عباس کاظمی، دانشیار مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در گفتگو با «دنیای اقتصاد» با بیان اینکه جامعه ایرانی از سیاسی شدن نسل های دهه هفتاد و هشتاد شگفت زده شده است، تأکید کرد: دهه هشتادی ها نسل گوشی های هوشمند هستند، در بازی های یارانه ای کار تیمی، گروهی و تعاملی را می آموزند و به همین دلیل در بزنگاه ها دور یکدیگر جمع می شوند و برخلاف دهه ۶۰ با برنامه های تلویزیونی بیگانه هستند و حتی بسیاری از چهره های سیاسی را هم نمی شناسند. این نسل را می توان نسل نو تو خواند.هیجانات و سن و حتی سبک زندگی دهه هشتادی ها بیشتر برای تخریب حضورشان در اعتراضات اخیر از سوی برخی مطرح می شود. اعتراضاتی که سر ندارد یا هزار سر است. معترضانی که از پای ایکس باکس و شبکه های اجتماعی بلند شدند و پای به خیابان برای اعتراض گذاشتند. تک تک ساز و برگ زندگی آنها اسباب تحقیرشان شده است. کسانی که تا چند روز پیش متهم به بی خیالی بودند، حالا بسیاری را حیرت زده کرده اند. دکتر عباس کاظمی، جامعه شناس و دانشیار مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در گفتگو با «دنیای اقتصاد» از نو نوجنبش ها می گوید که بر بستر شبکه های اجتماعی شکل می گیرد و شهروندان آنها که عمده شان دهه هشتادی هستند، از ترس آینده شان و با همه داشته شان اعتراض می کنند.
• در اعتراضات اخیر بار اصلی بر دوش دهه هشتادی ها افتاده است و آنها بیش از سایر گروه ها و نسل ها دیده شده اند. این در حالی است که مشاهدات میدانی نشان می دهد پدر و مادرها نیز در کنار آنها بودند. اما جسارت دهه هشتادی ها بیش از سایران به چشم می آید. کسانی که همیشه متهم به ترسو بودن از سوی این نسل می شوند. چرا این قدر این نسل دیده شدند؟
همان طور که گفتید همه کسانی که در این اعتراضات شرکت کردند، دهه هشتادی نبودند، اما این همچنان پرسش مهمی است که چرا این حرکت اعتراضی به نام دهه هشتادی ها تمام شده است؟ دلایل متعددی برای آن می توان برشمرد. یکی اینکه حضور نوجوانان و دبیرستانی ها در اعتراضات سیاسی در مقایسه با اعتراضات چند دهه اخیر پدیده ای نوظهور است. برای مثال در اعتراضات ۸۸ ، ۹۶ و ۹۸ و نسل دانش آموزی حضوری معنادار نداشتند. این برای نخستین بار پس از انقلاب ۵۷ است که نوجوانان هم به میدان اعتراض سیاسی پیوستند و از این نظر، مایۀ شگفتی تحلیل گران و گروه های دیگر شده اند. دلیل دوم نوع نگاه کلیشه سازی بوده است که نسل های قبلی به نسل های جوان و نوجوان یعنی از دهه ۷۰ به بعد داشته اند. ٢ سال گذشته، تحقیقی در زمینه نسل ها انجام دادم که در آن نسل های دهه ۶۰ و قبل از آن نسل های بعدتر از خود را با برچسب های فردگرا، لذت طلب، مصرف گرا و بی آرمان و غیرسیاسی تعریف می کردند. نکته مهم در این تحقیق برچسب جسور بودن بود که معتقد بودند نسل جدید جسارت بیشتری در کنار گذاشتن ارزش های والدین دارند. به نظرم این جسور بودن می تواند توضیح دهنده بسیاری از پدیده های اطراف ما باشد. به نظر من این مؤلفه دومی است که به ما توضیح می دهد که چرا اغلب مردم شگفت زده شده اند؛ چرا که به نظر می آید این نسل مصرف گرایی که اغلب تحلیل گران پیش از این نقد کرده بودند به ناگاه به نسلی «بیش از اندازه سیاسی» تبدیل شده است. مؤلفه سومی که فکر می کنم باعث شده شگفتی ایجاد شود، به میانساله شدن جامعه برمی گردد. جامعه ای که میانگین سنی اش از