سابقه چاپ و انتشار اسکناس در ایران به سه دوره زمانی ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۹، ۱۳۰۹ تا ۱۳۳۹ و ۱۳۳۹ تاکنون بر می‌گردد، اما سابقه چاپ اولین اسکناس در ایران به قرن هفتم هجری – سال ۶۷۲ شمسی – و به دوره تسلط ایلخانان مغول در ایران بر می‌گردد. در آن مقطع ذخائر خزانه گی‌خاتو پنجمین شاه مغول و برادر ارغون شاه مغول به پایین‌ترین حد خود رسید.
به گزارش ایسنا، امروز اول فروردین ماه نود و سومین سالروز چاپ اولین اسکناس در بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۱ است.
ناصرالدین شاه همزمان با واگذار کردن انحصار ساخت و بهره‌برداری از راه زمینی و خط آهن، سد، معادن، کانال‌های انتقال آب، قنوات و کانال‌ها و جنگل‌ها و گمرکات کشور به ارون جولیوس دو روییتر یهودی تبار، امتیاز تأسیس بانک را هم به آنان واگذار کرد و تاجران انگلیسی نیز با تاسیس بانک شاهی ایران به مدت ۴۰ سال نبض نظام مالی و بانکی ایران را در دست گرفتند.
این وضعیت تا تأسیس بانک ملی ایران و چاپ اولین اسکناس در سال ۱۳۱۱ ادامه داشت.
سابقه:
سابقه چاپ اسکانس در ایران به قرن هفتم هجری – سال ۶۷۲ شمسی – و به دوره تسلط ایلخانان مغول در ایران بر می‌گردد. در آن مقطع ذخائر خزانه گی‌خاتو پنجمین شاه مغول و برادر ارغون شاه مغول به کمترین حد خود رسید.
در چنین شرایطی بحرانی‌ایی شاه و وزیرش خواجه صدرالدین احمد خالدی زنجانی ملقب به صدرجهان به واسطه عزالدین مظفر مشاورشان، از وجود پول کاغذی به نام «چاو» که سال‌ها قبل در سرزمین چین تولید و چاپ شده بود مطلع شدند.
صدرجهان با مشاوره پولاد چینگ سانگ سفیر دربار شهر خانْبالِغْ – پکن – در ایران، پول کاغذی چاو را در ایران چاپ کرد. او در شهرهای مهم ایران محلی به نام چاوخانه راه انداخت و مردم را مجبور کرد تا در برابر تحویل سکه‌های طلا و نقره، پول‌های کاغذی دریافت کنند که البته با مقاومت آنان روبرو شد.
مردم در تبریز در اعتراض به این اقدام شاه مغول شورش کردند و پول کاغذی چاو مدتی بعد از دور خارج شد.
اسکناس ایرانی:
۵۰۰ سال بعد از عدم استقبال مردم و شکست چاپ پول کاغذی چاو در ایران «اسکناس» در سال ۱۱۷۶ شمسی در دوره سلطنت فتحعلی دومین شاه قاجار وارد چرخه تبادلات پولی کشورمان شد. از همان زمان طلا و نقره به عنوان پشتوانه اسکناس، مبنای محاسبات خزانه شاهان در نظر گرفته شد.
سابقه انتشار اسکناس در ایران به سه دوره ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۹، ۱۳۰۹ تا ۱۳۳۹ و ۱۳۳۹ تاکنون بر می‌گردد.
دوره اول:
در این دوره امپراتوری بریتانیا به پشتوانه امضای امتیازنامه روییتر با دربار ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۸، بانکی تحت عنوان بانک شاهی ایران تاسیس شد. این بانک انحصار ضرب سکه و چاپ و انتشار اسکناس را در اختیار گرفت. تا قبل از تاسیس این بانک پول رایج ایران سکه‌های طلا و نقره بود.
این بانک در تمام سال‌های حکومت ناصرالدین و مظفرالدین شاه قاجار مسوول چاپ و انتشار اسکناس ایران در کشور خودش بود.
ساختمان مرکزی این بانک در تهران در ساختمانی در ضلع شرقی میدان امام خمینی – میدان توپخانه – قرار داشت. ساختمان این بانک بعدها به بانک بازرگانی – تجارت – نخستین بانک غیر دولتی ایران تحویل شد.
انحصار چاپ و نشر اسکناس ایران به مدت ۴۰ سال در اختیار بانک شاهی بود. همچنین این بانک از سال ۱۸۹۰ تا ۱۹۳۰ وظایف بانک مرکزی ایران را عهده‌دار بود.
