به غیر از مسئله غنی سازی، یکی دیگر از سیاستهای جمهوری اسلامی در زمینه اتمی، ساختن راکتور اراک است که یکی از موارد تفاهمنامه ژنو درباره این موضوع است. قبل از بررسی سیاست اتمی ایران درباره راکتور اراک و آنچه در ژنو درباره این راکتور تصویب شده است، اطلاعات زیر را برای خوانندگان مطرح می کنم تا بهتر بتوانند درباره سیاست اتمی رژیم حاکم قضاوت کنند.

۱- علت رسمی ساخت راکتور اراک: جمهوری اسلامی مدعی است: «برای تهیه رادیو ایزوتوپها که مصارف مختلف پزشکی و صنعتی دارند و برای پیشبرد علم در زمینه نوترونها دست به ساخت نیروگاه اراک زده است. تاکنون ایران از نیروگاه تهران برای این امور استفاده کرده است اما از آنجا که این نیروگاه واپسین سالهای عمر خود را می گذراند و مستهلک شده است و از آنجا که نیاز ایران به رادیو ایزوتوپها زیاد شده است، لازم بود نیروگاه بزرگتری ساخته شود که در آینده، ایران بتواند نیازهای خود را در زمینه رادیو ایزوتوپها تامین کند». البته این دلیل کاملا منطقی است و از دید نگارنده نیز ایران به یک نیروگاه برای این امور نیاز دارد و استدلالها مطرح شده را درست می‌دانم. چنین راکتوری برای تولید انرژی نیست بلکه برای استفاده از تکنولوژی هسته ای در امور پزشکی و صنعتی است. بدین علت است که از این تاسیسات بنام نیروگاه اسم برده نمی شود بلکه آنرا راکتور اراک می نامند و چون توان آن، معادل ۴۰ مگاوات است، نام رسمی آن IR-40 می باشد.

۲- زمان بندی ساخت راکتور اراک: طرح ساختن راکتور اراک که ابتدا قرار بود در اصفهان ساخته شود، در زمان ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی ریخته شد و آقای حسن روحانی که از همکاران نزدیک او در آنزمان بود در جریان جزئیات طرح اولیه قرار داشت. کار ساخت مجتمع از سال ۱۳۷۷ خورشیدی آغاز شد و بهره برداری از این نیروگاه در سال ۱۳۸۵ و توسط محمود احمدی نژاد انجام گردید. در ماه مه سال ۲۰۰۳ ایران به آژانس بین المللی انرژی اتمی اطلاع داد که بنای راکتور ۴۰ مگاواتی اراک از سال ۲۰۰۴ آغاز خواهد شد. ساخت این راکتور از سال ۲۰۰۴ شروع شد و قرار بود از سال ۲۰۰۹ شروع به کار کند اما تا امروز فعالیت خود را آغاز نکرده است. مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارش اخیر خود درباره ایران خبر داده است که ایران در نامه ای به تاریخ یکشنبه ۳ شهریور ۱۳۹۲ (۲۵ اوت ۲۰۱۳) به آژانس اطلاع داده است که به دلایل ساختمانی، قادر نیست راکتور اراک را در تاریخ اعلام شده راه اندازی نماید. در ماه ژوئیه سال گذشته و در هفته های پایانی دولت محمود احمدی نژاد، فریدون عباسی رییس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی وقت اعلام داشت که واحد یاد شده در سال ۲۰۱۴ آغاز به کار خواهد کرد [۱]. در نتیجه با روی کار آمدن مدیریت جدید، بعد از «انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲»، تاریخ شروع کار این راکتور فعلا نامعلوم است.