مرز ۳۶ -۳۵ سال رد شده است. اگر به توییتر و اینستاگرام رجوع کنید، کاربران از ۴۰ سالگی و از سال های گذشته که دستاوردی نداشته اند و آینده ای که در پیش ندارند، حرف می زنند. حضور یکباره نوجوانان در اعتراضات در جامعه ای که اکنون میانسال و بزرگسال شده است بسیار معنادار می شود. این در حالی است که در انقلاب ۵۷ -۵۶ نیز نوجوانان و بچه های دبیرستانی حضور فعال داشتند و آن زمان به دلیل ساخت سنی جوان جامعه، چنین پرسش هایی طرح نمی شد و حضور جوانان معمایی و عجیب و غریب نبود. اما الان همین حضور، عجیب و غریب شده است، زیرا نگاه جامعه به سنین میانه و خودش است که نوعی محافظه کاری و در عین حال آرمان گرایی را تعریف می کرد، اما در نهایت باور نداشت این گروه جوان که در شبکه های اجتماعی چشم باز کرده و با بازی های اینترنتی بزرگ شد، حتی بدون تجربه و پیشینه سیاسی که ما در چندین دهه کسب کرده ایم، چشم باز کرده و خارج از جهان بیرونی که ما تعریف می کنیم، مایه تحول شوند. این نسل حالا نشان داده که همه فشارهای نسل های دیگر را بر دوش خودش احساس می کند، آن آینده نسل میانسال، آینده ای که در «اکنون» نسل نوجوان سپری می شود در پیش روی آنان قرار دارد. این گونه است که نسل جوان برای آیندۀ نیامدۀ خود، معترض است!
• این جسارت از کجا می آید؟ این جسارت را در نسل های دیگر در اعتراضات پیشین ندیده ایم؟
پدیده اعتراضات اخیر را که اکنون کمی زود است نام جنبش بر آن بنهیم، باید چند بعدی و پیچیده و تام نگاه کرد و من اکنون از درک جامع نگر آن عاجزم. با این حال می توان ابعاد بیشتری از موضوع را نگاه کنیم. اول آنکه پدیده ای که از آن صحبت می کنیم با گروه های سنی مرتبط است، اما به آن محدود نمی شود. بنابراین خصلت نوجوانان با نوعی جسارت و بی باکی و عدم تعلق به وابستگی های زندگی همراه است. این گروه سنی تعلقات و نگرانی های نسل های بزرگ تر را ندارد. برای مثال شغلی ندارد که از دست بدهد، همسر و فرزندی ندارد که نگرانش باشد، این نسل راحت تر می تواند دربارۀ آرمان هایش فکر کند. همیشه همین گونه بوده است. نسلی که نزدیک ترین ویژگی را با پدیدۀ پرولتاریای مورد نظر مارکس دارد، چرا که چیزی جز پاره کردن زنجیرهایش در پیش رویش نمی بیند. اما می توان یک گام از خصایص سنی پیش رفت و به برخی خصیصه های نسلی نیز توجه کرد. نسل معترض امروز، نسلی است که با دستگاه های تبلیغی و ارشادی حکومت کمترین ارتباط را داشته اند. تحقیقات متخصصان رسانه در ایران نشان داده است که این نسل را می توان با مفارقت از تلویزیون و رسانه های متعارف رسمی بازشناسی کرد. بنابراین نسلی است که «نو تی وی» (نو طV) نام گرفته است. نسلی که برخلاف دهه ۶۰ و ۷۰ با تلویزیون ایران و برنامه کودک تلویزیون بزرگ نشده است. بعدها به احتمال زیاد هیچ گاه اخبار تلویزیون را ندیده است. اما در عوض این نسل، درون شبکه های اجتماعی متولد شده است. نسل گوشی های هوشمند و نسل ایکس باکس است و در بازی های رایانه ای کار تیمی و جمعی را یاد گرفته است. درست وقتی که والدین گمان می کردند که این نسل در گوشی های هوشمندشان مشغول بازی و سرگرمی اند آنان از طریق شبکه هایی چون اینستاگرام اخبار و حوادث را دنبال می کردند و به تدریج آگاهی اجتماعی و سیاسی شان را افزایش می دادند. جای شگفتی است که اگر بگوییم فضای مصرفی در برهه هایی می تواند موقعیتی متضاد با خود را بیافریند.
