز طبیعی ترکیه هستند. در بخش ال ان جی نیز قطر و آمریکا در کنار نیجریه و الجزایر نقش اصلی را ایفا می کنند. ایران طی یک قرارداد ۲۵ ساله و از سال ۲۰۰۱ سالیانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به ترکیه صادر می کند. هر چند در سالهای اخیر ایران بارها به دلایل مختلف از جمله ناترازی گاز طبیعی نتوانست گاز مورد نیاز ترکیه طبق قرارداد را تامین نماید.

تنوع بخشی به منابع انرژی ترکیه
ترکیه از طریق خط لوله «تاناپ» گاز آذربایجان را وارد می کند؛ از طریق خط لوله جریان آبی و ترک استریم گاز طبیعی روسیه را؛ و از طریق خط لوله تبریز– آنکارا گاز طبیعی ایران را وارد می کند. پیش از شروع جنگ اوکراین تنها چند کشور عمده مصرف کننده انرژی مثل چین – آلمان و ایتالیا از طریق دو یا سه خط لوله گاز وارد می کردند.

سه دهه مذاکره برای واردات گاز ترکمنستان
پس از فروپاشی شوروی – ترکیه و اروپا تمایل خود را به واردات گاز ترکمنستان نشان دادند و قرار شد از طریق احداث خط لوله «ترانس خزر» گاز ترکمنستان از بستر دریای خزر به آذربایجان و از آنجا از طریق زیر ساختار موجود در آذربایجان راهی ترکیه و سپس اروپا شود اما در این سه دهه عملا بخاطر رژیم حقوقی دریای خزر – مخالفت ایران و روسیه با احداث این خط لوله از بستر دریای خزر – و مشکلات سیاسی و اقتصادی برای تامین منابع مالی مورد نیاز این پروژه، احداث این خط لوله عملیاتی نشد.

واکنش روسیه و آذربایجان
روسیه نقش مهمی در امنیت انرژی ترکیه ایفا می‌کند حتی پس از شروع جنگ اوکراین و تحریم صنعت انرژی روسیه توسط اروپا و آمریکا، نفت روسیه با تخفیف زیاد راهی پالایشگاه‌های ترکیه شد و فراورده‌های نفتی به نام ترکیه به اروپا نیز صادر شد. و ترکیه از این طریق توانست میلیاردها دلار درآمد کسب نماید. واردات گاز ترکمنستان توسط آنکارا تهدید جدی برای روسیه دربازار انرژی ترکیه نیست. اما اگر میزان واردات گاز ترکمنستان به مرور افزایش یابد روسیه باید برای تمدید قراردادهای فعلی شرایط مورد نظر ترکیه را در آینده لحاظ نماید.

واردات گاز ترکمنستان توسط آنکارا تهدید جدی برای روسیه دربازار انرژی ترکیه نیست. اما اگر میزان واردات گاز ترکمنستان به مرور افزایش یابد روسیه باید برای تمدید قراردادهای فعلی شرایط مورد نظر ترکیه را در آینده لحاظ نماید.

آذربایجان هم در زیرساختار انرژی ترکیه میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری کرده است هم به این کشور گاز صادر می‌کند و هم با استفاده از زیرساختار انرژی ترکیه ( خط لوله باکو-تفلیس-جیهان) نفت خویش را به اسراییل نیز صادر می‌کند. افزایش واردات گاز ترکمنستان توسط ترکیه در میان مدت می تواند سهم آذربایجان در بازار انرژی ترکیه را تهدید نماید.

تمدید قرارداد واردات گاز ایران در هاله ای از ابهام
قرارداد فعلی واردات گاز از ایران در ماه ژوئیه ۲۰۲۶ به پایان خواهد رسید و تا به امروز مذاکرات دو طرف برای تمدید قرارداد فعلی به نتیجه نرسیده است هر چند با توجه به تداوم بحران انرژی و کمبود گاز طبیعی در ایران اگر این قرارداد هم تمدید شود، ایران گازی برای صادرات به ترکیه در اختیار ندارد. در ضمن دورنمای روشنی برای مذاکرات ایران و آمریکا نمی‌توان متصور شد؛ تا تحریم‌ها برطرف نشوند و ایران نتواند منابع مالی مورد نیاز و تکنولوژی شرکت‌های غربی را جذب نماید، مشکلات متعدد صنعت انرژی ایران ادامه خواهد یافت.