۳- ویژگی های راکتور اراک: این راکتور همانطور که گفته شد برای تولید برق نیست بلکه برای ساخت رادیو ایزوتوپها و تحقیق در امور علم نوترونی است. جالب ترین ویژگی این راکتور این است که با آب سنگین کار می کند. در راکتورهای بوشهر و تهران که اولی برای تولید برق و دومی برای تولید رادیو ایزوتوپهاست از آب سبک استفاده می کنند. مهمترین تفاوت بین راکتور آب سبک و آب سنگین این است که سوخت راکتورهای آب سبک مانند بوشهر و تهران اورانیوم غنی شده است و سوخت راکتور اراک اورانیوم طبیعی است، این فرایند نیاز به اورانیوم غنی شده را مرتفع می کند اما طراحی این راکتورها پیچیده و تولید آب سنگین نیز هزینه بر است. در راکتورهایی که با آب سنگین کار می‌کنند سوخت راکتور که اورانیوم طبیعی است به مرور تبدیل به پلوتونیم می شود. بعنوان مثال راکتور اراک بعد از یکسال کار کردن، چیزی حدود ۱۰ کیلو پلوتونیم تولید خواهد کرد که این میزان پلوتونیم برای ساختن یک بمب اتمی کافی است.

۴- ساختن بمب اتمی از طریق زباله راکتور اراک: برای اینکه بتوان از طریق راکتور اراک بمب اتمی درست کرد، اولا این راکتور باید حداقل یکسال یعنی در بهترین حالت تا آخر سال ۲۰۱۶ کار کند، بعد ایران باید توانایی جدا کردن پلوتونیم زباله سوخت از بقیه سوخت را پیدا کند. اینکار نمی تواند فورا صورت گیرد زیرا حرارت سوخت بالاست و سوخت باید مدتی حدود یکسال در استخرهای خنک کننده قرار گیرد. بعد از خنک شدن نیز بازفراآوری (Reprossecing) پلوتونیم کار ساده ای نیست و ایران اکنون امکانات بازفراآوری (جدای سازی) پلوتونیم را ندارد. در نتیجه در بهترین حالت ایران نمی تواند قبل از پایان سال ۲۰۱۷ پلوتونیم لازم برای ساخت بمب را داشته باشد که البته داشتن پلوتونیم نیز کافی نیست بلکه ساخت خود بمب و داشتن موشکهای مناسب نیز لازم است که ایران فعلا تکنولوژی لازم برای اینها را نیز ندارد. پس از دید نگارنده ترس از ساختن بمب از سوی ایران از طریق راکتور اراک بیهوده و بی معناست، بویژه که اگر ایران صنعت فراآوری پلوتونیم از سوخت را داشته باشد، نمی تواند آنرا براحتی مخفی کند و ردیابی آن بسیار ساده است زیرا بازفراآوری سوخت مصرف شده باعث پخش گازهایی در هوا خواهد شد که حتی اگر ناظران آژانس بین المللی اتمی در محل حضور نداشته باشند از طریق هوا می توان محل بازفراآوری پلوتونیم را تشخیص داد.

بالاخره اینکه اگر ایران بپذیرد که آژانس نظارت کامل بر راکتور اراک داشته باشد، چنانچه در تفاهمنامه ژنو پذیرفته است و سوخت استفاده شده را همچون سوخت راکتور بوشهر در اختیار آژانس یا یک کشور خارجی بگذارد، دیگر کوچکترین نگرانی درباره استفاده نظامی از راکتور اراک باقی نمی ماند در نتیجه اصرار اسرائیل و غرب در خطرناک خواندن این راکتور غیر قابل قبول است و تبلیغی برای فشار آوردن به رژیم ایران در مذاکرات است. لازم به یادآوری است که اسرائیل تاکنون دو راکتور در حال ساخت در عراق و سوریه را بمباران کرده است که هر دو از نوع راکتور آب سنگین بوده اند.

