بخش خانگی سهم قابل‌‌‌توجهی از مصرف برق کشور را به خود اختصاص می‌دهد. در سال ۱۴۰۱، از مجموع ۳۱۷میلیارد کیلووات ساعت برق مصرفی، ۳۲درصد معادل ۱۰۱.۴۴میلیارد کیلووات ساعت توسط ۳۱.۴میلیون مشترک خانگی مصرف شده است. این سهم در ماه‌‌‌های گرم سال به ۴۱درصد نیز رسیده است. روند مصرف در این بخش طی سال‌های اخیر صعودی بوده؛ به طوری که در ۲۰سال گذشته، مصرف برق مشترکان خانگی سالانه حدود ۵.۷درصد و سرانه مصرف ۱.۳درصد رشد داشته است. اهمیت نظام تعرفه‌‌‌گذاری در بخش برق خانگی از این جهت که کاهش مصرف برق در این بخش تا حد زیادی می‌‌‌تواند مشکل قطعی برق تولید و صنایع را حل کند، دوچندان میشود. در سال‌های گذشته و به‌ویژه در ماه‌‌‌های گرم سال و اوج مصرف تعداد زیادی از بنگاهها به دلیل قطعیهای مکرر برق ناگزیر به تعطیلی خطوط تولید شدند و همین موضوع افت تولید و از دست رفتن بازارهای صادراتی را به دنبال داشته است.
مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در گزارشی به بررسی وضعیت مصرف برق در بخش خانگی و تعرفه‌‌‌گذاری در این بخش پرداخته است. براساس آمارهای منتشرشده، میزان میانگین مصرف انرژی در ایران بالاتر از میانگین جهانی است. این امر نشان‌دهنده سهم بالای مصرف انرژی در مصارف غیرمولد و همچنین بهره‌‌‌وری پایین در بخش‌‌‌های مولد است. نظام تعرفه‌‌‌گذاری قیمت برق از منظر مدیریت مصرف و توزیع عادلانه یارانه‌‌‌های انرژی دارای اهمیت زیادی است. در طول زمان، آزمودن سیاستگذاری‌‌‌های گوناگون در ایران این نتیجه را در بر داشته که شیوه قیمت‌گذاری برق باید به‌‌‌گونه‌‌‌ای باشد که ضمن کمک به مدیریت مصرف، به تحمیل فشار اقتصادی بر خانوارها منجر نشود و با شرایط آبوهوایی هر منطقه هماهنگ باشد. در همین راستا، اصلاح نظام تعرفه‌‌‌گذاری برق براساس الگوی افزایش پلکانی برای مشترکان پرمصرف در دستور کار قرار گرفته است. مشاهدات نشان می‌دهد این طرح، توانسته است سرانه مصرف برق مشترکان خانگی در سال 1401 را حدود 0.6درصد کاهش دهد. نقطه قوت این بود که توانست با بالا بردن مبلغ قبض مشترکان پرمصرف، آنها را به نظارت مجدد بر مصرف ترغیب کند و از طرفی یارانه‌‌‌های دولتی به بخشی از جامعه که عموما جزو دهک‌‌‌های بالای جامعه بودند به شکل مضاعف و ناعادلانه اختصاص نیابد.
در سال‌های اخیر شاهد روندی صعودی در مصرف برق بخش خانگی در ایران بوده‌‌‌ایم. براساس آمار، در 20سال گذشته میزان مصرف برق در این بخش سالانه حدود 5.7درصد و سرانه مصرف هر مشترک نیز 1.3درصد افزایش یافته است. سهم بخش خانگی از کل مصرف برق کشور در سال 1401، معادل 32درصد بوده که این میزان در ماه‌‌‌های گرم سال تا 41درصد رسیده است. افزایش بی‌‌‌رویه مصرف برق در بخش خانگی علاوه بر افزایش هزینه‌‌‌های تامین انرژی و شدت انرژی، موجب توزیع نامتوازن یارانه‌‌‌های انرژی شده است؛ به‌‌‌گونه‌‌‌ای که خانوارهای پرمصرف از یارانه بیشتری نسبت به خانوارهای کم‌‌‌مصرف برخوردار می‌‌‌شوند. به همین دلیل، اصلاح نظام تعرفه‌‌‌گذاری برق خانگی برای مدیریت مصرف و توزیع عادلانه‌‌‌تر یارانه‌‌‌ها در دستور کار قرار گرفت. بر این اساس، در احکام قوانین بودجه سال‌های 1400 و 1401 کل کشور، وزارت نیرو موظف شد تعرفه برق را برای مشترکان خانگی براساس الگوی افزایش پلکانی اصلاح کند. طبق این قانون، تعرفه مشترکان کم‌‌‌مصرف خانوارهای تحت پوشش نهادهای حمایتی برابر صفر، مشترکان تا الگوی مصرف، به‌‌‌صورت یارانه‌‌‌ای و مشترکان پرمصرف، از الگوی مصرف به‌‌‌صورت غیریارانه‌‌‌ای و براساس الگوی افزایش پلکانی محاسبه شود. بررسی آمار نشان می‌دهد که در سال 1401، حدود 77درصد از مشترکان خانگی برق، مصرفی در محدوده کمتر از الگوی مصرف داشته‌‌‌اند. این در حالی است که در سال 1400، این میزان معادل 75درصد بوده است. بنابراین، اجرای طرح تعرفه‌‌‌گذاری پلکانی توانسته است به کاهش نسبی تعداد مشترکان پرمصرف منجر شود.
