پرویز یاری: پس از حفر کانالی به طول ۲۶ کیلومتر در بستر دریاچه هامون که با هدف انتقال آب به منطقه سیستان انجام شد، این کانال خاکی پس از تکمیل نه تنها کمکی به تأمین آب منطقه نکرد که با تخریب بستر این زیست بوم ارزشمند، تبدیل به یکی از مهمترین کانون های ایجاد گرد و غبار در استان سیستان و بلوچستان شد.
اکنون سندی با مُهر «خیلی محرمانه» به «ایران وایر» رسیده که نشان می‌دهد پروژه حفر کانال در بستر «هامون» با وجود نبود مطالعات زیست‌محیطی و اعتراض فعالان محیط زیست سیستانی، به درخواست مستقیم «حسین سلامی»، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و موافقت «علی سلاجقه»، رئیس سازمان محیط زیست ایران انجام شده است؛ پروژه‌ای که ۵ هزار میلیارد تومان نصیب قرارگاه «خاتم‌الانبیا» سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و طوفان های گرد و غبار را سهم مردم سیستان وب لوچستان کرده است.
سیستان؛ زمانی انبار غله ایران، اکنون کویری بی آب:
مناطق شمالی استان سیستان و بلوچستان زمانی یکی از مهمترین پشتوانه های امنیت غذایی در ایران بودند؛ دشتی وسیع، خاکی مرغوب، رودخانه هایی پرآب و دریاچه ای وسیع، سیستان را مشهور به انبار غله ایران کرده بودند. اما به مرور با تغییرات اقلیمی و با احداث سدها و بندهای متعدد در بالادست رودخانه های منتهی به این منطقه در خاک افغانستان، سیستان از دشتی حاصل خیز به سرعت در حال تبدیل به کویری بی آب شده است.
وخامت بی آبی در سیستان تا جایی پیش رفته است که دریاچه و تالاب بین المللی هامون، سومین دریاچه بزرگ ایران، کاملاً خشک شده، کشاورزان منطقه حدود ۱۵۰ هزار هکتار از زمین‌های قابل کشت خود را به دلیل نبود آب رها کرده‌اند و تقریباً تمامی منطقه سیستان اکنون دچار تنش آبی و مشکل تأمین آب شرب شده است.
تقریباً منشاء تمامی منابع اصلی تأمین آب سیستان در خاک افغانستان قرار دارد و رودخانه «هیرمند» (هلمند) پرآب ترین منبع آب منطقه است. مطابق «معاهده ۱۳۵۱» (معاهده آب رود هیرمند) که در زمان حکومت «پهلوی» دوم بین ایران و افغانستان امضا شد، ایران سهمی معادل نیمی از آب رودخانه دارد.
در این معاهده، جزئیات رهاسازی حق آبه ایران توسط افغانستان در ماه های مختلف سال و در شرایط متفاوت با جزئیات تعریف شده است. با این وجود، از دهه ۷۰ خورشیدی و با عدم پایبندی افغانستان به رهاسازی حق آبه ایران از این رودخانه پرآب، عملاً تنش آبی در سیستان ابعاد جدیدی یافته است.
افغانستان با ساخت بندهای انحراف آب و سدهای متعدد در مسیر رودخانه های هیرمند (بند کمال خان) و «فراه رود» (سد بخش آباد)، دیپلماسی آب را در مرکز مناسبات سیاسی خود، بویژه با ایران قرار داده و وارد دوره‌ای از تنش آبی با این کشور شده است.
با وجود مذاکرات انجام شده بین طرف ایرانی و افغانستانی، کماکان مسأله تأمین حق آبه ایران از هیرمند حل نشده باقی است. اکنون مهم ترین منبع تأمین آب شرب و کشاورزی در سیستان، چاه نیمه ها هستند؛ چاله های آب نه چندان وسیع که منابع آبی آن ها نیز رو به اتمام است و طرح های انتقال آب به این چاه نیمه ها ناکافی یا ناکارآمد اند.