۵- توافقنامه ژنو و راکتور اراک: در این توافقنامه درباره راکتور اراک چنین آمده است: «ایران اعلان می‌کند که فعالیتهای خود در تأسیسات غنی سازی سوخت نطنز، فردو یا راکتور اراک، که در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با عنوان IR-40 شناخته می‌شود، را گسترش (further advances) نخواهد داد». در ضمیمه این قرارداد تصریح شده است: «ایران نگرانی‌های مربوط به ساخت و ساز در راکتور اراک را بر طرف می‌کند؛ در مدت این بازه ۶ ماهه راکتور به کار نخواهد افتاد یا سوخت یا آب سنگین به آن تزریق نمی‌شود؛ همچنین سوخت اضافی برای این راکتور مورد آزمایش قرار نمی‌گیرد یا سوخت بیشتری برای آن تولید نمی‌شود و همچنین تأسیسات باقی مانده برای اتمام کار نیروگاه، استقرار پیدا نمی‌کند». [۲]

در نتیجه ایران پذیرفته است که راکتور اراک را راه نیاندازد. فشار آمریکایی ها در باره این راکتور بعد از توافقنامه ژنو حتی بیشتر شد و «وندی شرمن» معاون وزیر خارجه آمریکا در امور سیاسی و رئیس تیم مذاکره کننده آمریکا در گروه ۱+۵ در مصاحبه با شبکه «پی بی اس» در خصوص توافق نهایی ایران و ۱+۵ گفت: «آمریکا احتمالاً در توافق نهایی و جامع با ایران در خصوص برنامه هسته‌ای این کشور، به تهران اعمال فشار می‌آورد تا با برچیدن بخشی از رآکتور آب سنگین اراک موافقت کند. توافق جامع شامل از بین بردن بخش زیادی از زیر ساخت آنها می‌شود زیرا، به صراحت بگویم، ما مطمئن نیستیم که ایران به رآکتور ۴۰ مگاواتی آب سنگین اراک برای اهداف صلح‌آمیز نیاز داشته باشید.» [۳]

۶- سیاست فریب رژیم و سئوال بی جواب: با توجه به اطلاعات بالا، سئوال اساسی این است که چرا کشوری که به غنی سازی نیاز نداشته اما با اصرار سیاست غنی سازی را با هزینه های بسیار سنگین پیش برده است برای استفاده از تکنولوژی هسته ای در امور پزشکی و صنعتی راکتوری می سازد که در آن از اورانیوم طبیعی استفاده می شود که نیازی به غنی سازی ندارد؟ چگونه است که راکتور تهران که نیاز به اورانیوم غنی شده دارد و ایران تجربه ۴۰ سال استفاده از آن را دارد تبدیل به مدل دیگری می شود که در آن نیاز به غنی سازی نیست؟ مگر سیاست غنی سازی همان سالهایی که طرح ساختن راکتور جانشین برای راکتور تهران ریخته شد، طرح ریزی نشده است؟ پس چگونه است که از سویی ایران دست به غنی سازی می زند ولی روزی که می خواهد اولین نیروگاه خود را درست کند راکتوری را انتخاب می‌کند که نیاز به غنی سازی نداشته باشد؟ در واقع پیشگام ساختن نیروگاههای آب سنگین کشور کاناداست که این گونه نیروگاهها را که با اورانیوم طبیعی کار می کند از سال ۱۹۵۰ تولید می کند اما علت انتخاب کانادا این بود که نمی خواست یا نتوانست دست به غنی سازی بزند و اکنون نیز داری صنعت غنی سازی نیست. اصولا بغیر از کانادا که برای تولید انرزی بدون داشتن صنعت غنی سازی از تکنولوژی آب سنگین استفاده کرده است بقیه کشورهای با هدف ساختن بمب اینکار را کرده اند. هند و چین و پاکستان بمبهای پلوتونیمی خود را بر این اساس ساخته اند. این انتخاب بار دیگر همان گناه اولیه که استفاده از صنعت هسته ای برای امور نظامی و امنیتی بوده است را آشکار می کند [۴]. جالب این است که گفته می شود نیروگاه اراک مدل و الگویی برای ساختن نیروگاهای بزرگتر برای تولید انرژی بعنوان مثال نیروگاه اهواز است که البته گفته می شود سوختش از اورانیوم غنی شده با درصد خیلی کم، زیر ۳ درصد، خواهد بود. البته طرح نیروگاه اهواز در سال ۱۳۸۴ ریخته شده است و بگفته مسئول آن حداقل ۱۰ سال آینده هم بکار نخواهد افتاد.

