طرح مشکل

بسیار می‌خواندم و یا می‌شنیدم که مشکل دریاچه ارومیه را ناتوانی چندین ده حکومت ببار آورده است. این اواخر با خود فکر کردم که اگر خشک سالی بی سابقه ای در چندین سال گریبان‌گیر ایران شده است این دیگر چه ربطی به حکومت دارد. سعی کردم  پیگیری کنم تا بفهمم عامل خشک شدن دریاچه چه بوده است. 

این درست است که خشک سالی بی سابقه ای گریبان‌گیر ایران و بسیاری از مناطق کره زمین شده است و باز این درست است که خشک سالی هر چند شدت آن بی سابقه است اما در ادوار قبلی هم این نوع خشک سالی بوده است. بنابر آمار حد متوسط میزان بارندگی در منطقه ۳۸۰ میلیمتر در سال بوده است که در حال حاضر به ۳۰۵ میلیمتر در سال کاهش یافته است. سرانه بارش در منطقه ۱۰ تا ۱۵ میلیارد متر مکعب است که از این میزان می باید ۳ تا ۵ میلیارد مترمکعب سهم دریاچه ارومیه بشود. باقی آن یا تبخیر می‌شود و یا مورد استفاد انسان قرار می گیرد و یا به سفره های آبهای زیر زمینی جاری می شود. 

اما علت اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه این است که سهم این دریاچه را با زدن بیش از ۱۳۰ هزار حلقه چاه و ۷۲ سد بزرگ و کوچک در منطقه قطع شده است و توسعه کشاورزی که به میزان زیادی اتلاف آب دارد که این میزان در حال حاضر برابر با چهار میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب برای مصرف کشاورزی، شرب شهری است. 

متأسفانه اگر تدبیری سنجیده نشود خشک شدن دریاچه ارومیه به دلیل عمق کم و سطح زیاد آن شتابگیر می‌شود. و این شتاب هر چه بیشتر خواهد شد زیرا ضریت سطح به حجم بطور شتابگیری افزایش می یابد و این افزایش میزان تبخیر آب را هر چه بیشتر می کند. 

طرح انتقال آب دریای خزر به دریاچه ارومیه

برای جلوگیری از این فاجعه که دامنگیر طبیعت و انسان شده است راهکردهای مختلفی بیان شده است که یکی از آن راهکردها انتقال آب از دریای خزر به دریاچه ارومیه است. این مسیر از جنوب استارا  شروع می‌شود و از مسیر نیر، سراوان و تبریز در بخش شمال شرقی دریاچه واریز می‌شود.

بنابر این تحقیق میزان آبی که می باید انتقال یابد بین ۳ تا ۵ میلیارد متر مکعب در سال است. برای انتقال 

این میزان آب به دریاچه ارومیه می باید آب جاری در این مسیر حداقل ۲۰۰۰ متر ارتفاع سطح پیدا کند.

نمودار: مسیر تقریبی انتقال آب از دریای خزر به دریاچه ارومیه

 اگر از تلمبه های با ویژگی‌های زیر استفاده شود

جدول ویژگیهای تملبه

این تلمبه ها می باید در چهار تلمبه خانه قرار بگیرند که آب را به ترتیب تا ارتفاع ۲۰۰۰ متری بالا ببرد. جایگاه تلمبه خانه‌ها می‌تواند بصورت نقشه زیر باشد. در این نقشه ارتفاع و فاصله‌ای که هر تلمبه می‌تواند انتقال دهد در نظر گرفته شده است.

نمودار: جایگاه تلمبه خانه بر اساس ارتفاع و طول انتقال آب از ساحل دریای خزر تا نیر

همانطور که گفته شد در این طرح میزان ۳ تا ۵ میلیارد مترمکعب آب دریای خزر را در سال در این مسیر می باید انتقال داد. برای انتقال این میزان آب هر تلمبه خانه بین ۲ تا ۳ تلمبه از نوعی که ذکر آن در بالا رفت احتیاج دارد که این تلمبه ها بصورت موازی عمل می‌کنند. این تلمبه خانه‌ها بین ۱۹۰۰ تا ۲۹۰۰ مگاوات توان برقی احتیاج دارند. که این میزان انرژی برابر با ۱٫۷ تا ۲٫۵ تراوات ساعت در سال است. جدول زیر نمایانگر محاسبه ذکر شده می باشد.

