پیرو «طرح بحث پیرامون امت واحد در قرآن»، بعد از بررسی عبارات ابتدائی آیات 213 بقره و 19 یونس، در این بخش از «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن» به بررسی ترجمه های فارسی از عبارت ابتدائی آیه 33 سوره زخرف می‌پردازم که می‌فرماید: «ولَوْلا أن یَکُونَ النّاسُ اُمَّهً واحِدَهً» و از عبارتهای پسینی آن صرف نظر می‌نمایم چرا در معنای آن مناقشه‌ای نیست و تقریباً همگان در این مفهوم «که اگر این طور نبود خداوند به جهت پستی و بی‌قدری متاع دنیوی، کافران را از مواهب مادی جلوه‌گر بهره‌مند می‌ساخت» اتفاق نظر دارد (لَّجَعَلْنا لِمَن یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفًا مِّن فِضَّهٍ وَمَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرونَ).
همان طور که ملاحظه می‌شود عبارت ابتدائی آیه 33 زخرف علاوه بر اینکه شامل «امه واحده» می‌باشد، شامل واژه «ناس»، و نیز فعلی هم ریشه با «کان» می‌باشد. بنابراین می‌توان گفت از لحاظ شباهت؛ دارای بیشترین همانندی با عبارتهای بررسی شده پیشین می‌باشد و از این جهت در سومین بخش از «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن» در دستور کار قرار گرفته است. ترجمههای فارسی از این عبارت را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی نمود:
1ـ ترجمه‌هایی که گویای این می‌باشند که چون اگر خداوند کافران را از مواهب مادی جلوه‌گر برخوردار می‌ساخت، مؤمنان نیز به کفرورزی و دنیاطلبی گرایش می‌یافتند و به ایشان می‌پیوستند و در کفر و دنیاطلبی امت واحده می‌شدند، پس بدین جهت خداوند همه کافران را از مواهب مادی جلوه‌گر برخوردار نساخته است. این برداشت از آیه؛ با امت واحده دانستن مردم در آغاز خلقت و بی‌تضاد و اختلاف بودن آنها و زیستشان بر حسب فطرت یا غریزه، یا امت واحده بودن مردم پیش از برانگیختن پیامبران، یا در زمان یکی از انبیاء، یا امت واحده بودن مردم از منظر «گمراهی» و «زیان» پیش از بعث انبیاء، که مترجمان از عبارت «کانَ النّاسُ اُمَّهً واحِدَهً» مندرج در آیه 213 بقره ارائه نمودند و نگارنده در بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن» بدانها پرداخته است، همخوانی ندارد چرا که در آیه 33 زخرف، به زعم و پندار این مترجمان، سخن از این است که مردم امت واحده در کفرورزی بشوند، ولی در مورد آیه 213 بقره قائلند که در دوره‌ای مردم امت واحده بودند و از زمانی به بعد دیگر امت واحده نبوده‌اند و این دو برداشت ناقض یکدیگر می‌باشند، چرا که «امت واحده» ترکیبی اصطلاحی است و منطقی نیست که یک ترکیب اصطلاحی (به ویژه در قرآن) واجد بیش از یک بار معنایی باشد.
2ـ ترجمه‌هایی که گویای این می‌باشند که چون مردم امت واحده هستند، هر چند متاع دنیوی پست و بی‌ارزش است، خداوند همه کافران را از مواهب مادی جلوه‌گر برخوردار نمی‌سازد تا مؤمنان و کافران بتوانند در کنار یکدیگر هر دو در قالب فقیر و غنی بزیند. این ترجمه‌ها با نظر نگارنده در بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن» در مورد مراد از امت واحده بودن مردم در آیه 213 بقره همخوانی دارد چرا که نگارنده برای عبارت «کانَ النّاسُ اُمَّهً واحِدَهً»، معادل «بوده است مردم گروهی نیازمند همزیستی» را استخراج و استنتاج نموده بود. (لازم به ذکر است که چون دسته‌بندی تنها به حسب ظاهر ترجمه‌ها از عبارت مورد بررسی صورت گرفته است، احتمال دارد برخی از ترجمه‌هایی که ذیل این دسته قرار گرفته‌اند، با نگرش مترجمان همخوانی نداشته باشد و هرچند ایشان آیه را به نحوی ترجمه نموده‌اند که برداشت مذکور از آن برمی‌آید، اما مرادشان مراد دیگری باشد.)