اولین اسکناس های بانک شاهی در سال ۱۲۶۹ در انگلستان چاپ و در ایران توزیع شد. روی این اسکناس ها عبارت بانک شاهنشاهی ایران، نشان شیر و خورشید و تصویر ناصرالدین شاه چاپ و توزیع شد. با رواج اسکناس در این دوره، برخی سوء استفاده گران اقدام به جعل آن کردند از این رو بانک شاهی برای کنترل این وضعیت دومین مجموعه اسکناس های خود را در سال ۱۳۰۳ چاپ و روانه ایران کرد. بانک شاهی این اسکناس‌ها را با ته نقش شیر و خورشید توزیع کرد.
این اسکناس‌ها با ارقام ۱، ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ تومانی و با تصویر ناصرالدین شاه منتشر شد.
با وجودی که در دوره محمدعلی شاه قاجار و در آذر ۱۲۸۶ تلاش‌های مستمری از سوی برخی صرافان، بازاریان و سیاستمداران کشور برای تأسیس بانک ملی ایران انجام شد، اما امضای قرارداد محرمانه سن پترزبورگ معروف به قرارداد ۱۹۰۷ بین امپراطوری روسیه و انگلیس و تقسیم ایران بین این دو ابرقدرت و بعد آغاز جنگ جهانی اول مانع از تأسیس این بانک شد، اما بعد از استخدام آرتور میلسپو حقوق دان و کارشناس مالی آمریکایی در ایران، بانک ملی در تاریخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶ تأسیس شد.
دوره دوم:
در دوره دوم مجلس شورای ملی اختیار چاپ و انتشار اسکناس را از بانک شاهی سلب و به بانک ملی ایران واگذار کرد. مجلس شورای ملی در تاریخ ششم خرداد ۱۳۰۹ قانون سلب اجازه چاپ و انتشار اسکناس از بانک شاهی را تصویب کرد. در جریان این تصمیم ایران مجبور به پرداخت ۲۰۰ هزار خسارت به دولت وقت انگلستان شد. بر پایه این قانون دولت ایران در ازای خرید این امتیاز ۲۰۰ هزار لیره پول نقد در لندن به بانک شاهی پرداخت کرد و بانک شاهی موظف شد در مدت یک سال بهای اسکناس های چاپ شده خود را به دولت ایران پرداخت کند.
دولت وقت امتیاز چاپ اسکناس‌های ایران را که تا آن زمان به صورت انحصاری در اختیار انگلستان بود، لغو و بابت این اقدام ۲۰۰ هزار لیره به انگلیسی‌ها تاوان پرداخت کرد. همچنین اجازه داد انگلیسی‌ها شعبه مرکزی بانک خود را در تهران و شعب آن را در استان‌ها حفظ کنند.
با جایگزین شدن بانک ملی به جای بانک شاهنشاهی و واگذار کردن انحصار چاپ و انتشار اسکناس به این بانک، اولین اسکناس‌های چاپ این بانک در اول فروردین ۱۳۱۱ با تصویر رضا شاه و با ارقام ۵، ۱۰، ۲۰، ۱۰۰ و ۵۰۰ ریالی منتشر شد.
در پی تدوین قانون اصلاح واحد پول ایران در سال ۱۳۱۰ هر ریال معادل ۱۰۰ دینار و به عنوان واحد پول رسمی کشورمان انتخاب شد و از این تاریخ به بعد قِران و تومان برچیده شد.
بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۴ دومین سری اسکناس‌هایش را با تصویری اندک بزرگ‌تر از رضاشاه چاپ و منتشر همچنین از این تاریخ به بعد اسکناس ۱۰۰۰ ریالی نیز به لیست اسکناس‌های رایج ایران اضافه شد.
در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۷ اسکناس‌هایی جدید با تصویر بدون کلاه رضا شاه چاپ و منتشر شد همچنین برای اولین و آخرین بار بر روی اسکناس‌های ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی معادل ارزش طلای اسکناس «هر ۱۰۰ ریال برابر با یک پهلوی» قید شد.
در این مجموعه اسکناس های ۱۰۰۰۰ ریالی هم چاپ شد، اما به دلیل مبلغ زیاد آن، وارد تبادلات پولی کشور نشد.
یک سال بعد از اخراج رضا شاه از ایران که توسط انگلیسی‌ها در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ انجام شد، محمد رضا ولیعدش بر تخت پادشاهی نشست. در آن سال اولین سری اسکناس های ایران با تمثال و تصویر محمد رضا با ارقام ۵، ۱۰، ۲۰ و ۱۰۰ ریالی چاپ و روانه بازار پولی کشور شد. ۴ سال بعد در سال ۱۳۲۵ اسکناس‌های ۵۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی با چهره جدیدی از او بر روی اسکناس‌ها چاپ و توزیع شد.
دهه ۱۳۳۰ اوج تأسیس و افزایش تعداد بانک‌های خصوصی بود. این مسئله موجب پیچیده‌تر و گسترده‌تر شدن نظام پولی کشور شد و جدا کردن وظایف بانک‌های تجاری از غیرتجاری برای بانک ملی ایران دشوار شد، به همین دلیل وزارت اقتصاد در مرداد ۱۳۳۹ تصمیم به تأسیس بانک مرکزی ایران گرفت.