جدول محاسبه برق مورد نیاز

 اما ارتفاع سطح دریاچه ارومیه ۱۳۰۰ متر نسبت به آبهای آزاد است که اگر افت لازم ارتفاع را برای جریان آب در نظر بگیریم حداکثر ۵۰۰ متر از این ۲۰۰۰ متر را می‌توانیم با آن برق تولید کنیم. اگر ویژگیهای توربین برای تولید برق را به قرار زیر فرض بگیریم

جدول توربین تولید برق

در این صورت با این میزان آب جابجا شده می‌توان برقی معادل جدول زیر تولید کرد

جدول محاسبه تولید برق

 همانطور که مشاهده می‌کنید تفاضل برق تولید شده و برق مصرف شده بین ۱۳ تا ۲۰ تراوات ساعت است. اگر تولید نیروگاه اتمی بوشهر را در بهترین حالت که ۹۰٪ زمان با حداکثر توان ۱۰۰۰ مگاوات کار کند  را فرض کنیم برقی معادل ۷٫۹ تراوات ساعت تولید سالانه خواهد داشت که در اینصورت می باید برق تولید معادل ۱٫۷ تا ۲٫۵ نیروگاه اتمی بوشهر را خرج مصرف این تلمبه خانه‌ها کنیم. 

فقط مخارج نیست که چنین سنگین است بلکه تهیه این میزان برق با شرایط فعلی می باید در نیروگاههای حرارتی صورت گیرد که ساخت آن سریع و ارزان است. حتا اگر این برق در نیروگاههای گاز سوز تولید شود  که میانگین بازدهی آن ۳۷٪ درصد می‌باشد و افت برق در شبکه برق رسانی را حتا اگر ده درصد فرض کنیم .به میزان ۵ تا ۷ میلیون تن در سال گاز دی اکسید کربن حاصل تولید این برق است که به هوا فرستاده می‌شود. لازم به یادآوری است که بسیاری از محققان بر این باور هستند که بر اثر گازهای گلخانه ای است که شرایط جوی عوض شده است و نسیب ما خشکسالی شده است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید در حال حاضر ایران یکی از بزرگترین تولید کننده گاز دی اکسید کربن در منطقه نسبت به جمعیت آن است. نمودار زیر مقایسه تولید گاز گلخانه ا با چند کشور اطرف ایران را کرده است. 

نمودار: سرانه تولید گاز گلخانه ای به تن

نتیجه

آیا اگر این میزان آب را به دریاچه ارومیه برسانیم مشکل حل می‌شود یا نه و یا برای دریاچه مازندران مشکل درست می‌کند یا نه و آیا این هم خود یک تنش سیاسی با کشورهای اطراف دریای خزر درست می کند حوزه تخصصی من نیست. آنچه که حوزه تخصصی من است را برای شما محاسبه کردم. 

بطور کلی آب در طبیعت همانند یک باتری کار می‌کند. به این عنوان که تنظیم کننده گرما و سرما است. در زمانی که هوا گرم است حرارت را جذب می‌کند و در زمانی که هوا سرد است گرمای جذب شده را به محیط اطراف خود باز پس می‌دهد و یک دمای معتدل تری برای محیط اطرف خود درست می‌کند. با خشک شدن دریاچه ارومیه این اعتدال محیط زیست اطراف دریاچه از بین خواهد رفت و این به نوبه خود چه تأثیری بر محیط زیست خواهد گذاشت را باید کارشناسان این فن توضیح بدهند. 

 اما بطور کلی هر گاه انسان خواست مشکل را خلاف قوانین طبیعت انجام دهد این راه حل بسیار گران تمام خواهد شد. آب رودخانه ای که بر طبق قوانین طبیعت سرازیر به رودخانه ارومیه بوده است را بسته ایم و می‌خواهیم رودخانه ای درست کنیم که ۳ تا ۵ میلیارد مترمکعب آب را در سال سربالا به ارتفاع ۲۰۰۰ متر به طول بیش از ۳۰۰ کیلومتر ببرد! 