3ـ ترجمه ابراهیم عاملی از عبارت ابتدائی آیه 33 زخرف به گونه‌ای است که نمی‌توان آن را در هیچ یک از دسته‌های مذکور قرار داد چرا که قسمت اول آن با دسته اول سنخیت دارد و قسمت دوم آن با دسته دوم: «و اگر نه این بود که همه مردم یک دسته و یک نواخت می‌شدند (و آفرینش این جهان غیر آن است چون بر تفاوت و کم و زیاد نهاده شده است)»(1) بنابراین این ترجمه به تنهایی در دسته سوم قرار می‌گیرد.
پیش از آوردن ترجمههای مترجمان از عبارت ابتدائی آیه 33 زخرف، با توجه به توضیحات پیش گفته در بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن»، نظر نگارنده این است که عبارت «و اگر نه که می‌باشد مردم گروهی نیازمند همزیستی» ترجمه دقیق «ولَوْلا أن یَکُونَ النّاسُ أُمَّهً واحِدَهً» می‌باشد، یا به عبارت روانتر: «و اگر نمی‌بود که مردم گروهی نیازمند همزیستی هستند» (خداوند به جهت پستی و بی‌قدری متاع دنیوی، کافران را از مواهب مادی جلوه‌گر بهره‌مند می‌ساخت).
ترجمههای مشمول دسته اول را می‌توان در قالب زیردسته‌های زیر تفکیک نمود. البته در این تفکیک از اختلافهای جزئی و بی‌اهمیت صرفنظر می‌شود تا دسته‌بندی هم مقدور باشد و هم خلاصه‌تر:
ـ اگر چنین نبود (یا بیم این نبود) که می‌شدند (یا بشوند) مردمان امتی (یا گروهی یا جماعتی یا …) واحد (یا یک یا یگانه) (آبان (2)، آیتی (3)، اشرفی (4)، انصاری خوشابر (5)، بختیاری نژاد (6)، بروجردی (7)، پاینده (8)، پورجوادی (9)، تاجی گله‌داری (10)، خاموش هروی (11)، دهلوی (12)، شعرانی (13)، مصباح زاده (14)، مصطفوی (15))
ـ اگر چنین نبود (یا بیم این نبود) که می‌شدند (یا بشوند) مردمان امتی (یا گروهی یا جماعتی یا ملتی…) واحد (یا یک یا یگانه) در کفرورزی (یا دنیاطلبی یا گمراهی یا شرک) (برزی (16)، برقعی (17)، ابراهیمی (18)، ابطحی (19)، بهرام پور (20)، ثقفی (21)، حداد عادل (22)، خانی و ریاضی (23)، رضایی (24)، سراج (25)، صادقی (26)، صالحی (27)، طاهری (28)، صلواتی (29)، قرائتی (30)، قرشی (31)، کاشانی (32)، بلاغی (33)، حجتی (34)، خرمدل (35)، خرمشاهی (36)، خسروی (37)، رهنما (38)، زمانی (39)، صادق نوبری (40)، طبرسی (41)، فولادوند (42)، فیض الاسلام (43)، کاشفی (44)، کرمی (45)، مجتبوی (46)، محمود حسن (47)، محمودیان (48)، مشکینی (49)، مکارم (50)، موسوی گرمارودی (51)، موسوی همدانی (52)، نسخه پنجم هجری (53)، نسخه دهم هجری (54)، نسفی (55)، یاسری (56))
چند ترجمه را هم که واجد توضیحات بیشتری یا دارای تفاوتهایی هستند و ذیل دسته اول قرار می‌گیرد، نیز عیناً نقل می‌نمایم:
