سالگرد ترور داریوش و پروانه فروهر که نزدیک می شود، دخترشان پرستو فروهر به رسم هر سال این وقت پاییز به سوی تهران پر می کشد، خانۀ کودکی هایش را غبار روبی می کند و یاد پدر و مادرش را زنده می کند. پرستو فروهر با شیوه ای مدنی همچنان پی گیر پروندۀ قتل پدر و مادرش است.
در فیلم مستند «یک روز با پرستو فروهر»، ضمن گشت و گذار و گفتگو، پرستو ماجرای ترور خونین داریوش و پروانه فروهر و تأثیر آن بر جهان بینی خود را شرح می دهد.
محبوبه عباسقلی زاده، سازندۀ این فیلم مستند می گوید: تابستان سال نود و یک هجری شمسی پرستو فروهر برای کتابخوانی «بخوان به نام ایران» به واشنگتن سفر کرد. از او خواستم که به بهانۀ معرفی کتابش یک روز مهمان من باشد. آن روز ساعت ها با دوربین کوچکی در کوچه های شهر قدم می زدیم و او با دیدن هر گوشه از شهر، بخش هایی موزائیک وار از گذشته را تداعی می کرد. گذشته هایی از کودکی اش با پدر و مادرش داریوش فروهر و پروانه اسکندری، از درخت ماگنولیایی که مادرش کاشته بود، از بوی خنک خامه …
گویی پرستو هر جای جهان که راه می رود دنبال نشانه هایی می گردد که او را به گذشته اش، خانه اش، خانواده اش پیوند بدهد. گذشته ای که با قتلی خونین ناتمام مانده است. او می گوید: حالا هر وقت به میدان بهارستان می روم، به کلانتری میدان بهارستان می روم. آقایی که نامش کلانتر است و سال هاست می شناسمش ورقه ای می گذارد جلویم و رسماً اعلام می کند که گرفتن مراسم برای بزرگداشت پدر و مادرم ممنوع است. همان میدان بهارستان برایم تبدیل شده به جایی که سنگینی سال های اخیر را هم در خودش دارد. رفتن به کلانتری میدان بهارستان جزو کارهایی است که من هر ساله کرده ام.
به تعبیر پرستو فروهر «رفتن به آن خانه و تماشای آن پارگی؛ انگار که جابجا زخم بود. آدم روی زمین آن خانه که راه می رفت، انگار زخم ها دل دل می زد.» او تأکید می کند: آنجا بیشتر از هر لحظه ای متوجه شدم که باید همه چیز ثبت شود و اگر چیزی گم شده، باید پس گرفته شود و از همان جا شروع کردیم به این تلاش.
محبوبه عباسقلی زاده در وصف این حس پرستو می گوید: همچنان که جریان تداعی عمیق تر شد در گوشه ای نشستیم و پرستو از معنای همزمان خانه و قتلگاه به طرزی حسی و عمیق رازگشایی کرد و …، حیف است تعریف کنم؛ خودتان تماشا کنید!
***
۲۳/٠٨/۱۳۹۲- محبوبه عباسقلی زاده: تابستان سال نود و یک هجری پرستو فروهر برای کتابخوانی بخوان به نام ایران به واشنگتن سفر کرد. از او خواستم که به بهانه معرفی کتابش یک روز مهمان من باشد. آن روز ساعت ها با دوربین کوچکی در کوچه های شهر قدم می زدیم و او با دیدن هر گوشه از شهر بخش هایی موزائیک وار از گذشته را تداعی می کرد. گذشته هایی از کودکی اش با پدر و مادرش داریوش فروهر و پروانه اسکندری، از درخت ماگنولیایی که مادرش کاشته بود، از بوی خنک خامه در قنادی یاس، و از بهارستان و سکوی سنگی که پدرش روی آن سخنرانی می کرد، و تشیع جنازۀ پدر و مادرش و …
همچنان که جریانِ تداعی عمیقتر شد، در گوشه ای نشستیم و پرستو از معنای همزمان خانه و قتلگاه به طرزی حسی و عمیق رازگشایی کرد و …
حیف است تعریف کنم. خودتان تماشا کنید!
و یک توضیح: سال پیش نتوانستم این فیلم را ادیت کنم، ولی امسال تابستان که پرستو را مجدداً در آلمان دیدم و خبر دادم که قصد دارم کار تدوین این فیلم را تمام کنم، جواب داد که البته بهتر شد، چون یک آذر سالگرد پانزدهمین سالگرد کشته شدن پدر و مادرش است و خوب است که این فیلم را در حاشیۀ این مناسبت پخش کنیم. ما هم در زنان تی وی تلاش کردیم که چند روز قبل از مراسمی که پرستو بنا دارد در تهران و در همان خانۀ پدری در بهارستان برپا کند، فیلم یک روز با پرستو فروهر را منتشر کنیم!
