۸ سال از عمر توافق هسته‌ای موسوم به برجام و ۵ سال از به کما رفتن آن می‌گذرد. در این روزها، این سئوال مطرح می شود که آیا برجام دوباره مورد توافق طرفین قرار خواهد گرفت و بحران هسته ای به پایان خود نزدیک می شود یا نه؟ در این نوشته علل مختلف امکان یا عدم امکان بازگشت به توافق را بررسی می کنم. اول ۵ علت مهم که بخاطر آنها توافق بر سر برجام ابتدایی دیگر عملا ممکن نیست، را توضیح می دهم.

۵ علت بیانگر عدم امکان بازگشت به برجام

1 ـ علت اول ذات رژیم و سیاست رهبرش می باشد. خامنه ای هنوز به وسیله یا امکانی برای بحران سازی نیاز دارد و از جمله همانطور که چندین سال است تکرار می کنم، تا زمانی که مسئله جانشینی اش حل نشده باشد، نمی خواهد مدیریت سیاست هسته ای را بعنوان ابزار حفظ و هدایت بحران از دست بدهد. بویژه که خودش برجام را اشتباه و مذاکرات برجامی را گول خوردن مسئولان [بخوانید ظریف] جمهوری اسلامی خوانده بود. از اینرو خامنه ای تا زمانی که قدرت را در دست دارد تن به عادی سازی روابط با غرب نخواهد داد حال این مسئله هر قیمتی برای میهن داشته باشد برای او مهم نیست. چنانچه 20 سال است که بحران اتمی ادامه دارد و او نه تنها هرگز اظهارنظر و یا اقدامی عملی برای پایان دادن به بحران هسته ای نکرده است بلکه تا آنجا که در توانش بوده به بحران نیز دامن زده است.

2 ـ از سوی دیگر، رئیس جمهور آمریکا جو بایدن، وارد مرحله مبارزات انتخاباتی برای دوره دوم ریاست جمهوری می شود. 18 ماه بیشتر به انتخابات باقی نمانده و با توجه به افکار عمومی آمریکا و دنیا نسبت به رژیم جمهوری اسلامی، بازگشت به برجام ممکن نیست و بایدن اینکار را برای انتخاب خود مضر می داند. در اصل، بایدن نگران است که او توافقنامه را امضا و رقیبش که فعلا ترامپ است در انتخابات از آن علیه او استفاده کند. اینبار مسئله کاملا با 4 سال پیش که نامزد ریاست جمهوری شده بود فرق می کند. در آنزمان او قول داده بود که به برجام باز خواهد گشت اما خامنه ای درست همانزمان را برای سخت کردن شرایط ایران انتخاب کرد و حال این امریکا است که می گوید عجله ای برای بازگشت به برجام ندارد و گفته های وزیر خارجه ایران، امیر عبدالهیان، در باره نزدیک بودن به توافق را تکذیب می کند.

3 ـ به غیر از بی میلی خامنه ای و بایدن، موضوع اساسی دیگر این است که اصولا هدف پایه ای کلیه برنامه گذاری هایی که در توافق موسوم به برجام تعبیه شده بود، این بود که زمان گریز هسته ای را حداقل به یکسال برساند. در تعریفی که بیشتر درباره برنامه هسته‌ای ایران استفاده می‌شود، زمان «گریز هسته‌ای» بر اساس تولید مواد شکافت‌پذیر تعریف و محاسبه می‌شود. یعنی زمان لازم برای اینکه جمهوری اسلامی بتواند اورانیوم لازم غنی شده تا 90 درصد که بکار ساخت بمب اتمی می اید را بدست آورد را می خواستند با برجام یکسال بگرداند تا در این بین بتوانند جلوی جمهوری اسلامی را بگیرند. اما اکنون این هدف اصلی برجام محلی ندارد. جمهوری اسلامی اگر تصمیم بگیرد، در عرض دو هفته می تواند اورانیوم 90 درصد غنی شده را تهیه کند و حتی اگر ایران بپذیرد که به برجام باز گردد و کلیه آنچه را که غنی کرده از بین ببرد و یا به خارج بفرستد، باز هم زمان گریز یکسال نخواهد بود بلکه به چند ماه تقلیل پیدا کرده است زیرا دانسته های ایران در زمینه تکنولوژی سانتریفوژهای پیشرفته را نمی توان از بین برد. ایران به اندازه کافی در زمینه غنی سازی پیشرفت داشته است که اگر زمانی تصمیم بگیرد بدنبال ساخت بمب اتمی برود، اورانیوم لازم را در عرض چند ماه غنی کند. از اینرو برجام علت وجودی خود را از دست داده است.