ـ انصاریان: «و اگر (بهره مندی کفار از انواع نعمتهای مادی و معیشت معمولی بسیاری از مؤمنان سبب) این نبود که همه مردم (به خاطر ضعف ایمان و ناآگاه بودن به حقایق) بر محور کفر امتی واحد شوند…»(57)
ـ بازرگان: «و اگر نبود (که در صورت رفاه مطلق) همه مردم (در دنیاپرستی) جامعه‌ای همسو می‌شدند… (این نگرانی به نظر می‌رسد بیشتر به خاطر مؤمنین یا توده‌های متوسط مردم باشد که مبادا دچار شبهه شده و گمان برند که خدا آنها را فراموش کرده و یکسره مواهب مادی خود را بی حد و حصر در اختیار منکران قرار داده است.)(58)
ـ بهبودی: «و اگر نه آن بود که مردم ناشکیبِ حریص همه، بر یک سنت و یک روش راه زراندوزی و دنیاپرستی را بپویند…»(59)
ـ صفارزاده: «و اگر این خطر وجود نداشت که انسانها از حکم آزمون الهی محروم گردند و امتی واحد در دنیاطلبی بوجود آید…»(60)
اکثر ترجمههای مشمول دسته دوم را می‌توان در قالب یک حالت به صورت «اگر چنین نبود (یا بنا نبود) که هستند (یا بودند) مردمان امتی (یا گروهی یا جماعتی یا ملتی …) واحد (یا یک یا یگانه یا یک نوع)» جمع بندی نمود. (ارفع (61)، الهی قمشه‌ای (62)، ترجمه تفسیر طبری (63)، حلبی (64)، خواجوی (65)، سورآبادی (66)، شاهین (67)، فارسی (68)، کاویانپور (69) ، معزی (70) ، نسخه 759 (71))
مابقی ترجمههای مشمول دسته دوم عیناً نقل می‌شوند چرا که در رساندن مفهوم گویاترند:
ـ آیت اللهی : «و اگر نه این بود که خواستیم مردم در تحت یک نظام قرار گیرند…»(72)
ـ امین: «و اگر نبود برای آنکه بایستی مردم ملّت واحده باشند (و باجتماع زندگانی نمایند)…»(73)
ـ صفوی: «دارایی‌ها و زر و زیور دنیا نزد خدا بی‌ارزش است، و لذا اگر تقدیر الهی بر این نبود که همه مردم ـ چه مؤمن و چه کافر ـ در دستیابی به وسایل زندگی یکسان باشند…»(74)
ـ میبدی: «و اگر نه آن بودی که ـ ما خواستیم که ـ مؤمن و کافر، ـ در عیش این جهان ـ چون هم باشند، ـ توانگران و درویشان ـ …»(75) (خرمشاهی از قول میبدی در کشف الاسرار می‌نویسد: «رب العالمین را ایشان نمود که این دنیا و مال دنیا (را) محلی و قیمتی نیست، اگر نه حکمِ رفته و سابقه ازل بودی که خلق باید چون هم باشند به توانگری و درویشی …»)(76)
در پایان؛ این را نیز اضافه نمایم که در نسخه‌ای که نگارنده از ترجمه رازی در دست دارد،(77) ترجمه وی را مشمول دسته دوم می‌نمایاند، اما خرمشاهی از قول رازی می‌نویسد: «اگر نه آنستی که مردم دنیاجوی شوند و دنیا دست گیرند…»)(78) که متناسب دسته اول می‌باشد.