تصویر کلی از مصرف برق در بخش خانگی
داده‌‌‌ها نشان می‌دهد در سال 1401، کل مصرف برق کشور حدود 317میلیارد کیلووات ساعت بود که 32درصد آن توسط مشترکان خانگی مصرف شد. سهم مشترکان خانگی از مصرف برق در سال‌های اخیر تغییر چندانی نداشته است و تنها در سال 1390 به دنبال اجرای قانون اصلاح الگوی مصرف، شاهد کاهش آن بودیم، ولی مجددا افزایش یافت.
سهم بخش خانگی از مصرف برق در ماه‌‌‌های مختلف سال متفاوت است. بررسی سال 1401 نشان داد در ماه‌‌‌های گرم سال (خرداد تا شهریور)، این سهم به 41درصد می‌رسد که به دلیل استفاده از تجهیزات سرمایشی در بخش خانگی است. همچنین روند مصرف برق در بخش خانگی در سال‌های اخیر صعودی بوده است که علاوه بر ورود مشترکان جدید، تغییر الگوی مصرف مشترکان نیز بر آن اثرگذار است. طی 20سال گذشته، میزان مصرف برق در بخش خانگی 200درصد و سرانه مصرف در این بخش 33درصد افزایش یافته است. این امر نشان می‌دهد که افزایش مصرف برق فقط به دلیل ورود مشترکان جدید نبوده، بلکه مصرف سرانه هر مشترک نیز افزایش داشته است که از دلایل اصلی آن، قیمت پایین تعرفه برق در این بخش است.
سرانه مصرف برق در بخش خانگی در استان‌‌‌های مختلف کشور متفاوت است. شرایط آبوهوایی نقش تعیین‌کننده‌ای در میزان مصرف برق دارد. بیشترین سرانه مصرف برق بخش خانگی مربوط به استان‌‌‌های جنوبی کشور است. در نظام تعرفه‌‌‌گذاری فعلی، تعرفه برق در بخش خانگی براساس شرایط آبوهوایی هر منطقه تغییر می‌کند.
اهمیت مدیریت مصرف در بخش خانگی
شاخص شدت انرژی در ایران بالاتر از میانگین جهانی است که از سهم بالای مصرف انرژی در مصارف غیرمولد و بهره‌‌‌وری پایین بخش‌‌‌های مولد حکایت دارد. بنابراین بهینه‌‌‌سازی مصرف انرژی در کشور از اولویت‌‌‌های اصلی به شمار می‌رود. یکی از مسائل تاثیرگذار بر الگوی مصرف انرژی، نحوه تخصیص یارانه به مصرف‌کنندگان است. در ایران، قیمت انواع حامل‌‌‌های انرژی از جمله برق یارانه‌‌‌ای است و هرچه مصرف بالاتر باشد، از یارانه بیشتری برخوردار می‌‌‌شوند. این امر طرح‌‌‌های مدیریت مصرف را دچار اختلال کرده و ناترازی اقتصادی صنعت برق را شدت می‌‌‌بخشد.