مسیر ایران برای انتقال گاز ترکمنستان
در سالهای اخیر ایران به منظور جبران بخشی از کسری گاز طبیعی در استانهای شمالی اقدام به سواپ گاز ترکمنستان به آذربایجان نمود تا حق ترانزیت گاز ترکمنستان در استان‌های شمالی ایران به مصرف برسد. البته حق ترانزیت گاز ترکمنستان به‌حدی نبود که همه نیازهای گاز طبیعی استان‌های شمالی ایران را تامین نماید. در ضمن قرارداد سواپ گاز ترکمنستان به آذربایجان فعلا به‌حالت تعلیق درآمده است.

واردات گاز از ترکمنستان و روسیه یکی از گزینه‌های دولت پزشکیان برای جبران بخشی از کمبود گاز طبیعی در کوتاه مدت می‌باشد به این خاطر در هم در جریان سفر پزشکیان به مسکو و در چارچوب قرارداد همکاری بلندمدت ایران و روسیه قرار شد ایران از روسیه گاز وارد نماید تا بخشی از آن در داخل کشور به مصرف برسد و بخشی دیگر به کشورهای همسایه ترانزیت شود.

نکته‌ای که در بحث تبدیل شدن ایران به هاب گاز طبیعی مورد غفلت قرار می‌گیرد این است که ایران از حداقل شرایط لازم برای هاب انرژی شدن در منطقه بی‌بهره است. مثلاً بازار انرژی ایران خصوصی نیست و زیرساخت‌های آن توان پاسخگویی به پیش‌نیازهای هاب انرژی را ندارد؛ نمونه بارزی از این موضوع، تأسیسات ذخیره‌سازی گاز طبیعی ناکافی است.

رویای هاب گازی ایران
در سال‌های اخیر، تبدیل شدن ایران به هاب گاز طبیعی در منطقه بارها به عنوان یکی از اهداف دولت‌ها مطرح شده است. حتی یکی از دلایلی که برای واردات گاز از روسیه وترکمنستان مطرح می‌شود این است که ایران می‌تواند بخشی از گاز وارداتی را در داخل کشور مصرف کند تا مشکل کمبود گاز طبیعی برطرف شود و بخش دیگری از آن به کشورهای دیگر ترانزیت شده و از حق ترانزیت بهره‌مند گردد.

در این زمینه، اکبر پولادی، نماینده لنجان از اصفهان، مدعی شد که زمینه اجرایی برای تبدیل ایران به هاب گاز منطقه با اتصال مستقیم گاز به روسیه و هند از طریق دریا مهیا است. ایران با تمامی همسایگان خاکی خود ارتباط گازی دارد و باید برای تحقق تجارت گازی به روسیه و هند نیز متصل شود. نکته‌ای که در بحث تبدیل شدن ایران به هاب گاز طبیعی مورد غفلت قرار می‌گیرد این است که ایران از حداقل شرایط لازم برای هاب انرژی شدن در منطقه بی‌بهره است. مثلاً بازار انرژی ایران خصوصی نیست و زیرساخت‌های آن توان پاسخگویی به پیش‌نیازهای هاب انرژی را ندارد؛ نمونه بارزی از این موضوع، تأسیسات ذخیره‌سازی گاز طبیعی ناکافی است.

علاوه بر این، تداوم تحریم‌ها نیز مانع مهم دیگری برای تبدیل شدن ایران به هاب انرژی محسوب می‌شود. در حال حاضر منطقی‌ترین مسیر برای انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه، استفاده از زیرساختار موجود گاز طبیعی ایران به نظر می‌رسد؛ اما نگرانی‌های جدی در مورد امنیت این مسیر وجود دارد، چرا که ایران اغلب به دلیل افزایش تقاضای داخلی در زمستان، در تأمین گاز مورد نیاز ترکیه با مشکلاتی مواجه می‌شود.