نیما حق پور ـ 10 بهمن 1396
www.t.me/pazeljahanbini
پی‌نوشتها :
1ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابراهیم عاملی
2ـ قرآن کریم، ترجمه ساده و روان فارسی، هوشنگ آبان، مأخذ: اینترنت
3ـ ترجمه قرآن کریم، عبدالمحمد آیتی، ناشر چاپی: جمهوری اسلامی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
4ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمود اشرفی تبریزی
5ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه مسعود انصاری خوشابر
6ـ قرآن کریم، ترجمه قدرت الله بختیاری نژاد، انتشارات سرمایه سخن، چاپ دوم 1393
7ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید محمد ابراهیم بروجردی
8ـ ترجمه قرآن ابوالقاسم پاینده، مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان (ناشر چاپی: گوتنبرگ)
9ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه کاظم پورجوادی
10ـ مأخذ ترجمه حسین تاجی گله‌داری یک نرم افزار اندرویدی بنام Quran می‌باشد.
11ـ ترجمه جدولی قرآن کریم به زبان فارسی، عبدالله خاموش هروی، چاپ اول 1386
12ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان
13ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابوالحسن شعرانی
14ـ نرم افزار نور، عباس مصباح زاده، سازمان انتشارات بدرقه جاویدان، چاپ اول 1380
15ـ تفسیر روشن، حسن مصطفوى، مرکز نشر کتاب، 1367
16ـ القرآن الکریم، ترجمه اصغر برزی، ناشر چاپی: بنیاد قرآن و عترت، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
17ـ ترجمه تابش قرآن، سید ابوالفضل ابن الرضا برقعی قمی، صفحه آرایی و ترتیب: گروه علمی فرهنگی موحدین
18ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه حسین ابراهیمی
19ـ مأخذ ترجمه سید حسن ابطحی یک نرم افزار اندرویدی بنام «انوار وحی» می‌باشد.
20ـ تفسیر یک جلدی مبین، ابوالفضل بهرام پور، انتشارات آوای قرآن، چاپ سوم 1391
21ـ روان جاوید (در تفسیر قرآن مجید)، محمد ثقفی تهرانی، ناشر چاپی: برهان (1398 ق)، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
22ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه غلامعلی حداد عادل
23ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا خانی و حشمت الله ریاضی
24ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد علی رضایی اصفهانی
25ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا سراج
26ـ ترجمان وحی، ترجمه و تفسیر محمد صادقی تهرانی، انتشارات شکرانه، چاپ اول 1385
27ـ القرآن الکریم، ترجمه نعمت الله صالحی نجف آبادی، ویراستار محمد علی کوشا، انتشارات کویر، چاپ اول 1394
28ـ قرآن مبین (ویرایش سوم)، علی اکبر طاهری قزوینی، انتشارات قلم، چاپ دوم 1395
29ـ قرآن کریم، ترجمه محمود صلواتی، انتشارات مبارک، چاپ اول 1387
30ـ قرآن کریم، ترجمه محسن قرائتی، ناشر چاپی: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، ناشر دیجیتالی: وبسایت ام الکتاب
31ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید علی اکبر قرشی
32ـ کتاب مبین، ترجمه و تفسیر قرآن کریم، شیخ نورالدین کاشانی (ترجمه در سال 1120)، بکوشش رسول جعفریان، مرکز تحقیقات رایانهای حوزه علمیه اصفهان، چاپ دوم 1393
33ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد جواد بلاغی نجفی
34ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید مهدی حجتی
35ـ تفسیر نور، ترجمه مصطفی خرم دل، نشر احسان، چاپ دهم 1393
36ـ قرآن حکیم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات دوستان، چاپ اول 1384
37ـ نرم افزار نور، ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن، سید غلامرضا خسروى حسینى، انتشارات مرتضوى، چاپ دوم 1375
38ـ ترجمه و تفسیر رهنما، زین العابدین رهنما، ناشر چاپی: کیهان، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان.