و حالا اگر یک گام پیش تر برویم، می بینیم که این اعتراضات از مولفه نسلی هم فراتر می روند و با مقولاتی کلان تر و مطالبات فرانسلی روبه رو خواهیم شد. به این معنا کوته فکری است که حرکت اعتراضی اخیر را صرفا حرکتی منفصل از رویدادهای پیش از خود درک کنیم. اعتراضات ۹۷ و ۹۸ و ۸۸ و حتی پیش از آن. در یک تصویر بزرگ تر، این بخشی از حرکتی است که از مشروطه به این سو برای حاکمیت قانون و آزادی های مدنی و عدالت خانه شروع شده است. مجموعه ای از مطالبات انباشته شده و بی پاسخ درون این اعتراضات وجود دارند به این معنا ما با زنجیره ای از اعتراضات روبرو هستیم و اگر این حرکت های اعتراضی را به هم متصل ببینیم، تصویری بزرگ تر از مسیری که جامعه در پی آن است، بر ما روشن می شود.
• موضوع گیم و شبکه اجتماعی که به آن اشاره کردید، همان موضوعی است که برخی نیز به آن استناد می کنند، برای تقلیل این جریان. به عنوان نسل گیمرها و همه چیز را منتسب می کند به هیجانات خاص سنی شان. آیا می تواند این نظریه درست باشد؟
موضوع بازی های رایانه ای نمی تواند بی تأثیر باشد، اما تقلیل اعتراضات به آن خطایی آشکار خواهد بود. بازی های رایانه ای نوعی فعالیت جمعی را به بچه ها آموزش دادند و فقط نباید بر بعد خشونت گری آن محدود شد. در طول کل دوران کرونا، بچه ها از طریق شبکه های اجتماعی و بازی های اینترنتی جامعه پذیر شده اند. اما خشونت های موجود در خیابان را نمی توان به این بازی ها فروکاست. هیجانات، همیشه بخشی از پدیدۀ اعتراض و انقلاب هستند (من صرفاً از بعد جامعه شناسی نگاه می کنم و این خشونت ها را به هیچ وجه تأیید نمی کنم). اما هیچ انقلاب و جنبش و حتی اعتراض موفقی، با صرف هیجان کار خود را جلو نبرده است. همیشه عقلانیتی پشت جنبش ها وجود دارد که مسیر تغییرات را هدایت می کند. رسانه ها در دو سو بیشتر این هیجانات را منعکس می کنند، اما این نوجوانان حرف های زیادی برای گفتن دارند. آنها بر سر سبک زندگی خود حرف دارند، به آزادی در زندگی معمولی خود فکر می کنند، برایشان آیندۀ ایران اهمیت دارد.