4 ـ روسها از آغاز، تمایلی به برجام نداشته اند و عملی کردن برجام را باز نگهداشتن دست جمهوری اسلامی برای نزدیک شدن به غرب می دانند و در شرایط فعلی ـ با توجه به جنگ با اوکراین ـ تمایلی کمتری به اینکار دارند. اکنون نیز با اینکه در ظاهر به امریکا اعتراض می کنند که چرا از برجام خارج شده است، بیشتر نگران اند که تکنوکراتهای جمهوری اسلامی از بازگشت به برجام استفاده کرده و روابط تنگاتنگی با اروپایی ها بسازند. در ترکیه بخوبی شاهد امری مشابه هستیم که روسیه پوتین، در جریان کمپین انتخاباتی از ارودغان علیه کمال قلیچدار اوغلو که به غربی ها نزدیکتر است حمایت می کند.

5 ـ باید اضافه کرد که بازگشت به برجام، بنوعی معنای انقضای تحریمهای موشکی را نیز می دهد. طبق برجام، این تحریمها 10 سال اعتبار دارند و از سال 2024 باید برداشته شوند. این موضوع نیز برای امریکایی ها و اسرائیلی ها قابل قبول نیست بویژه اینکه آنها در اصل، از تحولات موشکی جمهوری اسلامی بیشتر نگرانی دارند تا بمب اتمی که عملا نمی تواند از آن استفاده کند.

5 دلیل بالا به اختصار بما می گویند شانس بازگشت به برجام اولیه عملا نزدیک به صفر است. اما علل دیگری وجود دارند که نشان می دهند بدون توافقی هر چند کوچک نمی توان به وضعیت امروز ادامه داد. یعنی برجام به کنار گذاشته شود اما بر اساس ماهیت آن توافقی بین غرب و ایران صورت گیرد که هر دو طرف از رضایت نسبی برخوردار گردند. از اینرو، مدتی است از توافق “موقت” و یا توافق “کم در مقابل کم” سخن به میان می آید.

3 علتی که می تواند راه را برای یک توافق موقت و حداقلی باز کند

به‌نظر می‌رسد که در حال حاضر، اراده لازم برای انجام توافق در تهران و واشنگتن و اروپا وجود دارد، و با وجود دشوار بودن، یک توافق حداقلی و یا کم در برابر کم امکان بالایی دارد. درباره ماهیت توافق احتمالی، هنوز همه چیز روشن نیست اما حداقل 3 دلیل وجود دارد که امکان توافقی موقت را زیاد می کند.

1 ـ مکانیسم ماشه تا سال 2025 ممکن است و غرب که این امتیاز بزرگ را در برجام بدست آورد بدنبال جانشینی برای آن می باشد. تا به امروز کاربرد مکانیسم ماشه آن است که مانند شمشیر داموکلس بالای سر جمهوری اسلامی قرار گرفته است. اگر این تهدید به کنار رود، در صورت رفتن جمهوری اسلامی به سوی بمب، غرب مجبور خواهد شد به آنچه نمی خواهد یعنی حمله نظامی به تاسیسات ایران دست بزند. پس باید برای برجام هر چه زودتر نقشه جدیدی پیدا کرد تا جلوی وضعیت برخورد جنگی گرفته شود.

2 ـ بایدن مدعی است، خروج از برجام توسط ترامپ، اشتباه بود و باعث شده که ایران به بمب نزدیک تر شود. در توافقی کم در برابر کم، بایدن می خواهد که ایران، میزان غنی سازی خود را پایین آورد یعنی مواد غنی شده 60 درصدی را از بین ببرد و متعهد شود که از 20 درصد بالاتر غنی نخواهد کرد. او بدست آوردن چنین توافقی با جمهوری اسلامی را مثبت ارزیابی می کند زیرا به او اجازه می دهد که مدعی شود بدون اینکه به برجام بازگشته باشد موفق شده است ایران را در زمینه غنی سازی عقب ببرد و خطر ساختن بمب را دور کند. او حتی می تواند از این موضوع بصورت یک برگ برنده در انتخابات آتی امریکا استفاده کند و تبلیغ کند که جلوی برخورد نظامی با ایران و یا ساخته شدن بمب را گرفته است.

