آتش زدن دو ایستگاه پمپاژ انتقال آب زاینده رود به استان یزد و تخریب خط لوله انتقال آب که به قطع آب شرب در مناطقی از شهر یزد و سایر بخش‌های این استان منجر شده است، دور تازه‌ای از تنش‌ها بر سر آب در ایران است.
اعتراضات کشاورزان اصفهان هم برای چندمین روز ادامه دارد و در فضای شبکه‌های اجتماعی به نوعی «جنگ آبی» و بگومگو را میان شهروندان سه استان اصفهان، یزد و چهارمحال بختیاری به راه انداخته است.
استاندار یزد به کاربران شبکه‌های اجتماعی هشدار داد و گفت که گروهی «با رو در رو قرار دادن یزدی‌ها و اصفهانی‌ها قصد سیاه‌نمایی دارند.»
کارشناسان محیط‌زیست سال‌هاست در مورد خطر «ورشکستگی آبی» در ایران هشدار می‌دهند و هر نوع پروژه انتقال آب که با شرایط اقلیمی منطقه سازگار نباشد را درمانی موقتی خواندند.
کاوه مدنی، رئیس موسسه آب و محیط زیست و سلامت دانشگاه سازمان ملل متحد، ۲۰ سال پیش تحقیقی درباره این منطقه داشته و می‌گوید که آن زمان «نتایج مدلسازی» او نشان می‌داد که انتقال آب به زاینده رود «این حوضه آبریز را تشنه‌تر می‌کند» چون عملا آب بیشتر عامل توسعه بیشتر در منطقه می‌شود اما منطقه به طور طبیعی «بضاعت آبی محدود دارد.»
نیک آهنگ کوثر، خبرنگار حوزه آب هم می‌گوید که به جای مدیریت آب سازگار با شرایط اقلیمی، به آب بیشتر از حوضه آب کارون اتکا کردند و حالا اتفاقی که افتاده «گسترش بحران» است: «الان حوضه کارون، زاینده رود و حوضه سیاه کوه که یزد در آن قرار دارد، همه دچار بحران شدند.»
قطع آب، یزد را تعطیل کرد
به گفته مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد، حدود ۵۰ درصد آب شرب شهر یزد از طریق خط لوله انتقال آب تامین می‌شود و از ۱۲ شهرستان این استان، ۹ شهرستان از آب انتقالی استفاده می‌کنند.
عصر شنبه نهم فروردین ماه، گروهی از معترضان در منطقه شرق اصفهان، ایستگاه‌های پمپاژ شماره سه و چهار خط لوله انتقالی آب را تخریب و به آتش کشیدند.
حمله به خط لوله انتقال آب بارها سابقه دارد. مسئولان استان یزد وضعیت آب را در این استان قرمز اعلام کردند و مجبور به توزیع آب با تانکر شدند.
کاوه مدنی، اعتراضات کشاورزان را امری طبیعی می‌داند اما می‌گوید که میزان آب محدودی که به یزد منتقل می‌شود، نمی‌تواند عامل مشکلات زاینده‌رود باشد.
او افزود که «این یک رفتار قابل انتظار در حالت ورشکستگی آبی است چون هر کس به دنبال کاهش خطرات و خسارات مربوط به خودش است.»
کاوه مدنی، زمانی که در ایران بود بارها هشدار داده بود که انتقال آب به زاینده رود و از زاینده رود به یزد باعث «حل مشکلات در کوتاه مدت و زیاد شدن مشکلات در دراز مدت» خواهد شد.
کاوه مدنی، دانشمندی است که شهریور ۱۳۹۶ به دعوت دولت حسن روحانی به ایران رفت و به عنوان معاون سازمان حفاظت محیط زیست مشغول به کار شد.
اما چندی بعد در پی دستگیری فعالان محیط زیست از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و پس از بازداشت، بازجویی‌های متعدد و فشار نهادهای امنیتی تصمیم به استعفا گرفت و ایران را ترک کرد.
عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست وقت اعلام کرد که این استعفا را «با تأثر و اندوه فراوان» به دلیل «برخی تنگ نظری‌های موجود در کشور ناچارا» پذیرفته است.
آقای مدنی می‌گوید که زمانی که در ایران بوده است بارها تاکید داشته که حفظ محیط زیست باید از اهداف توسعه باشد.
به دلیل قطع آب و مختل شدن زندگی مردم، مسئولان در استان یزد دو روز شنبه و یکشنبه ۱۶ و ۱۷ فروردین را تعطیل کردند.
این تعطیلی که در اولین روزهای کاری پس از تعطیلات طولانی نوروزی است، واکنش‌های زیادی داشته است.
