«انجیرک» تفتان نام یک معدن طلا در استان سیستان و بلوچستان است. گفته می شود این معدن، بزرگ‌ترین معدن طلای ایران به شمار می‌رود که در آن ۵۰ میلیون تن طلا خوابیده است با ظرفیت استخراجی بیش از ۸۰۰ کیلو در سال. ولی کارخانه استحصال آن عجولانه و تنها در دو سال به بهره‌داری رسیده است.
فعالیت‌های این معدن که در ۱۳۰ کیلومتری جنوب شرق زاهدان و ۵۰ کیلومتری خاش واقع شده، بارها با اعتراض شهروندان بلوچ، یعنی مردمی که آبا و اجدادی در آن خاک زندگی کرده‌اند، روبه‌رو شده است. آنها به تخریب محیط زیست و استثمار منابع طبیعی و انسانی اعتراض دارند.
آنها بارها صدای اعتراض‌شان به تخریب محیط زیست، استثمار منابع طبیعی و انسانی و بی‌کاری و فقری که این معدن قرار بود با خود از میان ببرد اما نبرد را بلند کرده‌اند و از زمان «جمعه های خونین» زاهدان و خاش، دست کم دو بار آن را به تعطیلی کشانده اند، اما هنوز هم گوش شنوایی نیست.
حرف مردم چیست و چرا مخالف کار این معدن هستند؟
دولت از مردم طلبکار است:
مالک معدن طلای تفتان، «شرکت توسعه معادن پارس تأمین» است؛ از زیرمجموعه های «شستا»، وابسته به سازمان تأمین اجتماعی.
این شرکت می‌گوید که با صرف هزینه ۸۰۰ میلیارد تومانی، فاز اول را راه اندازی و با آن، برای ۳۰۰ تا ۵۵۰ نفر شغل ایجاد کرده است.
این خبر بعد با صحبت‌های «محمودرضا رحمتیان»، معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صمت سیستان و بلوچستان تکمیل شد.
این مقام دولت «ابراهیم رئیسی» در آبان ۱۴۰۱، بعد از تجمع مردم خشمگینی که در مقابل معدن طلا به کشته شدن بیش از ۱۰۰ شهروند بلوچ در جمعه خونین زاهدان معترض بودند، گفت ریش‌سفیدان باید فکری کنند، وگرنه سرمایه‌گذاری‌ها به‌هدر می‌روند.
او در صحبت‌هایش با یک رسانه محلی دولتی، به‌نام «عصرهامون» گفت: «حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیارد تومان در حوزه معدن تفتان در حال سرمایه‌گذاری هستند که با این اتفاقات (اعتراض مردم محلی) متوقف می‌شود و در آینده با تکمیل و بهره‌برداری از حوزه معدن تفتان، سرمایه‌ای بالغ بر بیش از ۴ هزار میلیارد از بین خواهد رفت.»
یک فعال مدنی در زاهدان که به‌دلایل امنیتی نام او نزد «ایران‌وایر» محفوظ است، می‌گوید برخورد مقامات دولتی با مردم، طلب‌کارانه است.
او می‌گوید مقامات درباره این معدن طوری با مردم صحبت می‌کنند که انگار باید شکرگزار باشند که این معدن آن‌جا واقع شده است.
این فعال مدنی که خود از نزدیک با شماری از کارگران بلوچ این معدن در ارتباط بوده است، تاکید می‌کند اغلب مردم محلی در این معدن و سایر معادن دیگر در منطقه، به‌عنوان «کارگر یدی» و با حداقل دستمزد مشغول به‌کارند و معمولا به شکل فصلی با آنها توافق شده است؛ این یعنی هیچ مزایایی به آنها تعلق نمی‌گیرد.
اولین بار نیست که مدیریت معادن در ایران نیروی کار ارزان روستایی را استثمار و با قراردادهای کمتر از ٣ ماهه، نیاز خود به نیروی کار یدی را با حداقل هزینه تأمین و از مسئولیتی که بر اساس قانون کار موظفند برعهده بگیرند، شانه خالی می کنند.
پیش از این، اعتراض و بازداشت شماری از کارگران معدن طلای «آق دره» در استان آذربایجان غربی نیز خبرساز شده بود.