چالش دیگری که پیشروی ایران قرار دارد تداوم تحریم‌ها و احتمال حمله اسراییل به تاسیاست هسته ای ایران می‌باشد که می‌تواند امنیت ترانزیت گاز ترکمنستان به ترکیه را با ریسک بسیار جدی روبرو نماید وباعث بدتر شدن شرایط اقتصادی ایران و ترکیه نیز بشود. مسیر جایگزین برای رساندن گاز ترکمنستان به ترکیه احداث خط لوله از بستر دریای خزر، از طریق آذربایجان و گرجستان به ترکیه، می باشد که این مورد همانند پروژه خط لوله ترانس خزر به دلیل هزینه‌های بالا و چالش‌های سیاسی ناشی از مخالفت روسیه و ایران، در دستور کار ایران و ترکیه نمی باشد.

قیمت گاز صادراتی ترکمنستان
قیمت گاز وادراتی از ترکمنستان هم می‌تواند یکی از چالشهای پیشروی آنکارا باشد. ترکیه یکی از کشورهایی است که بالاترین قیمت را برای گاز طبیعی وارداتی از ایران می‌پردازد. قیمت بالای گاز طبیعی ایران و هم‌چنین کیفیت گاز وارداتی از ایران باعث شد تا ترکیه علیه ایران در دیوان بین‌المللی شکایت نماید و ایران مجبور به پرداخت جریمه به ترکیه شود. باید در نظر داشت در سال ۲۰۲۴ تفاوت قابل‌توجهی بین قیمت گاز طبیعی خریداری‌شده توسط ترکیه از اتحادیه اروپا و آمریکا وجود داشت.

شروع صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه از اول مارس آینده یک اتفاق مثبت برای امنیت انرژی ترکیه محسوب می‌شود، اما باید جزئیات مهمی مانند حجم واردات، قیمت و ریسک‌های ترانزیت به‌وضوح مشخص شود. هرچند باید در نظر داشت که صنایع، نیروگاه‌ها و همچنین بخش مسکونی ترکیه به دنبال گاز ارزان‌تر هستند.

اگر گاز طبیعی ترکمنستان با قیمت رقابتی، به‌طور مطمئن، پایدار و باثبات به ترکیه برسد، می‌تواند نقطه عطفی برای امنیت انرژی و تنوع‌بخشی به منابع انرژی ترکیه باشد. ترکیه با ایجاد تعادل در واردات گاز از روسیه، ایران، آذربایجان و همچنین واردات ال‌ان‌جی می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی در تنوع‌بخشی به منابع انرژی و تضمین امنیت ژئوپلیتیکی، ثبات قیمت و اطمینان از عرضه، پیشرفت کند. علاوه بر این، در طول زمان می‌تواند میزان واردات را افزایش دهد و حتی از طریق خط لوله «تاناپ» به بازارهای اتحادیه اروپا که با مشکلات جدی در تأمین و قیمت مواجه هستند، گاز صادر نماید.

در دهه‌های گذشته، صادرات گاز ایران به اروپا جزو اهداف بلندمدت وزارت نفت بوده است، البته در شرایطی که ایران ظرفیت لازم را دارا می‌بود. اگر ترکیه از ماه آینده واردات گاز از ترکمنستان را آغاز کند و این گاز در میان‌مدت بتواند راهی اروپا شود، فرصت مناسبی برای ایران جهت نقش‌آفرینی در امنیت انرژی اروپا فراهم خواهد شد.

با این حال، با توجه به تداوم تحریم‌ها و اینکه در دهه آینده مصرف گاز در اروپا حدود ۴۰ درصد کاهش خواهد یافت، و همچنین با افزایش سرمایه‌گذاری اروپا بر روی فرآیند گذار انرژی و افزایش واردات ال‌ان‌جی از آمریکا و کشورهای آفریقایی، به نظر نمی‌رسد این سناریو با دینامیک‌های بازار انرژی اروپا همخوانی داشته باشد و اروپا بخواهد از مسیر ایران گاز ترکمنستان را وارد نماید. علاوه بر این، مشکل نا‌ترازی انرژی در ایران نیز همچنان حل نشده باقی مانده است.
.
یورونیوز