اسکریپت فیلم:
پرستو فروهر
: پرستو فروهر، دختر پروانه و داریوش فروهر،
هنرمند تجسمی
.
درخت مگنولیا، عزیز‌ترین درخت خاک زمین است. درختی که مادرم توی حیاط مان کاشت.
گل هایی که یادآور خاطرات مدرسهٔ فرهاد است؛ یادگار کودکی
خیابان هدایت؛ پیچ شمیران؛ پل چوبی؛ میدان بهارستان
. از خاطرات میدان بهارستان در کتابم هم نوشته ام. تصویر پدرم که می ایستاد. دستش را دراز میکرد، انگشتش را به جایی اشاره می کرد و از خاطرات سیاسی اش می گفت. از فضاهایی که همان موقع هم دیگر نبود.
قنادی یاس؛ پاتوق کودکی هام؛ بوی خوب و خنک خامه و جعبه هایی که ردیف نان خامه ای ها تویش بود، با گرد سبز مغز پسته.
حالا هر وقت به میدان بهارستان می روم، به کلانتری میدان بهارستان می روم. آقایی که نامش کلانتر است و سال هاست می شناسمش، ورقه ای می گذارد جلویم و رسماً اعلام می کند که گرفتن مراسم برای بزرگداشت پدر و مادرم ممنوع است. همان میدان بهارستان برایم تبدیل شده به جایی که سنگینی سال های اخیر را هم در خودش دارد. رفتن به کلانتری میدان بهارستان جزو کارهایی ست که من هر ساله کرده ام.
تشییع جنازۀ پدر و مادرم از جلوی مسجد فخرالدوله که درست انتهای خیابان هدایت حدود ۲۰۰- ۳۰۰ متر فاصله دارد از خانۀ ما، از آنجا بود تا میدان بهارستان.
میدان بهارستان که اولین جایی ست که حضور سیاسی پدر و مادرم آنجا اتفاق افتاده؛ دفتر حزب ملت ایران. پدرم در دورۀ کوتاه حکومت دکتر مصدق دفتری که داشت در همان میدان بهارستان بود. خاطرهٔ اینکه پدرم می رفته روی ستون های سنگی میدان بهارستان و سخنرانی می کرده، ستون هایی که دیگر نیستند. اما این میدان بهارستان با حضور سیاسی به خصوص پدرم، و بعد هم در اوایل دهۀ چهل در تظاهرات معلمان که مادرم در شکل گیری اش نقش اساسی داشت و در آنجا برگزار شد
… . میدان بهارستان مکان پرتاریخی برای آن دوره و برای زندگی سیاسی پدر و مادر من است و دوستان سیاسی آن ها می خواستند که تشییع جنازه شان تا آنجا باشد، و بعد از آنجا با اتوبوس ها تا بهشت زهرا رفتیم. اما آن سیل جمعیتی که آن روز برای تشییع جنازه آمده بود، مأموران امنیتی، اتوبوس گذاشته بودند توی دهنهٔ میدان بهارستان، و از آنجا مانع تظاهرات شدند.
یک جمله را در حافظه داری، خودت را باید ببری عقب، توی آن فضا، تا دور و برِ این تصویر جان بگیرد، عمق بگیرد. این قدر عقب ببری خودت را، تا به فضای فراموش شده بروی، و پیدایش بکنی. وقتی پیدایش می کنی، ذهن حرکت سیال خودش را پیدا می کند. باید دنبال این جریان رفت، این جریان یادآوری.
کتابم از وقتی که شروع کردم به صورت عملی به نوشتن– تقریباً سه سال طول کشید- اما قبل از آن فکر اینکه من می خواهم این کتاب را بنویسم، در ذهنم شکل گرفته بود و متوجه شده بودم که یک وقتی باید این کار را بکنم. شاید بیشترین تأثیر را آن لحظه ای داشت که بعد از ده روز که از قتل پدر و مادرم گذشته بود، خانه را به برادرم و من پس دادند. در تمام این مدت می گفتند که دستگاه امنیتی و انتظامی باید رد پای قاتلان را پیدا کنند. آنجا محل وقوع جرم است و باید آزمایشات مختلف انجام شود. در پی پافشاری ما و سر دواندن ها، پس از ده روز خانه را به ما بازگرداندند. خانه ای که غارت شده بود. با یک بی حرمتی وحشتناک، غارت شده بود. تمام کشو‌ها باز، لباس ها پخش و پلا، تمام کاغذ‌ها را، یا برده بودند، یا پخش کرده بودند روی زمین. انگار که حمله ای به آن خانه انجام شده بود. و این اتفاق موقع قتل نیفتاده بود، برای اینکه چند روز قبل قاضی پرونده از ادارۀ آگاهی وقتی من برای شکایت رفته بودم، به من گفت در خانهٔ شما گاوصندوقی هست که ما کلیدش را پیدا نکردیم و باید بازرسی شود، و من گفته بودم که باید خودم بیایم، چون می دانم پدرم کلیدش را کجا می گذارد و باید جلوی چشم خودم باز کنید. چند روز پیش به همراه قاضی رفته بودم به خانه و به هیچ وجه به آن شکل (غارت زده) نبود. بعد‌ها هم که پرونده را خواندم، تویش نوشته بود که تقریباً دو روز قبل از اینکه خانه را به ما پس بدهند، از اطلاعات سپاه کسانی آمده اند، و با یک وانت چندین کارتون مدارک از آن خانه خارج کرده اند. و خوب، برای آن کار، آن آشفتگی را بجا گذاشته بودند.