بهرام نادی، استاد دانشگاه در نجف‌آباد اصفهان که بارها درباره بی‌آبی در اصفهان و مساله فرونشست زمین در این شهر هشدار داده است، در واکنش به این تعطیلی در پستی در اینستاگرام خود به فهرستی از تخریب‌های ناشی از خشکسالی در اصفهان اشاره کرد و نوشت: «با توجه به تصمیم درست برای دو روز تعطیلی یزد به سبب تخریب ایستگاه پمپ انتقال آب توصیه می شود برای هر یک از موارد زیر یک روز تعطیلی در نظر گرفته شود – خشکی تالاب گاوخونی – خشکی زاینده رود – خشکی مادی ها – تهی شدن سفره های آب زیر زمینی – تخریب دشت‌ها ناشی از فرونشست – تخریب منازل ناشی از فرونشست – تخریب مساجد ناشی از فرونشست – خشکی بیش از چهار صد کیلومتر قنات.»
تاریخچه انتقال آب از سرچشمه کارون به زاینده رود چیست؟
در دهه سی خورشیدی، از نخستین تونل کوهرنگ که آب را از سرچشمه کارون در دامنه زاگرس به زاینده‌رود در استان اصفهان می‌رساند، بهره برداری شد. کوهرنگ در استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد.
این تونل آن زمان به وسیله الکساندر گیپ، مهندس بریتانیایی ساخته شد و زاینده‌رود پرآب تر شد.
این طرح که به نوعی آرزوی شاه عباس صفوی بود، نخستین انتقال آب بین حوزه‌ای بود که در ایران انجام شد.
نیک آهنگ کوثر، روزنامه‌نگار مسائل آب می‌گوید که با این کار جمعیت محدوده زاینده‌رود، کشاورزی و کارخانه‌ها و صنایع در اطراف رودخانه بیشتر شد.
او به ساخت مجتمع عظیم تولید فولاد در مبارکه در جنوب غربی شهر اصفهان اشاره می‌کند که آب زیادی هم مصرف می‌کند و می‌گوید که این مجتمع عظیم صنعتی قرار بود «در بندرعباس ساخته شود اما با لابی‌هایی که انجام شد»، به اصفهان منتقل شد.
با افزایش مصرف آب در اصفهان، در سال ۱۳۶۴ تونل کوهرنگ دو به بهره‌برداری رسید و آب بیشتری را از سرچشمه کارون در کوهرنگ به زاینده‌رود منتقل کرد.
نیک آهنگ کوثر با «اسفناک خواندن» این روند انتقال آب می‌گوید: «به جای اینکه مدیریت آب سازگار با شرایط اقلیمی باشد، فقط به گرفتن آب بیشتر از حوزه کارون اتکا کردند.»
آب زاینده‌رود چطور به یزد رسید؟
استان یزد در دل کویر مرکز ایران همیشه کم آب بوده است.
در دهه ۶۰ خورشیدی، وزارت نیرو وقت به دلیل محدودیت منابع زیرزمینی یزد و خطر برداشت بیش از حد آب به فکر انتقال آب به این استان افتاد.
نیک‌آهنگ کوثر می‌گوید: «به جای اصلاح مصرف و تطبیق با اقلیم خشک یزد، مسئولان محلی ایده انتقال آب را با خانواده با نفوذ خاتمی مطرح کردند.»
محمد خاتمی در آن زمان عضو کابینه میرحسین موسوی بود. در مهر ماه ۱۳۶۲، میرحسین موسوی در پیامی به سمینار مسائل آب یزد تاکید کرد که تامین آب این استان حیاتی است و نباید نگران هزینه‌های آن بود.
محمدرضا عطایی، مشاور پیشین آب و امور زیربنایی استانداری یزد در گزارشی در پایگاه اطلاع رسانی «یزدان نیوز» که خبرگزاری ایرنا آن را بازنشر کرده، می‌گوید که در سال ۱۳۶۶، روح الله خاتمی، امام جمعه یزد و پدر محمد خاتمی رئیس دولت اصلاحات، جلال الدین طاهری، امام جمعه اصفهان، غلامحسین کرباسچی، استاندار اصفهان و حبیب الله بیطرف استاندار یزد در یک جلسه توافق کردند تا سالانه ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب از زاینده رود به یزد منتقل شود. او نوشت که حتی آقای طاهری، امام جمعه اصفهان «متعهد شد که یک میلیارد تومان از هزینه را تامین کند.»