یکی از پروژه هایی که برای انتقال آب از رودخانه فراه رود به این چاه نیمه ها در سال ۱۴۰۱ آغاز شد، پروژه کانال خاکی احداث شده در بستر هامون بود.
خیلی محرمانه: بیابان زایی، نتایج پروژه جدید قرارگاه خاتم
در نیمه دوم سال ۱۴۰۱، پروژه حفر ۲۶ کیلومتر کانال خاکی در بستر هامون با هدف انتقال آب از فراه رود به چاه نیمه های سیستان آغاز شد. به گفته یک فعال محیط زیست سیستانی، این پروژه از ابتدا موجی از مخالفت ها را در میان کارشناسان، فعالان محیط زیست و شماری از مقام‌های دولتی استان سیستان و بلوچستان برانگیخت.
این فعال محیط زیست که نخواست نامش فاش شود، به «ایران وایر» گفت: «پروژه حفر کانال در بستر هامون فاقد مطالعات محیط زیستی بود. پس از مطرح شدن این پروژه، به دلیل مخالفت ها با این طرح، گمان می رفت که کانال کشی در بستر هامون انجام نخواهد شد، اما در پاییز ۱۴۰۱ به شکلی ناگهانی و هماهنگ نظر برخی مقام های دولتی تغییر یافت و پیمان کار پروژه شروع به کندن بستر هامون و تخریب این منطقه حفاظت شده کرد.»
اجرای پروژه کانال کشی در بستر هامون پس از مدتی کوتاه نتایج فاجعه بار خود را نشان داد. این پروژه در شرایطی با تخریب بستر دریاچه هامون که یکی از مناطق ثبت شده بعنوان «ذخیرگاه زیست کره» در یونسکو است، انجام شد که نه تنها مطالعات زیست محیطی نداشت که بی توجه به سیاست های آبی کشور همسایه، یعنی افغانستان، به اجرا درآمد.
پروژه حفر کانال خاکی ۲۶ کیلومتری در بستر هامون با هدف انتقال آب از فراه رود به نیم چاله های سیستان انجام شد. درحالی که افغانستان پیش تر با آغاز به ساخت سد بخش آباد بر روی این رودخانه فرامرزی، سرنوشتی مشابه با رودخانه هیرمند و بند «کمال خان» را برای فراه رود رقم زده بود.
حفر کانالی به عمق ۶ متر و عرض ۱۲ متر در هامون پس از مدتی کوتاه به پایان رسید. با این وجود، این پروژه نه تنها کمکی به تأمین آب سیستان نکرد که عملاً به حال خود رها شد. این آغاز تبدیل این کانال خاکی به یکی از مهمترین کانون های گرد و غبار در سیستان بود.
اکنون اسناد و اطلاعاتی به «ایران وایر» رسیده که نشان می دهند پس از مخالفت کارشناسان و فعالان محیط زیست سیستانی با حفر کانال در بستر هامون، «حسین سلامی»، فرمانده کل سپاه پاسداران شخصاً با مذاکره با «علی سلاجقه»، رئیس سازمان محیط زیست، موافقت اجرای این پروژه را کسب کرده است.
در سندی که مُهر «خیلی محرمانه» روی آن خورده و به‌شکل اختصاصی در اختیار «ایران وایر» قرار گرفته، «داود میرشکار»، مدیر کل سابق سازمان محیط زیست استان سیستان و بلوچستان آذر ۱۴۰۱ در نامه ای به دادستان زابل، با اشاره به مذاکره شفاهی حسین سلامی و علی سلاجقه، از او خواسته است که همکاری لازم برای تصویب و رفع موانع اجرای پروژه کانال‌کشی در بستر هامون، در جلسه شورای تأمین شهرستان انجام شود.
در این نامه همچنین شرکت «اروندان»، وابسته به قرارگاه خاتم سپاه، بعنوان مجری این پروژه معرفی شده است.
در انتهای نامه امضا شده توسط داود میرشکار، اشاره شده که این نامه پس از پیگیری و خواست «علی فدوی»، جانشین حسین سلامی در سپاه پاسداران، نوشته شده است.