• شیوۀ اجتماعی شدن این نسل با نسل های پیشین بسیار متفاوت است. اینها در فضای وب و دسترسی آسان به شاهراه های ارتباطی در دنیا رشد کرده اند و نسل های پیشین در نهایت با ویدئو یا مدرسه و محیط های کوچک و بسته. حالا این دو، تقریباً کنار هم هستند. نقاط اشتراک و انفصال این دو نسل چیست؟
مطالباتی که انباشته شده اند، حلقۀ وصل اینهاست. فقدان چشم انداز یا این طور می توانیم بگوییم، تلاش برای برساختن چیزی به اسم رؤیای ایرانی، حلقۀ وصل جامعه است. حجم مهاجرت از کشور، اغلب به دلیل فقدان چشم انداز و رؤیای ایرانی است. برخی از افراد طبقات برخوردار، از ابتدا فرزندانشان را خارج از ایران متولد می کنند و بر می گردند تا زمان مناسبی مهاجرت کنند. چون از پیش برای زندگی فرزندانشان در اروپا یا آمریکا برنامه ریزی کرده اند. یعنی آنها برای ۲۰ و ۳۰ سال بعد فرزند تازه متولد شدۀ خود هم، چشم اندازی در ایران ندیده اند. این معنای زیادی برای خردمندان و محققان کشور دارد.
در دورۀ پهلوی هم نتوانستند رؤیای ایرانی را محقق کنند، بنابراین در دهۀ ۵۰، موج نارضایتی و مهاجرت شکل گرفت، چرا که اگر رؤیای ایرانی محقق می شد، انقلاب نمی شد. انقلاب ۵۷ خودش برهۀ ساخت رؤیا بود تا ایران را به جایی قابل سکونت برای همۀ ایرانیان تبدیل کند. به نظرم، جامعۀ ما هنوز برای ساخت این رؤیا دارد تلاش می کند. مؤلفه های زیادی وجود دارند که این جامعه را به هم متصل نگاه می دارد و یکی از مهم ترین آنها را در شعار «زن، زندگی، آزادی» می توان جست.
• این دهه هشتاد که ما از آنها حرف می زنیم در جغرافیای ایران با تفاوت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متفاوت و فرهنگی متفاوت پراکنده شده اند. حتی زیست متفاوتی با هم دارند. اینها چطور در یک ظرف قرار گرفتند و مطالباتشان را هماهنگ کرده اند؟ اشتراکات این جماعت چیست؟
چنان که پیش تر نیز گفتم، اعتراض که بخشی از آن بر دوش نسل دهه هشتاد سنگینی می کند، ادامۀ مطالباتی است که از پیش وجود داشتند و صرفاً مطالبات نسلی یا صنفی نیستند. جامعۀ ایران ظرف ۶ -۵ دهه، به واسطۀ شهرنشینی و شیوۀ زندگی شهری، به یک وحدت و یگانگی در موضوعات رسیده است. شهروندی که در ساری زندگی می کند و نوجوانی که در تهران زندگی می کند، مسائل مشترکی دارند، این مسائل مشترک باز می گردند به نوسازی که در جامعه ایران در این دهه ها رخ داده است و دسترسی هایی که از طریق شبکه اجتماعی به صورت برابر ایجاد شده اند، سبک زندگی، مد و الگوهای فراغت اینها، تابعی از معیارهای مشترک است. در واقع همان گوشی که دست شهروند اهوازی است، همان تقریباً در دست شهروند تهرانی است. شبکه های اجتماعی شان شبیه به هم است. پاساژهای مشترکی می روند. بازی های مشخصی می کنند، الگوهای فراغتی