بر اساس گزارش هایی که همان زمان به «ایران وایر» رسیدند، معدن طلای آق دره از طریق استخدام فصلی، هزینه های تمام شده خود، بویژه هزینه نیروی کار را کاهش می‌دهد و تنها در اواخر بهار و در فصل تابستان، یعنی درست زمانی که کشاورزان در اوج کار هستند، از میان روستاهای اطراف نیروی کار استخدام می‌کند و اوایل تا اواسط پاییز عذر آنها را می‌خواهد، چون کار خاک‌برداری و بهره‌برداری از معدن به‌دلیل سرمای هوا غیرممکن می‌شود.
حالا، به گفته فرد آگاهی که با «ایران وایر» گفتگو کرده است، قراردادهای کارگران بلوچ هم اغلب ۸۹ روزه اند: «تعداد کارکنان بلوچ معدن خیلی کم است ولی به همان ها هم شغل های کم درآمد و کارگری را داده اند و این کارگران هم به دلیل نیاز به حقوق حداقلی چند ماه در سال، به این کار تن می دهند.»
کارشناسان حقوق کار می‌گویند قراردادهای کمتر از سه ماه یکی از مشکلات اصلی حقوق کار در ایران هستند که به دلیل نرخ بالای بی کاری و فقر گسترده، همچنان به کارفرمایان اجازه می‌دهند با قرارداد ۸۹ روزه، خود را از شمول «قانون کار» و مسئولیت‌های کارفرمایان در مقابل کارگران، از جمله بیمه خارج کنند.
یک فعال مدنی بلوچ تأکید می کند: «هیچ کس از توسعه و رفاه، اگر منصفانه باشد، بدش نمی آید. مردم دارند با چشم خودشان می بینند که بنه ها، درختچه ها و گیاهان دارویی و عسلی که با آنها خرج خانواده های خود را می‌دادند، نابود شده اند. از طرفی هم هوایی که نفس می‌کشند، قابل تحمل نیست و آلودگی امانشان را بریده است. برای همین با این معدن مخالفند، وگرنه چه کسی بدش می‌آید در رفاه زندگی کند؟!»
اشاره او به گزارش ها و ویدیوهای بسیاری است که از افزایش ریزگرد های شیمیایی و آلودگی آب آشامیدنی مردم محلی منتشر شده اند. در یک ویدئویی که رسانه حقوق‌بشری «حال وش» منتشر کرده، یک شهروندخبرنگار از له کردن بنه ها توسط ماشین های سنگین معدن فیلم‌برداری کرده است. بنه نوعی گیاه بومی مناطق خشک و کویری است که با ریشه‌هایش از فرسایش خاک، وقوع سیل و بلند شدن ریزگردها جلوگیری می‌کند.
معدن طلای تفتان محیط زیست را تخریب می کند:
بخش های مختلف استان سیستان و بلوچستان، بویژه منطقه تفتان، در سال های اخیر مورد توجه وزارت صنعت معدن و تجارت قرار گرفته‌اند، تا حدی که رسانه های حکومتی در گزارش های متعددی، آن را «بهشت مواد معدنی کشور» یا «رنگین کمان معادن ایران» نام نهاده اند.
عامل این نام گذاری ها، رگه های بالای فلزات ارزشمندی چون طلا و مواد معدنی که در صنایع مختلف کاربرد دارند، همچون مس، قلع، سرب و روی در خاک منطقه تفتان است.
با این اوصاف، سهم مردم بلوچ در تفتان حتی کار در معادن منطقه برای استخراج طلا یا دیگر فلزات نیز ناچیز است. پیش‌تر گزارش هایی منتشر شده بودند که نشان می دادند، فقط ۱۲ تا ۱۳ درصد مردم بومی توانسته اند در معادن و همچنین ادارات و سازمان‌های استان مشغول بکار شوند.
این یعنی حدود ۸۰ درصد از نیروی کار مورد نیاز دستگاه عریض و طویل دولت و بخش خصوصی بزرگ که نزدیک به دولت است، از سوی شهروندانی غیربلوچ که عمدتاً ساکن استان نیز نیستند، تأمین می‌شود؛ امری که ممکن است به تبعیض در استخدام تعبیر شود.