رفتن به آن خانه و تماشای آن پارگی؛ انگار که جابجا زخم بود. آدم روی زمین آن خانه که راه می رفت، انگار زخم ها دل دل می زد. و آنجا بیشتر از هر لحظه ای متوجه شدم که باید همه چیز ثبت شود و اگر چیزی گم شده، باید پس گرفته شود و از همان جا شروع کردیم به این تلاش. و شکایت نوشتیم در مورد آنچه که بر سر خانه و اسناد و مدارک زندگی پدر و مادرم آمده بود. خیلی پی گیری کردم و حتی ما از دفتر آقای خاتمی یک بار نامه ای گرفتیم که این مدارک باید به ما پس داده شود، اما هیچ وقت پس داده نشد. یک بار مدت ها بعد، مرا خواستند و گفتند که می خواهند یک چیزهایی را پس بدهند؛ رفتم. روی یک میز در ساختمان دستگاه قضائی نیروی انتظامی که مسئول رسیدگی به پرونده بودند، روی میز همینطور یک چیزهایی ریخته بودند و می خواستند از من یک برگه بگیرند که هر چیزی که برده شده، پس داده شده. من اینقدر عصبانی شدم که آن کاغذ را پاره کردم و گفتم من خودم این چیز‌ها را لیست می کنم. آن لیست را هنوز دارم. مثلاً یک کارتون کاغذ باطله، رسیدهای فکس، قبض های آب و برق و تلفن آن خانه. این ها را می خواستند بگویند آن چیزی ست که از زندگی پدر و مادر من برده اند.
به هر حال این نوع از تجارب بود که باعث شد من بفهمم که باید بگویم و روایت کنم که بسیاری از مدارک به غارت رفته؛ در دوره‌های پیاپی! فقط هم آن دوره نبود. سال ۶۱ که پدرم را بازداشت کردند، بسیاری از چیز‌ها را بردند. خانه های دیگری که آن ها آرشیو داشتند، ریخته بودند و خیلی چیز‌ها را برده بودند. زمان شاه هم همین طور. یعنی یورش های پیاپی، تاریخ را از دل این زندگی کنده بود.
من می دانستم باید این کار را بکنم. اما طول کشید تا بفهمم چطور من می توانم این کار را بکنم. چون من که مورخ نیستم. من که تحلیلگر سیاسی نیستم. باید زاویهٔ خودم را برای روایت کردن پیدا می کردم. این طول کشید. بعد هم باید فراغت این را می داشتم که کاری را که می دانستم زمان خواهد برد و دشوار خواهد بود، بتوانم انجام بدهم. تا بالاخره سه سال پیش شروع کردم به نوشتن. و خوب، خیلی کار دشواری بود. سعی می کنی فضای خانهٔ کودکی ات را آنقدر ملموس بکنی، طوری بنویسی که خواننده خودش را در آن فضا حس کند. دیگر فضای دور و برت، یک جوری رنگش را می بازد و فضای خاطره، فضای اصلی زندگی ات می شود، و زمان حال کمرنگ به نظر می آید. ولی باید بگویم همیشه هم خیلی تلخ نبود، خیلی جا‌ها هم وقتی چیزی را پس می گیری؛ انگار داری حضوری را پس می گیری. هم از فراموش شدگی پس می گیری، و هم در مقابل این سیستم سرکوب. با این پس گرفتن، فکر می کنی که ایستاده ای. این ارضای انسانی دارد. و من برایم این مهم بود، و این را در هر مرحله کشف کردم. وقتی داری این ها را می‌نویسی، انگار داری علیه این فراموشی و علیه این سرکوب کاری انجام می دهی. این التیام می دهد. این حس خوبی ست! حس شریفی ست! این را آدم مرحله به مرحله در میابد و حس می کند. این روند صرفاً تلخ نبود. اینش زیباست! این بازیابی زندگی ای ست که تو می دانی آخرش تبدیل شده به آن جنازه ها. پسشان می گیری. از مرگ پسشان می گیری. لااقل تا آنجا که می توانی! …