اولویت رانت بر منافع مردم؛ سیستان در حال تبدیل به کویری خالی از سکنه:
«ایران وایر» در گفتگو با منابع آگاه مطلع شده است که قرارگاه خاتم در بخش اول پروژه حفر کانال در بستر هامون، ۵ هزار میلیارد تومان برای اجرای این پروژه دریافت کرده است؛ پروژه ای که پس از اجرا، عملاً به حال خود رها شده است و جز تبدیل شدن به کانون گرد و غبار، نصیبی برای شهروندان در سیستان و بلوچستان نداشته است.
به گفته فعال محیط زیستی که با «ایران وایر» گفتگو کرده است، کانال کشی در بستر هامون با کندن زمین، رها کردن میلیون ها تن خاک رُسی پیرامون کانال و در نهایت عدم تثبیت آن انجام شده است: «هرچند طوفان های گرد و غبار معضل جدیدی در سیستان و بلوچستان نیستند، اما بعد از اجرای پروژه حفر کانال در هامون، به شکل محسوس غلظت گرد و غبار بیشتر شده است. حتی رنگ گرد و غبار در این منطقه هم تغییر کرده است، چون خاکی که با کندن کانال از عمق زمین استخراج شده، رنگی متفاوت با خاک سطح هامون دارد.»
دریاچه هامون و بویژه بخشی که در آن کانال خاکی حفر شده، در کریدور باد های سیستان قرار دارد؛ باد هایی شدید که به بادهای ۱۲۰ روزه مشهورند. جهت باد از سمت تالاب هامون صابوری به سمت مناطق شهری و روستایی است. این بادها خاک و غبار شور را از پایین دست به سمت مناطق مسکونی به حرکت در می آورند و زیست شهروندان را دشوار می‌کنند.
این گرد و غبار یکی از اصلی ترین عوامل فرسایش خاک اراضی کشاورزی در این منطقه است.
همزمان با انفعال جمهوری اسلامی برای حل مشکل تأمین حق آبه ایران از رودهای فرامرزی با افغانستان که موجب خشکی کامل هامون شده است، چرای بی ضابطه دام -بویژه شتر- در بستر هامون و اخیراً تخریب بستر این رودخانه از طریق کندن کانال، عملاً هامون که روزگاری منشاء حیات در سیستان وب لوچستان بود را تبدیل به یکی از عوامل طوفان های گرد و غبار کرده است.
پروژه حفر کانال خاکی ۲۶ کیلومتری در بستر هامون تنها پروژه انتقال آب نیست که در نبود آمایش سرزمینی و بدون انجام مطالعات امکان سنجی اجرا شده است. در دهه ۷۰ خورشیدی، طرحی به نام «نیم لوله ها» با بودجه ای معادل هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان در این منطقه اجرا شد که به دلیل گرمای هوا، وزش باد و تبخیر گسترده، بی استفاده ماند.
در دهه ۹۰ خورشیدی، پروژه لوله کشی برای آبیاری ۴۶ هزار هکتار از اراضی سیستان با بودجه ۸۰۰ میلیون دلار به اجرا درآمد که این پروژه نیز بدون توجه به سیاست های آبی و پروژه های سدسازی افغانستان اجرا شد؛ پروژه ای که به دلیل عدم پرداخت حق آبه ایران، هیچگاه به بهره برداری کامل نرسید و به لیست بلندبالای پروژه های شکست خورده قبلی افزوده شد.
طوفان های گرد و غبار، تنش آبی، مشکلات معیشتی گسترده، عدم توسعه پایدار و ضعف زیرساخت‌ها و امکانات کافی سال‌ها است سیستان و بلوچستان را که روزگاری یکی از کانون های جمعیتی و تمدنی در ایران بود، تبدیل به یکی از مهاجر فرست ترین مناطق این کشور کرده و بخشی از مناطق روستایی را از سکنه خالی کرده‌اند.
منبع: ایران وایر