این درست است که میزان خشک سالی شدید است اما بنا به نقل قول متخصص ها در این خصوص برای مثال اگر کشاورزی را به آن می‌رسیدیم و نمی گذاشتیم که کشاورزی ما برای دادن یک کیلو گندم مصرف آبی بیش از ۵ برابر کشاورزی در کشورهای صنعتی احتیاج داشته باشد. و یا اگر تغذیه انسان‌ها را به جهتی می گرداندیم که تغدیه ای اختیار کنند که آب کمتر احتیاج داشته باشد و یا از مصرف بی حد آب در شهرها جلوگیری می‌شد و … شاید وضعیت به این صورت در نمی آمد.

بسیار می‌شنوم که وقت برای کره زمین تنگ است و هر چه زودتر باید کاری کرد. اما در حقیقت این وقت برای انسان است که تنگ است نه برای کره زمین. کره زمین و طبیعت این توانایی را دارد که  در طی چند میلیون سال خود را بازسازی کند همانطور که بارها اینکار را کرده است اما سؤال این است که آیا انسان مصرف گرا این وقت را دارد؟ سهم دریاچه ارومیه را برداشتن و خرج خود کردن داسی است که بر گرده خودمان با شدتی هر چه تمامتر فرود خواهد آمد. طبیعت خشک و نمکزاری که دست طبیعت آنرا پخش خواهد کرد و آوارگی انسانهایی که در محیطی سبز زندگی می‌کردند و اکنون باید گریزان از شوره‌زاری باشند که خود آنرا درست کردند. این است سزای همراه با طبیعت زندگی نکردن و سعی بر حاکم شدن بر آن آنهم به هر قیمتی. وقت ما انسان‌ها تنگ است و اندیشه‌ای دیگر باید کرد. 

مجید محمدی محقق

۲۰۱۳/۱۱/۲۲

i – دلیل خشک شدن دریاچه ارومیه را خوانندگان خود می‌توانند در گوگل جستجو کنند. کافی است بنویسید علت خشک شدن دریاچه ارومیه.  

http://www.urmiana.com – ii 

جایگاه تلمبه خانه را نویسنده این سطور با در نظر گرفتن ارتفاع و طول مسافت فرض کرده است – iii

iv – در کشورهای صنعتی میزان حداکثر بهره بری بین ۸۰ تا ۹۰ درصد است. اما این میزان کارایی به برنامه‌ریزی دقیق و تجربه گرداندن اینگونه نیروگاهها دارد.

v – نیروگاههای داریم با سوخت فسیلی مایع که کارایی آن‌ها بسیار پایین است

vi – معدل افت برق در شبکه برق رسانی در سال ۱۳۹۱ بیش از ۲۰ درصد بوده است. فرض بر این است که شبکه مجهز برای رساندن برق به این تلمبه خانه‌ها بتوان درست کرد که افت برق در آن پایین باشد.

vii – گاز گلخانه ای اصطلاحی برای مجموعه‌ای از گازها که در جذب و تابش اشعه مادون قرمز فعال هستند است. یک بخش از این گازها بطور طبیعی موجود هستند همانند بخار آب، دی اکسید کربن، متان،اکسید نیتروژن، ازون و یک بخشی را انسان درست کرده است همانند هلو کربنها. حاصل کار این‌ها مجموع گاز این است که تششعات خورشید را از خود انتقال می‌دهند و این تششعات زمین را گرم می‌کند اما حاصل تششعات مادن قرمز را نمی‌گذارند به فضا بازگردد و در خود جذب می‌کنند. حاصل آنکه زمین آنقدر گرم می‌شود تا اینکه یک تعادل دمایی جدید که گرمتر از تعادل قبل از این جذب بوده است حاصل شود.

http://www.landguiden.se/Statistik/Naturtillgangar-Energi?id=409#countries=SWE – viii 

ix – لازم به ذکر است که افت فشار بر اثر اصطکاک در طول لوله در این مسیر در نظر گرفته نشده است. بطور معمول این افت حدود ۱ متر در کیلومتر است. در ضمن قسمت دخولی پمپ یک میزان فشار لازم دارد که آن هم در نظر گرفته نشده است. و فرض بر این گرفته شده است که مجموع ارتفاع بیش از ۲۰۰۰ متر نباشد. و به بیان دیگر این حداقل انرژی لازم است.