اما در عین حال همیشه رد پای افسوس هست. همیشه حتی در یادآوری شیرینی آن خاطرات، تو سایهٔ آن فاجعه را داری. این همزمانی، همزمانی دشواری ست. من با این قضیه خیلی کلنجار رفته ام. کلنجار حسی و ذهنی. با قتل پدر و مادرم. اینکه چه اتفاقی می افتد برای آدم؟ آنچه که دائم بهش برخوردم، همزمانی حس هایی ست که به طور طبیعی خیلی با هم متضادند. مثلاً وقتی که به خانۀ فکر می کنم، خوب، خانه با حس کودکی همراه است. خانه همیشه برای من تداعی خانهٔ پدر و مادرم است. یادآوری آن خاطرات شیرین و انباشت زندگی ای که من آنجا تجربه کردم. و یادآوری دوست داشتن آنهاست در آن فضا. ولی در عین حال قتلگاه آن دو نفر است. این همزمانی ناممکن است. همزمانی خانه و قتلگاه خیلی سنگین است؛ ولی هر دوتاش هست. در آن خانه هر دوتاش، سر جای خودش است. آن خانه فقط قتلگاه نیست؛ فقط هم فضای امن نیست. فضای امن خاطرات و دوست داشتن. هر دوتاش هست. و تحمل این همزمانی و تضاد دشوار است. ولی در عین حال همین است؛ وگرنه باید چشمت را به یکی از این دو تا ببندی و این پیچیدگی ات را از تو می گیرد و تبدیلت می کند به انسان یکسویه. که یا می خواهد تلخی را فراموش کند، و یا می خواهد خودش را صرفاً به کین و خشم بسپارد.
در کار‌هایم هم همین است. در کارهای هنری من که بخصوص به مرور بیشتر هم شده، همین تقابل و همزمانی حس های متضاد؛ زیبایی و خشونت؛ تبدیل پذیری شان به یکدیگر. اینکه بیننده را در شرایطی قرار بدهی که ناچار باشد این تبدیل پذیری را تحمل کند و بارش را بکشد. این بار انسانی ست.
سال ۱۳۸۵ بورسی داشتم در رم. در واقع جایی بود مثل بهشت. آنجا که آتلیهٔ من بود. آنجا، زیبایی بی زمان آن شهر، طبیعتش و آن فضا که یکی از زیبا‌ترین جاهای دنیاست برای من؛ خیلی در تضاد بود با تمام آن خشمی که من در خودم داشتم. در طی سال های قبلش اساسی ترین و عمیق ترین حس های انسانی من، خشم بود، عزا بود. انگار یکباره این زیبایی برایم معجزه کرده بود. خودم نمی توانستم بفهمم چطور می توانم این همه زیبایی را حس بکنم. منی که این همه خشم دارم. و دریافتن اینکه برای من خودِ این تکرار شود که یک روند انسانی ست. بدون این، خودم را از دست می دهم. خودم را دیگر پیدا نمی کنم. توی این تکرار، تو ایستادگی می آفرینی. و توی تحمل این تضاد بین زیبایی، آزادگی، شرافت انسانی، و خشونتی که آنرا له می کند، تو استقامت می کنی. توی این، تحمل هست. برای این تحمل باید شکل هایی پیدا کرد، باید کاری کرد که فقط از یک حس بستهٔ درونی بیرون بیاید، نمودهای بیرونی پیدا بکند و بتواند خودش را بیان کند. این، هم می تواند در کار هنری باشد، هم در بازگویی خاطرات و گفتن اینکه چه اتفاقی افتاده، و در پافشاری بر سر اینکه باید دادخواهی کرد.
بازیابی این روند‌ها در آن دوره، برای من خیلی ملموس شد. شاید بر اثر فکر کردن دقیق تر، یا دریافتش. انگار که دیگر رسیده بود و باید به بیان می رسید. آنجا خیلی فکر کردم. خیلی زیاد به مفهوم خانه فکر کردم و دریافتم که این چگونه است برای من؟ و دقیقاً هر دوتاش هست. هم آن لکه های خون است؛ هم آن صندلی رو به قبله شدهٔ پدرم است که رویش او را کشته اند؛ هم آن بالا، آن فرش خونی که مادرم را رویش پیدا کرده اند؛ هم آن راه پله هایی که پدر و مادرم بالایش می ایستادند و وقتی من می آمدم با روی گشاده با من سلام و علیک می کردند؛ هم صندلی هایشان که رویش می نشستند و جای ثابتشان بود که حرف می زدند و بحث می کردند و بودند؛ هم آن تخت خواب. همهٔ آن چیزهایی که حضور آن ها را دارد، و در عین حال آنجایی که کشته شدند.
منبع: زنان تی وی