به جز موضوع تبعیض در استخدام، تخریب محیط زیست نیز از دغدغه‌های اصلی شهروندان مخالف کار کردن این معدن است.
یک فعال مدنی بلوچ که نخواست نام او منتشر شود، به «ایران‌وایر» می گوید راه اندازی معدن طلای تفتان با تخریب و تصرف روستاها، مراتع، اراضی، مقابر و زادگاه مردم محلی انجام شده است.
او توضیح می دهد، به دلیل مشکلاتی که این معدن در کنار سایر عوامل ناشی از سوء مدیریت ایجاد کرده است، شهروندان مجبور به ترک محل زندگی آبا و اجدادی خود و به ناچار، حاشیه نشین شده اند.
او به بی توجهی دستگاه های دولتی به رأی و نظر مردم برای استخراج و توسعه این معدن نیز اشاره می کند: «بر اثر انفجارهای قوی و حفاری‌های عمیق، اکثر قنوات منطقه یا خشک یا دچار کم آبی شدید شده اند. بر اثر ریزگرد های همراه با مواد شیمیایی، اغلب محصولات باغی اطراف این منطقه تا شعاع ۳۰ کیلومتری از بین رفته اند. دام های زیادی تلف و مراتع به شکل گسترده تخریب شده اند.»
به گفته این شخص مطلع، بیش از ۱۰۰ بنه ممنوع القطع تخریب و شبانه امحا شده‌اند تا معدن بتواند آغاز بکار کند.
او همچنین تأکید می کند: «هزاران درختچه و ده ها هزار بوته نابود و تمام مراتع اطراف آلوده به ریزگردهای آلوده شیمیایی شده‌اند. آفت دهان و سینه تنگی های متعددی در کودکان و سال خوردگان مشاهده شده است.»
این فعال مدنی با تأکید بر گستردگی آلودگی ایجاد شده در هوا از فعالیت معدن می گوید: «هوای منطقه ی در ابعاد ۴۰ کیلومتر کاملاً مملو از گرد و غبار شده است و این کاملاً مشهود است، بویژه پس از انفجارهای شرکت.»
او به تخریب حیات وحش نیز اشاره می‌کند: «پرندگان وحشی مانند کبک و تیهو منطقه را ترک کرده یا توسط خود معدن‌کاوان شکار شده‌اند.»
به گفته این شخص، آثار باستانی و مشخصاً مقبره‌های تاریخی که گاهی قدمتی هزاران ساله دارند نیز از تخریب در امان نمانده‌اند.
می خواهند ما را با اتهام اغتشاش و ضدیت با نظام ساکت کنند:
یکی از شهروندانی که در اعتراضات سال های اخیر درباره معدن طلای انجیرک تفتان فعال بوده است، به «ایران‌وایر» می گوید، دلیل اصلی اعتراض مردم، تخریب محیط زیست و چپاول ثروتی است که حتی یک ریال آن هم در بلوچستان خرج نمی شود.
او توضیح می دهد: «معترضان را به تخریب و چپاول، اغتشاش گری، ضدیت با نظام و مخالفت با توسعه متهم می کنند و گزارش های دروغین متعددی در رسانه ها پخش کرده اند. این در حالی است که مردم حرف شان مشخص است و می گویند این معدن تا وقتی مسئولانه از محیط زیست ما استفاده نمی کند و تا وقتی برای وضعیت بد مردم تفتان تغییر مثبتی در پی ندارد، باید تعطیل شود.»
او به لزوم تصمیم‌گیری در مورد چنین منبع ثروتی توسط خود مردم تأکید می‌کند: «نظر و منافع اکثریت قاطع مردم تفتان را نادیده گرفته‌اند و مردم را با تهدید و تزویر و تطمیع وادار به سکوت می‌کنند.»
اشاره این شهروند به برخی محتوای منتشر شده از سوی رسانه‌های نزدیک به حکومت است که فعالان بلوچ می‌گویند سعی دارند مقدمات سرکوب اعتراض مدنی شهروندان را از طریق مرتبط دانستن آنها به جریان های سیاسی مخالف حکومت در بلوچستان میسر کنند.