– راه حل برای آینده: انتخابی که دولتمردان ایران کرده اند کار را به اینجا کشانده است که اکنون کلیه هزینه هایی که برای ساختن این نیروگاه شده است که البته کسی از مبلغ آن اطلاعی ندارد تا مدتی نا معلوم بدون استفاده خواهد ماند. در سال ۲۰۱۱ اقای هوینن معاون دبیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به ایران پیشنهاد داد: «تغییرات مهندسی در ساختن راکتور اراک انجام دهد تا تولید پلوتونیم این نیروگاه ۸۰ درصد کمتر شود [۵]» و این پیشنهاد آقای هوینن حتی در دانشکاه نوروژ مورد مطالعه قرار گرفت و به این نتیجه رسیدند که امکان تغییر مهندسی این نیروگاه وجود دارد [۶]. اما ایران این پیشنهاد را نپذیرفت و اکنون فشار غرب برای سو استفاده از رژیمی بغایت ضعیف که هست و نیست ایران را در قمار اتمی خود به باد داده است جلوی استفاده از راکتور اراک را می گیرد.

پیتر جنکینز در گفت و گو با دیپلماسی ایرانی می گوید: «راکتور ۴۰ مگاواتی اراک که در دست احداث است از جمله نگرانی های بسیاری از کشورها در ۱۰ سال اخیر به شمار می رود. زمانی که من نماینده انگلیس در آژانس بین المللی انرژی اتمی بودم، پیش نویس قطعنامه هایی را برای تصویب در آژانس تدوین کردم که از ایران می خواست عملیات ساخت این راکتور را آغاز نکند. البته ایران به طور سیستماتیک با این موضوع مخالفت داشت. مشکل این است که این راکتور به عنوان یک تولید کننده غیر موثر ایزوتوپ های دارویی طراحی شده و این در حالی است به شکل موثری در تولید پلوتونیم کارایی دارد. به همین دلیل یک اجماع بر سر ساخته نشدن تاسیسات آب سنگین اراک وجود داشت. اما اکنون توقف این پروژه دیگر یک گزینه عملی نیست. هرچند که اطمینان دارم E3+3 در این مورد تلاش خواهند کرد. اما شاید در این مرحله نهایی نیز بتوان طراحی راکتور را به نحوی تغییر داد که کارایی کمتری در تولید پلوتونیم داشته باشد و در مقابل کارایی این راکتور در بخش تولید ایزوتوپ های دارویی تقویت شود [۷]».

۳۰ ام نوامبر علی اکبر صالحی، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، برخلاف آنچه در تفاهمنامه ژنو در مورد راکتور آب سنگین اراک آمده است، گفت: «گفته‌اند اراک را باید متوقف کنید چون منشاء پلوتونیم است و می‌تواند در ساخت سلاح استفاده شود». صالحی این گفته را “از دروغ‌های بزرگ” خواند و افزود: «رفتار و گفتار شما نشان می‌دهد شما می‌خواهید ما راکتور آب سنگین اراک را نداشته باشیم یعنی می‌خواهید ما را از حق خودمان محروم کنید اما بدانید این خط قرمز ماست و به مانند غنی‌سازی هرگز از آن عدول نخواهیم کرد.» رییس سازمان انرژی اتمی داشتن رآکتورهای قدرت آب سنگین را از جمله حقوق ایران در چارچوب ان .پی .تی دانست و افزود: «می خواهیم در آینده بخشی از راکتورهای قدرت مان آب سنگین باشد، مانند ماشین که هم دیزلی و هم بنزینی است [۸]».