انواع تعرفه‌‌‌گذاری قیمت برق
فرآیند تعرفه‌‌‌گذاری برق دارای روش‌های گوناگونی است که هریک مزایا و معایب خاص خود را دارد. روش تعرفه ثابت، ساده‌‌‌ترین شیوه است که در آن، برای هر واحد برق مصرفی، قیمت مشخصی تعیین میشود که با تغییرات حجم مصرف، ثابت باقی می‌‌‌ماند. این روش، ریسک ناشی از تغییرات تعرفه را برای مشترکان خانگی کاهش می‌دهد، اما امکان پاداش‌‌‌دهی به مصرف‌کنندگان بهینه را از بین می‌‌‌برد. در مقابل، تعرفه پلکانی بر مبنای حجم مصرف است؛ به این صورت که میزان برق مصرفی به چند بازه مساوی یا نامساوی تقسیم میشود و هر بازه، قیمت مشخص و متفاوتی دارد. تعرفه فصلی نیز روشی است که در فصول گرم و سرد سال با نرخ‌های متفاوت اعمال میشود و براساس میزان تقاضای برق در آن فصل تعیین میشود. یکی دیگر از روش‌های تعرفه‌‌‌گذاری، تعرفه براساس زمان استفاده است که در آن، روز به دو یا سه بازه زمانی متفاوت تقسیم شده و قیمت برق در هر بازه، متناسب با تقاضای برق در آن بازه زمانی، متغیر خواهد بود. بازه‌‌‌های زمانی و قیمت‌گذاری در این روش می‌‌‌تواند به صورت ثابت، فصلی یا پویا باشد. روش دیگر، تعرفه براساس زمان اوج بحرانی نامیده میشود که در آن، تعرفه‌‌‌ها براساس شرایط بحرانی در زمان اوج مصرف که مصرف بسیار بالاست، تعیین میشود. در این حالت، بازه‌‌‌های زمانی پویا هستند، اما قیمت‌گذاری می‌‌‌تواند به دو شیوه پویا و ثابت باشد. تعرفه براساس قیمت تمام‌شده نیز روشی است که در آن، قیمت برق بازتاب‌‌‌دهنده قیمت‌های تسویه در بخش عمده‌‌‌فروشی است. بنابراین قیمت‌گذاری به صورت پویا و در بازه‌‌‌های زمانی ساعتی یا حتی کوچک‌تر انجام می‌‌‌پذیرد. در نهایت، روش تخفیف کاهش اوج بار مصرف مطرح میشود که طبق آن، به مشترکانی که مقدار برق مصرفی خود را در زمان اوج بار کاهش دهند، تخفیف تعلق می‌گیرد. با توجه به شرایط خاص هر کشور، یک روش یا ترکیبی از روش‌های قیمت‌گذاری اشاره‌شده اعمال میشود. در ایران نیز با توجه به میزان ریسک و پاداش مصرف‌کنندگان، از ترکیبی از این روش‌ها برای تعرفه‌‌‌گذاری قیمت برق استفاده میشود.
اهداف اصلاح نظام تعرفه‌‌‌گذاری پلکانی
در این راستا، اصلاح نظام افزایش پلکانی تعرفه‌‌‌های برق و حذف یارانه مشترکان پرمصرف، در قانون بودجه سال‌های 1400، 1401 و 1402 به وزارت نیرو تکلیف شده است. مطابق این قوانین، تعرفه مشترکان کم‌‌‌مصرف تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی صفر، مشترکان تا سقف الگوی مصرف، با تعرفه یارانه‌‌‌ای و مشترکان پرمصرف، با تعرفه غیریارانه‌‌‌ای و براساس الگوی افزایش پلکانی محاسبه میشود. اهداف عمده این اصلاح عبارت از کاهش مصرف برق در بخش خانگی، توزیع عادلانه‌‌‌تر یارانه‌‌‌های برق و افزایش تعرفه برق برای مشترکان پرمصرف است.
قوانین تعرفه‌‌‌گذاری مطابق ماده 6 قانون مانع‌‌‌زدایی توسعه برق
در ماده 6 قانون مانع‌‌‌زدایی توسعه صنعت برق مصوب 1401، تکالیفی در خصوص تعرفه‌‌‌گذاری برق خانگی مشخص شده است که می‌‌‌گوید الگوی مصرف ماهانه برق خانگی باید متناسب با سطحی از مصرف تعریف شود که 75درصد مشترکان آن اقلیم در دوره مشابه سال قبل کمتر از آن مصرف کرده‌‌‌اند. همچنین تعرفه مشترکان خانگی پرمصرف برای میزان مصارف کمتر از الگو، مازاد آن تا 1.5برابر، 2.5برابر و بیش از 2.5برابر به ترتیب با ضرایب 0.5، 1.5، 2.5 و 5 برابر هزینه تامین برق محاسبه میشود. این در حالی است که در آخرین تصویب‌‌‌نامه وزارت نیرو در اسفند 1401، میزان الگوی مصرف ثابت بوده و قید 75درصد اعمال نشده است. همچنین تعرفه تعیین‌شده برای پرمصرف‌‌‌ها نیز با حکم قانونی کاملا منطبق نیست. علاوه بر این، در مصوبه هیات‌دولت، مجوز اعمال 90درصد تخفیف برای افزایش تعرفه پرمصرف‌‌‌ها اعطا شده که باعث کاهش اثرگذاری احتمالی قانون شده است.