در سال ۱۳۶۸ همزمان با شروع به کار اکبر هاشمی رفسنجانی در مقام ریاست جمهوری «جمعی از مسئولان استان یزد با او دیدار کردند و خواستار توجه جدی به این مساله حیاتی یزد شدند.»
سرانجام عملیات عمرانی طرح انتقال آب زاینده رود به یزد در شهریور ۱۳۷۳ با حضور حسن حبیبی، معاون اول اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور وقت ایران آغاز شد.
اسفند ماه ۱۳۷۸، با حضور محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت فاز نخست انتقال آب از زاینده رود به شهر یزد به بهره‌برداری رسید و چند ماه بعد، زاینده‌رود برای نخستین بار طی سال‌های اخیر خشک شد.
نیک آهنگ کوثر می‌گوید که این تصمیم «بدون ارزیابی زیست محیطی و کارشناسی و نظرخواهی از مردم منطقه» گرفته شد و نتیجه این شد که در حال حاضر حوضه آبی کارون، زاینده رود و حوضه سیاه کوه که یزد در آن قرار دارد، همه دچار بحران شدند.
چه می‌توان کرد؟
سال‌هاست که کارشناسان می‌گویند که « آب نیست» و راه کم هزینه و پایدار درمان، کاهش مصرف آب و اصلاح الگوی استفاده از آن در همه بخش ها (کشاورزی، صنعت و شرب) و در همه جای ایران است.
کاوه مدنی می‌گوید که یک دهه پیش هشدار داده بوده که ایران «از مرحله بحران گذشته و وارد ورشکستگی آبی شده است.»
او در توضیح این وضعیت می‌گوید: «بحران یک شرایط حاد با دوره محدود است. اگر این شرایط پایدار بماند، دیگر اسم بحران برای آن گمراه کننده است چون بازگشت به شرایط قبلی غیر ممکن می‌شود. نظریه ورشکستگی آبی می‌گوید که وقتی مصارف و طلب آب‌بران برای یک مدت طولانی بیشتر از موجودی آب باشد، بخشی از خسارات وارد شده غیر قابل جبران می‌شود.»
او در پاسخ به این سوال که حالا چه باید کرد می‌گوید: «در این حالت عقل سلیم می‌گوید که باید فورا بر روی کاهش مصارف و تغییر مدل توسعه تمرکز کرد به جای تلاش برای استقراض بیشتر آب با تعریف پروژه‌های عمرانی جدید. اما متاسفانه همیشه مدیران ما گزینه دوم و اجرای پروژه‌های هزینه‌بر را انتخاب کردند. این شبیه این است که مریضی که نیاز به شیمی درمانی دارد را بخواهید با عمل جراحی پلاستیک بینی، علاج کنید.»
او پیشتر در بحث کلان آب در یک مصاحبه با بی‌بی‌سی فارسی گفته بود که بعید است در ایران مسئولی باشد که نداند چه باید کرد اما «کسانی که باید تصمیم‌های سخت بگیرند حاضر نیستند تصمیم بگیرند.»
آقای مدنی معتقد است که هر راه‌حلی درباره آب به نوعی «به مساله نجات اقتصاد ایران» مربوط می‌شود.
فرزانه بذرپور، کارشناس توسعه هم بر این باور است و با انتقاد از عملکرد جمهوری اسلامی ایران در زمینه مدیریت آب می‌گوید: «در دور باطل حکمرانی ناکارآمد گرفتار آمده‌ایم، مدیران به جای حل بحران های انباشته، صورت مساله را پاک می‌کنند و خبرش را به بایگانی می‌سپارند.»
او که درباره مساله انتقال آب زاینده رود به یزد و وضعیت آب در ایران تحقیقاتی داشته است، ریشه بحران آب در ایران را در سیاست‌های کلی حکومت جمهوری اسلامی می‌داند.
خانم بذرپور می‌گوید: «وقتی رهبر جمهوری اسلامی در فانتزی خودکفایی رویابافی می کند، سیاست افزایش زمین‌های زیر کشت، برداشت بی رویه آب، فشار مضاعف بر منابع خاک و آب برای تولید بیشتر ادامه خواهد داشت. بحران آب به بحران خاک، ناترازی انرژی، بیکاری و رکود اقتصادی و فساد سیستماتیک پیوند خورده است.»
او هم از جمله کارشناسانی است که معتقد است که کارشناسان حوزه مدیریت منابع آب همه حرف‌ها را زده‌اند و حرف تازه‌ای ندارند.
به گفته او «بحران آب یزد فقط یک گره از هزاران گره» در ایران است و باید راهی برای «نجات ایران» یافت.
منبع: بی بی سی