کدام مسئول ایرانی پاسخگوی هزینه های بسیار سنگین وارد شده به میهن است؟ هست و نیست کشور را برای حفظ قدرت خود از دست داده اند و صدای اعتراضی نیست. راکتوری که هزینه ساخت آن بسیار بالا بوده و از سال ۲۰۰۹ بخاطر سیاستهای غلط، بهره برداری از آن به عقب افتاده است. درست در موردی که ایران واقعا به آن نیاز دارد (برخلاف انرژی هسته ای که ایران نیازی به آن ندارد) یعنی راکتوری که برای ساختن رادیو ایزوتوپهای لازم که در پزشکی و در صنعت کاربرد دارند، خامنه ای از “حق مسلم” خود گذشته است و دلخوش به دروغ «غرب حق مسلم غنی سازی را پذیرفته است» به سیاست فریب ادامه می دهد. راکتور اراک که نیازی به غنی سازی ندارد بخاطر انتخابی که صورت گرفته است قربانی سیاستهای اتمی رژیم شده است زیرا همانطور که آقای صالحی می داند اما پنهان می کند، برای این سئوال که «چگونه کشوری که تنها یک “ماشین” (راکتور اراک) دارد و سرمایه های زیادی برای ساختن “پالایشگاه بنزین” (صنعت غنی سازی) به هدر داده است، “موتور دیزل” (راکتور آب سنگین) را برای تنها ماشین خود انتخاب می‌کند؟»، پاسخی وجود ندارد. قربانیان سیاستهای اتمی ابلهانه رژیم در درجه اول مردم ایرانند که سالها متحمل سیاستهای فریب نظام هستند. اگر در ایران در باره “حق مسلم” سانسور شدید حاکم است، آیا متخصصان و مهندسان ایرانی که با هدف تلاش برای ساختن کشوری پیشرو در این امر شرکت کرده اند وقتی نتیجه فاجعه بار این سیاستها را در می یابند نباید صدای اعتراض خود را بلند کنند؟

لازم به یادآوری است [۹] که راه حل مناسب برای خروج از بحران اتمی موجود بوده و هنوز نیز هست و این است که حاکمیت بجای مذاکره با کشورهای خارج واقیعت را با مردم در میان بگذارد و تا شفاف شدن مسئله برای داخل و خارج کشور بطور یکجانبه کلیه فعالیتهای غنی سازی را متوقف سازد و در دوران توقف با افکار عمومی ایران و خارج سخن بگوید تا اعتماد سازی شود و راه حلهای مناسب برای هر یک از فعالیتها بدست آید. در اینصورت نیازی به ادامه سیاست فریبکاری نیست اما اصرار رژیمی که فرصت ها را سوزانده است بر ادامه اینکار، نشان دیگری از غیرمردمی بودن حاکمیتی دارد که نمی خواهد قدمی بسوی مردم بردارد. از اینرو مقاومت در مقابل رژیم و افشای سیاستهای اتمی اش وظیفه میهن دوستانی است که دل در گرو ایران مستقل و آزاد دارند.

ـــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ راه‌اندازی راکتور ۴۰ مگاواتی اراک به تاخیر افتاد
۲ ـ متن کامل ترجمه حقوقی گزارش اوت ۲۰۱۳ آژانس
۳- Lead negotiator: U.S. would consider limited enrichment by Iran with conditions.
۴- سیاست اتمی، گناه اولیه و راه حلی ممکن، مهران مصطفوی
۵- Oli Heinonen, “Can the nuclear talks with iran be saved?” 24 06 2011
۶- Feasibility and benefits of converting the iranian heavy water researchreactor IR-40 to more proliferation-resistance reactor – Thomas Mo Willing
۷ ـ پیتر جنکینز در گفتگو با دیپلماسی ایرانی: راکتور اراک باید تغییر کاربری دهد
۸ ـ صالحی: عُدول از آب سنگین مانند عُدول از غنی سازی است
۹- [۴]