این شخص در ادامه تأکید می کند: «یک کارخانه فرآوری و استحصال طلا در اراضی غصبی هزار منی (کشاورزی) ساخته شد و عجولانه آن را افتتاح کردند تا مردم را ساکت کنند. در حالی که سد زباله های باطله صنعتی در جوار روستاهای مسکونی در حال ساخت است که طبق استانداردها، باید ۶۰ کیلومتر دور و برش خالی از سکنه باشد. ولی برای این ها جان مردم که اهمیتی ندارد.»
اعتراض ما قانونی است:
تاکنون چندین تجمع اعتراضی علیه معدن انجیرک در تفتان برگزار شده است. آخرین مورد احتمالاً مربوط به خرداد سال جاری است. در ویدئویی که در شبکه‌های اجتماعی از این تجمع منتشر شده است، شهروندان در کنار کامیون‌هایی که خاک پرطلای معدن را بار زده‌اند، تجمع کرده‌اند.
وب سایت «رسانک» که اخبار بلوچستان را پوشش می‌دهد، با انتشار یکی از ویدیوها نوشته است پیش از این، در فاصله اواخر اردیبهشت ۱۴۰۳ تا خرداد، دست کم ۴ تجمع اعتراضی توسط شهروندان مخالف فعالیت این معدن به شکل کنونی برگزار شده است، اما مسئولان هیچ پاسخی به مردم نداده‌اند.
در ۱۸ خرداد ۱۴۰۳ نیز نمایندگان مردم معترض تفتان در اعتراض به تداوم فعالیت و تخریب محیط زندگی‌شان توسط این معدن، در مقابل فرمانداری تجمع کردند.
یکی از شهروندانی که در اعتراضات، به تخریب محیط زیست توسط معدن انجیرک شرکت کرده است، به شهروند خبرنگار «ایران وایر» می گوید: «ما (مردم) تمام تلاش خود را برای تعطیل کردن شرکت هایی که برخلاف قانون عمل کرده اند، می کنیم.»
او تأکید می کند: «آنها هیچگونه فعالیت ضدنظام و ضد انقلابی تا الان نداشته‌‌اند و تمام پی‌گیری ها از ارگان‌های دولتی انجام شده اند، اما هنوز مسئولان شرکت‌های استخراج این معدن جوابی به مردم منطقه نداده‌اند. به دروغ به مردم می‌گویند ضد نظام و ضد انقلاب هستید که به مردم پاسخ ندهند.»
این شهروند معترض به شهروندخبرنگار ما می گوید، با این که تاکنون بیش از ۶ هزار امضا از طریق کارزار و چند هزار امضا به صورت کاغذی از مردم، شوراها، دهیاری‌ها، معتمدین، سرداران و علما گرفته و به همه مراجع قضائی، سیاسی، امنیتی داده شده، ولی اقدامی توسط حکومت رخ نداده است.
او ضمن ابراز نگرانی از ساخته شدن «سد باطله» این معدن در یکی دو کیلومتری روستاها می‌گوید: «پساب خطرناک شیمیایی معدن را در زمین‌های کشاورزی مردم رها می‌کنند. این سد را در فاصله نزدیک به روستا ساخته‌اند و این مشخصا در آلودگی‌های آب و سونامی بیماری‌های لاعلاجی مانند سرطان در آینده دخیل است.»
سدهای باطله (tailings dams) بخشی از ساختار معادن هستند که به شکل سد خاکی ساخته می‌شوند تا محصولات جانبی عملیات استخراج پس از جدا کردن سنگ معدن از هرزه سنگ، در آن ذخیره شوند.
ضایعات معدنی می‌توانند مایع، جامد یا سوسپانسیونی از ذرات ریز باشند و معمولا بسیار سمی و به‌طور بالقوه رادیواکتیو هستند. به همین دلیل نیز سدهای باطله باید با فاصله‌ای چند ده کیلومتری از محل زندگی مردم و زمین‌های کشاورزی ساخته شوند.
منبع: ایران وایر- فریبا بلوچ و رقیه رضایی