دوره سوم:
در دوره سوم که همزمان با تأسیس بانک مرکزی ایران بود، اختیار چاپ و انتشار اسکناس در ایران از بانک ملی ایران سلب و به این بانک سپرده شد. انحصار چاپ اسکناس در این دوره نیز همچنان با بانک مرکزی انگلستان بود.
نخستین اسکناس های چاپ شده در بانک مرکزی در سال ۱۳۴۰ و با ارقام ۱۰ و ۲۰ ریالی با امضای وزیر دارایی و رئیس کل بانک مرکزی چاپ و منتشر شد. ته نقش اسکناس‌های چاپ شده در این بانک تاج، شیر و خورشید یا تصویر محمدرضا شاه بود.
اسکناس ۵ هزار ریالی بانک مرکزی در سال ۱۳۴۴ با امضای وزیر دارایی و رئیس‌کل بانک مرکزی و در پاکستان چاپ و منتشر شد. بزرگ ترین ایراد این اسکناس پاک شدن رنگ اسکناس با آب بود. این عیب بزرگ موجب خروج سریع این اسکناس از گردونه تبادلات پولی و بانکی کشور شد.
آخرین مجموعه اسکناس‌های چاپ شده در دوران پهلویِ پسر، امضای محمد یگانه وزیر اقتصاد و دارایی و یوسف خوش‌کیش رئیس کل بانک مرکزی را پای خود داشت.
دوره انقلاب اسلامی:
چند ماه بعد از به ثمر رسیدن نهضت اسلامی و به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی در ایران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اولین سری اسکناس هایش را چاپ و منتشر کرد. در این اسکناس ها تمثال محمد رضا شاه با طرحی دیگر جایگزین شد و روی ته نقش آنها هم نخست شیر و خورشید و بعد نشان موقت جمهوری اسلامی چاپ شد.
سری جدید اسکناس‌های بانک مرکزی امضای علی اردلان وزیر اقتصاد و دارایی و محمد علی مولوی رئیس کل بانک مرکزی را پای خود داشت. در این سری اسکناس ها تصویر بارگاه امام رضا (ع) به جای تصویر شاه و نشان موقت جمهوری اسلامی که روی ته نقش چاپ شده بود، منتشر شد.
در سری اسکناس هایی که در سال ۱۳۶۰ چاپ و منتشر شد، ته نقش نشان رسمی جدید جمهوری اسلامی ایران بود.
در سال ۱۳۶۶ تصویر محمدحسین فهمیده جایگزین ته نقش قبلی شد.
از سال ۱۳۷۲ برای اولین بار تصویر تمثال آیت‌الله العظمی سید روح‌الله موسوی خمینی در روی اسکناس‌های ۱۰۰۰۰ ریالی چاپ شد و ته‌نقش این طی اسکناس‌ها نیز همین تصویر بود.
هم‌اکنون در ایران اسکناس‌های با ارقام ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ هزار ریالی چاپ و منتشر می‌شود. این اسکناس‌ها با رنگ‌های مختلف توسط متخصصان بانکی کشورمان چاپ و منتشر می‌شوند. روی همه این اسکناس‌ها تصویر و ته‌نقش امام خمینی قرار دارد.
چک پول:
سال هاست با افزایش نرخ تورم و افت ارزش برابری پول ملی، چاپ و نشر انواع چک های بانکی در کشور رایج شده است. چک‌های بانکی با نام «ایران چک» در بازار پولی و بانکی توزیع شده است. ایران چک ها با رقم ۵۰۰ هزار و یک میلیون ریال چاپ می شوند. در ۱۳۸۵ شمار اسکناس‌های در گردش کشور ٧ میلیارد و ۳۰۰ میلیون برگ و سرانه آن برای هر ایرانی ۱۰۰ برگ بود.
برای جمع آوری، جایگزینی و از بین بردن اسکناس های فرسوده به طور متوسط ۱۲۰ میلیارد ریال در سال هزینه می شود.
با توسعه و گسترش نظام بانک داری الکترونیکی و رواج کارت های بانکی الکترونیکی، اسکناس پول جایگاه گذشته اش در نظام اقتصادی و داد و ستد های مالی از دست داده است.
منابع:
سایت عبدالله شهبازی، مورخ
وسکانیان، گ. آ. ، فرهنگ روسی به فارسی، تهران، ۱۳۷۲ش
مشیری، مهشید، فرهنگ واژه‌های اروپایی در فارسی، تهران: نشر البرز، ۱۳۷۱خ
خبرنگار: هادی فرهنگ زاد،
دبیر: لیلا چرمچیان