39ـ ترجمه روشنگر قرآن کریم، کریم زمانی، نشر نامک، چاپ اول 1391
40ـ قرآن مجید با تفسیر کشف الحقایق، ترجمه حاج عبدالمجید صادق نوبری، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، چاپ دوم 1383
41ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابوعلی فضل بن حسن
42ـ قرآن حکیم و شرح آیات منتخب، ترجمه محمد مهدی فولادوند، انتشارات مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول 1389
43ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید علی نقی فیض الاسلام اصفهانی
44ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان
45ـ قرآن مجید، ترجمه علی کرمی فریدنی، انتشارات حلم، چاپ دوم 1388
46ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی
47ـ ترجمه تحت اللفظی قرآن کریم، مولانا محمود حسن (شیخ الهند)، تصحیح، بازترجمان و ویرایش: محمدعلی کوشا، نشر احسان
48ـ آموزش ترجمه و مفاهیم قرآن کریم، مهدی محمودیان، شرکت چاپ و انتشارات اسوه، چاپ چهاردهم 1396
49ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علی مشکینی
50ـ قرآن مجید، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن کریم
51ـ قرآن کریم، ترجمه سید علی موسوی گرمارودى، ناشر چاپی: قدیانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
52ـ القرآن الکریم، ترجمه از تفسیر قیم المیزان، سید محمد موسوی همدانی، مؤسسه انتشارات یادمان فلسفی، چاپ اول 1384
53ـ ترجمه قرآن موزه پارس از مترجمی ناشناس، (ظاهرا متعلق به قرن پنجم) به کوشش دکتر علی رواقی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران (سال 2535 شاهنشاهی)
54ـ قرآن کریم، برگردانی کهن از قرآن کریم، مترجم: نامعلوم (ظاهرا متعلق به قرن دهم) به کوشش دکتر علی رواقی، گروه نشر آثار فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، چاپ اول 1383
55ـ تفسیر نسفی، ترجمه‌ای کهن از قرآن مجید به فارسی موزون و مسجع به ضمیه آیات، امام ابوحفص نجم الدین عمر بن محمد نسفی (462 ـ 538)، به تصحیح دکتر عزیزالله جوینی، انتشارات سروش، چاپ دوم 1390
56ـ قرآن مجید، ترجمه محمود یاسری، ناشر چاپی: بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج)، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
57ـ القرآن الکریم، ترجمه حسین انصاریان، نشر تلاوت، چاپ یازدهم 1394
58ـ نرم افزار اندرویدی قرآن حکیم (نسخه 6.1)، ترجمه عبدالعلی بازرگان
59ـ معانی القرآن، ترجمه و تفسیر محمدباقر بهبودی، نشر علم، چاپ اول 1395
60ـ قرآن حکیم با ترجمه فارسی و انگلیسی، طاهره صفارزاده، انتشارات کلهر، چاپ اول 1384
61ـ القرآن الکریم، ترجمه سید کاظم ارفع، ناشر چاپی: فیض کاشانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
62ـ قرآن مجید، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات اسوه، چاپ دوم
63ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395
64ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علی اصغر حلبی
65ـ القرآن الحکیم، ترجمه محمد خواجوی، انتشارات مولی، چاپ اول 1369
66ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395
67ـ قرآن کریم، ترجمه داریوش شاهین (اینترنت)
68ـ القرآن کریم، ترجمه جلال الدین فارسی، ناشر انجام کتاب، چاپ اول 1369
69ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه احمد کاویانپور
70ـ القرآن الکریم، ترجمه محمد کاظم معزی، نشر صابرین، چاپ دوم 1387
71ـ ترجمه‌ای فارسی از قرآن مجید، به کوشش علی رواقی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول 1386 (نسخه شماره 1089 آستان قدس رضوی از مترجمی ناشناس که در سال 759 کتابت شده است)
72ـ ترجمه قرآن با الهام از نظریات علامه طباطبایی، مهدی آیت اللهی (دادور)، ناشر چاپی: جهان آرا، ناشر دیجیتالی: ام الکتاب
73ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سیده نصرت امین
74ـ ترجمه قرآن بر اساس المیزان، سید محمدرضا صفوی، دفتر نشر معارف، چاپ دوم 1389
75ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395
76ـ قرآن حکیم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات دوستان، چاپ اول 1384
77ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول 1395
78ـ قرآن حکیم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات دوستان، چاپ اول 1384