مشخصی دارند. ابژه های نسلی یکی از چیزهایی است که می شود گفت، این وحدت را در میان شهرهای مختلف ایجاد کرده است. البته باید پذیرفت که چیزهای متفاوتی نیز وجود دارند که آنها را از هم جدا می کنند، مانند قومیت و زبان. اما در عین، مؤلفه های جدا کنندۀ جامعه به خوبی نشان داده اند که از آنچه آنها را از هم جدا می کند، به عنوان یک فرصت استفاده می کنند، برای آنکه از نو به هم وصل شوند. احترامی که به همدیگر می گذارند، دل نگرانی هایی که مثلاً نسبت به اتفاقاتی که در مناطق مختلف ایران رخ داده اند، نشان می دهد که مسائل در سطح وسیع تری برای جامعه وجود دارند. همان شیوه و سبک زندگی که جوان اهوازی در اعتراضات دارد، بازتولید می شود و همه در شبکه های اجتماعی نمایش داده می شود و به این گونه حلقه وصل را امکان پذیر می کند. این نو نوجنبش ها– فراتر از نوجنبشی هست که در دهه ۸۰ در غرب شکل گرفت- بر دوش شبکه های اجتماعی موبایل محور استوار شده است. به همان شیوه متکثر هستند و لیدری متکثر نیز دارند. هر فرد گاهی حس می کند می تواند نقش لیدر در یک فضای کوچک را داشته باشد. این طور نیست که هیچ گونه برنامه ریزی در درون شبکه ها نباشد، بلکه فردی که به یکسری افراد دسترسی دارد، می تواند تأثیرگذار باشد. این تأثیرات در میان گروه های ناشناس انباشت می شود و جامعه را تکانی به خود می دهد. این پیوندهای سست به تعبیر گرانوتر است که درون این شبکه ها اعتراضات را جلو می برد. بنابراین یک نقطه اتصال و انفصال از طریق شبکه های اجتماعی ایجاد می شود که آنها و مطالبات را هم، به هم متصل می کند. علایق و سلایق هم از طریق شبکه های اجتماعی به هم وصل می شوند و شبکه ها نقش بسیار مهمی در شکل دادن نسل جدید و این شیوه از اعتراضات که شاهد آن بودیم، دارند.
• موضوع از بحث حجاب شروع شد که می توان آن را از مسائل مرتبط با امر روزمره محسوب کرد، اما مطالبه آن از ساختار سیاسی، چنین موضوعی را خود به خود سیاسی می کند. در نهایت این امر روزمره است یا سیاسی؟
در دهۀ ۷۰، خیلی در این مورد بحث کردم. موضوع این بود که زندگی روزمره با امر سیاسی تلاقی دارد. یعنی فرهنگ، سبک زندگی، پوشش، قدم زدن در خیابان، تعامل با انسان های دیگر، قهوه خوردن، همه، امر سیاسی هستند. این تصوری غلط است که سبک زندگی و رفتارهای معمولی را از سیاست جدا کنیم. مطالعه من (کتاب پرسه زنی و زندگی روزمره ایرانی) روی دهۀ ۷۰ شهر تهران نشان داد که حتی پاساژ رفتن جوانان نیز امری سیاسی است. البته اگر سیاست را نه به معنای خاص کلمه درک کنیم، آن وقت می فهمیم که ما در دهۀ ۱۴۰۰ وارد مرحلۀ جدیدی از درک سیاسی از امر معمولی شدیم. زندگی معمولی و روزمرۀ ما امروزه، بیش از هر زمان دیگر به سمت رادیکالیزه شدن پیش رفته است.