3 ـ جمهوری اسلامی، در شرایط فعلی نیاز به توافقی دارد که هم از میزان تنش بکاهد و هم اجازه دهد از پولهای بلوکه شده استفاده کند. طبق نوشته های مطبوعات غرب، دارایی های بلوکه‌شده ایران، در حسابهای بین‌المللی تا ۱۰۰ میلیارد دلار برآورد شده‌است. علاوه بر دارایی‌های بلوکه شده در ایالات متحده، بمیزان یک میلیارد و ۹۷۳ میلیون دلار، برخی دیگر از دارایی‌های دیگر ایران در سراسر جهان بلوکه شده‌اند. از ژانویه 2021، ایران امکان دسترسی به 7 میلیارد دلار در کره جنوبی، 6 میلیارد در عراق، 20 میلیارد در چین، 1.5 میلیارد دلار در ژاپن و 1.6 میلیارد دلار در لوکزامبورگ دارایی های بلوکه شده ناشی از فروش نفت را از دست داده است. این امکانات مالی کم نیستند و جمهوری اسلامی گمان می کند بتواند با این منابع مالی به وضع فلاکتبار اقتصادی خود سامان دهد. از اینرو، بدون اینکه به برجام بازگردد، با توافقی کم در قبال کم می تواند هم ابزار بحران را دست نگاه دارد و هم بخشی از دارایی ها را آزاد کند.

سه دلیل بالا بیانگر امکان دسترسی به توافقی موقت بین غرب و ایران است. البته موضوع هسته ای پیچیده تر است و ممکن است اصولا هیچ توافقی نیز انجام نگیرد. نتیجه اینکه؛ چه رژیم به برجام در کلیتش بازگردد ـ که امکانش نزدیک به صفر است ـ چه به توافقی موقت دست یابد و چه هیچکدام از این دو صورت نگیرد، برای کسانی که به اصول استقلال و آزادی و حاکمیت ملی باور دارند، روش اساسی باید در افشای پیگیر بی پایه بودن سیاست هسته ای جمهوری اسلامی و بویژه غنی سازی اورانیوم باشد. نباید در انتظار تغییری از سوی این رژیم بود و این وهم را ایجاد کرد ـ همانطور که بسیاری در زمان انعقاد برجام ایجاد کردند ـ که جمهوری اسلامی بدنبال راه حل جدی بحران هسته ای است. زمانی بخش بزرگی از جامعه، دروغ بزرگ ـ انرژی هسته ای حق مسلم ماست ـ را پذیرفته بود اما اکنون مردم اندک اندک به این باور جمعی نزدیک می شوند که سیاست هسته ای قمار رژیم بوده و به غیر از هزینه های نجومی برای ایرانیان دستاوردی نداشته است. نباید تاثیر افشاگریها را دست کم گرفت. توجه شما را به سخنان یکی از مسئولان رژیم که به تغییر ذهنیت مردم ایران اعتراف کرده جلب می کنم. محمد اسلامی، رییس سازمان انرژی اتمی و معاون رئیس جمهور، روز 12 اردیبهشت ماه امسال گفت: “با روایت‌گری که صورت گرفته و اتهامات ناروایی که به کشور نسبت داده شده و نیز موج سواری و تولید محتوایی که صورت گرفته، روند به گونه‌ای است که مسیر پیشرفت ما هر روز محدودتر و موانع هر روز زیادتر کرده و شرایطی به وجود آمده است که مردم ایران هم شاید نسبت به این موضوع یک ذهنیتی داشته باشند که هسته‌ای برای ما چه خاصیتی داشته و هزینه و فایده آن چه بوده است. ” این اعتراف از سوی مسئول مهم رژیم کاملا گویاست.

با ادامه افشاگری، با بیان حقایق، می توان و باید شاخ هسته ای این رژیم را شکست و به بازی فضاحت بار و پر هزینه 25 ساله این رژیم در این زمینه پایان داد. برای جمهوری اسلامی سیاست هسته ای در زمینه سیاست بین المللی، حکم مسئله حجاب در زمینه اجتماعی را دارد تنها با مقاومت و شفافیت بخشیدن به دروغهای نظام و نمایاندن راه درست است که می توان جلوی سو استفاده رژیم برای ادامه حاکمیتش را گرفت و ضربه ای کارساز به پیکر استبداد ولایت فقیه وارد کرد.

مهران مصطفوی 14 می 2023