آثار اولیه اصلاح نظام تعرفه‌‌‌گذاری پلکانی
آمارها نشان می‌دهد با گذشت دوسال از تصویب قانون بودجه 1400، سرانه مصرف برق مشترکان خانگی در سال 1401، حدود 0.6درصد کاهش یافته که این کاهش ناشی از عواملی مانند اصلاح تعرفه‌‌‌های برق بوده است. همچنین با اجرای تعرفه‌‌‌های پلکانی، نرخ برق مشترکان پرمصرف تا حد زیادی افزایش یافت، اما برای کم‌‌‌مصرف‌‌‌ها تغییر چندانی رخ نداد. این امر به اصلاح تعرفه‌‌‌ها بدون فشار اقتصادی بر کم‌‌‌درآمدها و کاهش حدود 2درصدی نسبت مشترکان پرمصرف در سال 1401 نسبت به 1400 منجر شد.
در سال 1401، 77درصد از 31.4میلیون مشترک خانگی برق، مصرفی کمتر از الگو مصرف داشتند که سهم آنها 67درصد از کل مصرف این بخش بود. این در حالی است که در سال 1400 این ارقام به ترتیب 75 و 66درصد ارزیابی شده بود.
این آمار نشان می‌دهد اجرای نظام تعرفه‌‌‌گذاری پلکانی توانسته است تا حدودی مصرف مشترکان را به سمت کمتر از الگو سوق دهد. اگرچه برخی عوامل دیگر مانند کاهش دمای هوا و کرونا نیز بر کاهش مصرف در این بخش تاثیرگذار بوده است.
اهمیت اجرای کامل قانون مانع‌‌‌زدایی توسعه صنعت برق در تعرفه‌‌‌گذاری
هرچند اصلاح تعرفه‌‌‌ها بر مبنای قوانین بودجه سنواتی، نقطه شروع مناسبی برای بهبود نظام تعرفه‌‌‌گذاری پلکانی ارزیابی میشود، اما اجرای کامل ماده 6 قانون مانع‌‌‌زدایی توسعه صنعت برق نقش مهمی در تحقق بیشتر اهداف این نظام خواهد داشت.
بنابراین اجرای دقیق این ماده از قانون که به آن اشاره شده باید تسریع شود تا از مزایای بیشتر آن مانند محاسبه واقعی‌‌‌تر الگوی مصرف و تعیین تعرفه پلکانی پرمصرف‌‌‌ها بر مبنای ضرایب از هزینه تامین برق شرایط کشور رفع شود. در مجموع بهینه‌‌‌سازی مصرف انرژی در کشور از ضرورت‌‌‌های اصلی به شمار می‌رود. مدیریت مصرف برق در بخش خانگی که سهم قابل‌‌‌توجهی از کل مصرف را به خود اختصاص داده، می‌‌‌تواند نقش مهمی در کنترل شدت انرژی در ایران ایفا کند.
اصلاح نظام تعرفه‌‌‌گذاری پلکانی برق و حذف یارانه برای مشترکان پرمصرف، گام مهمی در دستیابی به اهداف مدیریت مصرف و توزیع عادلانه یارانه‌‌‌های برق بوده است. هرچند برخی قوانین و مصوبات، اجرای کامل این نظام را با چالش‌‌‌هایی مواجه کرده است. با این حال، آمار اولیه از تحقق برخی اهداف مانند کاهش نسبی مصرف، افزایش تعداد مشترکان کم‌‌‌مصرف و توزیع عادلانه‌‌‌تر یارانه‌‌‌ها حکایت دارد. بنابراین برای دستیابی بیشتر به مزایای اجرای کامل نظام تعرفه‌‌‌گذاری پلکانی، پیشنهاد میشود اجرای دقیق ماده 6 قانون مانع‌‌‌زدایی توسعه صنعت برق در دستور کار قرار گیرد. منبع : دنیای اقتصاد