• حالا چرا خیابان؟ وقتی در دست حکومت است و به سرعت می تواند اقتدار خود را به نمایش بگذارد. چرا مردم خیابان را برای اعتراض انتخاب می کنند؟
خواسته ها کجا مطرح شود؟ خیابان نزدیک ترین جایی است که آدم می تواند آنجا بیانگری کند و خود را نشان دهد. خیابان جایی است که به نمایش درمی آید، اتفاقاً جایی است که گروهی از مردم می توانند پیام شان را به قدرت برسانند. خیابان یک عرصۀ عمومی است و انتظار می رود که اعتراضات در یک عرصۀ عمومی شکل گیرد. ما چیزی به نام فضای عمومی داریم که آن را از فضای خصوصی جدا می کند. در عرصۀ خصوصی بی معناست که برای خواست عمومی، اعتراض کنیم، اما خیابان، میدان ها و پارک ها برای بیان اعتراضات تعریف شده اند، برای تغییر ساختار زندگی در شهر، برای تغییر شیوه های ساخته شدن شهر و جامعه. خیابان چنین جایی است و نباید گفت، چرا خیابان؟ اگر خیابان نباشد، کجا باید باشد؟ بنابراین حکومت ها اگر می خواهند خیابان را مدیریت کنند، باید احترام را برای تجمع عمومی قائل شوند که در آنجا شکل های مختلف زندگی جمعی شکل بگیرند. اعتراضات هم یکی از شیوه های زیستن زندگی جمعی است. مردم باید حرف های شان را بزنند تا اعتراضات روی شیوۀ مدیریت جامعه تأثیر بگذارند. اعتراض هم به این دلیل است که مردم تغییرات مورد انتظار را در طول دهه های اخیر به شیوه های مختلف مسالمت آمیز ندیده اند. مثلا راه انتخابات را بارها تجربه کردند، اما تغییرات را ندیدند. بعد تلاش کردند، NGO و سمن بسازند، آنها هم دچار محدودیت شدند. سعی کردند، انجمن صنفی و سندیکا تشکیل دهند که آن را هم محدود کردند، بعد هیچ کاری نکردند، فقط در خیابان راه رفتند، باز آنها دچار مشکل شدند …
• ظرف سال های گذشته، مشکلات اقتصادی متعددی داشته ایم، از رشد اقتصادی صفر تا برجامی که به نتیجه نرسیده است. آیا این عوامل هم اثر گذار بوده اند؟ و کدام بر دیگری سلطه دارد، اقتصاد بر اجتماع، یا برعکس؟
الان فضا به گونه ای نیست که بگوییم اقتصاد یا اجتماع یا سیاست. الان مسائل پیچیده و در هم تنیده شده اند. همه به هم وصل هستند، به گونه ای که حتی نمی توان آنها را جدا کرد، بنابراین انباشت مسائل متعدد وقتی کنار هم جمع می شوند، ابربحران ایجاد می کنند. وقتی حکومت ها نتوانند مسائل جزئی شان را حل کنند و مسائل انباشت شوند، شکل جدیدی از مسأله تولید می شود، بنابراین گروه های مختلف ناراضی را کنار هم جمع می کند. اعتراضات اخیر با وجود آنکه نسبت به اعتراضات پیشین، از نظر جمعیت در خیابان محدودتر بوده است، اما تعداد زیادی از معترضین به دلایلی صلاح ندانستند که حضوری خیابانی داشته باشند. آن مطالبات همچنان وجود دارند. اتفاقاً نباید صرفاً حضور خیابانی ملاک بررسی مطالبات مردم باشد. ظرف سال های اخیر، این طولانی ترین اعتراض بوده و حالا نوجوانان نیز به این جمع اضافه شده اند. این نخستین بار است که درخواست زنانه ای در این سطح در جامعه مطرح می شود. در حالی که در اعتراضات قبلی، همواره چنین درخواست هایی به اولویت های بعدی منتقل می شد. در اعتراضات اخیر، دو موضوع سبک زندگی جوانان و آزادی های دیگر برای زنان بسیار برجسته بوده اند و به این معنا نیست که مطالباتی که در اعتراضات سال های پیش طرح شده اند، کنار رفته باشند. چیزی که مسلم است، مطالباتی که این روزها طرح شده اند، برای همیشه بخشی از مطالبات فعال باقی خواهند ماند. جدا از این موضوع، دستاورد اجتماعی این اعتراض این بوده است که آگاهی جنسیتی در جامعه افزایش یابد. چیزی که در مورد نابرابری های جنسیتی لازم است بدانیم، این است که بخش عمده ای از این نابرابری ها از ساختار مردسالارانۀ جامعه بیرون می آید. از این نظر خوب است که جامعه نقدی به مفروضات جنسیتی خود در بستر فرهنگی داشته باشد.
منبع: دنیای اقتصاد،
مصاحبه گر: بهناز جلالی پور،
۱۷ مهر ۱۴۰١