مسعود پزشکیان در کازان روسیه گفت: «بریکس نباید باشگاه گفت‌وگو باشد.» او که در شانزدهمین اجلاس سران بریکس سخن می‌گفت، تصریح کرد: «تصمیم‌های بریکس باید ضمانت اجرایی داشته باشد.»  پزشکیان همچنین تأکید کرد: «تصمیم‌های بریکس باید مسئولیت بیشتری برای تأمین مالی کشورهای عضو ابراز کند.» اما آیا بریکس در حال‌حاضر از این ظرفیت برخوردار است؟ یا هنوز تا فاصله گرفتن از یک «باشگاه گفت‌وگو» مسیر طولانی با موانع بسیار را پیش‌رو دارد؟

اگرچه عضویت رسمی ایران در بریکس یک فرصت موقعیت‌ساز می‌تواند باشد اما به معنای آن نیست که اعضای رسمی و ناظران پرشمار آن قادر باشند به ویژه تهران را در بزنگاه کنونی و برای برون رفت از مشکلات خود در سطوح اقتصادی – و چه حتی امنیتی- یاری کنند. در واقع رئیس جمهور پزشکیان در تعبیر هشدارآمیز «باشگاه گفت‌وگو» بی‌راه نگفته است.

اجلاس کازان که با حضور سران کشورهای عضو و بیش از ۳۰ تن از رئیسان‌جمهور، نخست‌وزیران و مقام‌های عالی‌رتبه کشورهای خاورمیانه، آفریقا، آمریکای لاتین و اروپا برگزار شد، در وهله نخست به مثابه مانور قدرتی بود که مسکو نزد مخالفانش در جامعه جهانی به نمایش گذاشت.

ولادیمیر پوتین با دعوت از سران کشورها برای حضور در کازان، این پیام مستقیم را به مخالفان غربی خود داد که نه تنها در انزوا نیست، بلکه می‌تواند به برپایی چنین گردهمایی بزرگی از سران کشورها در کشاکش جنگ اوکراین، همت کند.

برای پوتین، موضوع راهکارها برای برون‌رفت از حلقه تحریم‌های غرب و دستیابی به آن در این اجلاس از اهمیت دوم برخوردار بود. مهم، نمایشی بود با این مضمون  که هنوز نزد دولت‌های جهان از اعتبار برخوردار است و با یک فراخوان می‌تواند ده‌ها مقام عالیرتبه کشورها را در روسیه گردهم آورد.

این درحالی است که هریک از سران و مقام‌های حاضر در کازان هم اهداف ملی خود را دنبال می‌کردند؛ ازجمله مهم‌ترین آنها رویکرد چندجانبه‌گرایی در سیاست‌خارجی و روابط اقتصادی که با سرنوشت انتخابات روزهای آینده در ایالات متحده، گره خورده است. در واقع نه تنها سران حاضر در اجلاس کازان، بلکه اتحادیه اروپا نیز از حالا و در نگرانی از پیروزی دونالد ترامپ می‌کوشند به ترتیبی سیاست «دوسیخ بر روی آتش» را دنبال کنند. از این رو دولت‌ها در رویکردی واقع‌گرایانه، چند جانبه‌گرایی را جایگزین تکیه صرف به روابط اقتصادی با ایالات متحده و یا توقف در سیاست‌های مالی این کشور می‌کنند. مصداق این مدعا گسترش روابط با دولت‌های نفتی جنوب خلیج فارس از سوی نه تنها اتحادیه اروپا، بلکه روسیه و چین است.

به این ترتیب، انگیزه حضور سران بیش از 30 کشور جهان در کازان، نمی‌تواند بیرون از رویکرد مشترکی باشد که اکنون بسیاری از دولت‌های جهان در دستور کار قرار داده‌اند.

نکته مهم‌تر در اجلاس کازان، هدف بلندپروازانه آن است. این هدف در همه سال‌های ایجاد آن از سوی دولت‌های موُسس بریکس تاکنون، یافتن راهکار جایگزین‌کردن پول ملی و یا پول مشترک به جای دلار است. هدف از این کار از یک‌سو بیرون رفتن از اقتدار پولی ایالات متحده در مبادلات جهانی است. از سوی دیگر، خلاصی از تهدید مداوم واشنگتن در تحریم کشورهایی که به هر دلیل، هژمونی ایالات متحده را در عرصه‌های مختلف به چالش کشیده و یا می‌کشند.

مشکل اما در این میان، تنها قدرتمندی دلار نیست؛ بلکه «یورو» نیز مانع بزرگ دیگری است که به عنوان پول قدرتمند، هرگونه استقلال‌خواهی ارزی از سوی دولت‌ها را به چالش می‌کشد. در حال‌حاضر قریب به اتفاق کشورهای عضو و ناظر در بریکس، معاملات خود را با دلار و یا یورو انجام می‌دهند. این مهم سبب شده که برای مثال ایران در فروش نفت و یا کالاهای غیر نفتی خود به کشورهای حاضر در اجلاس کازان با مانع جدی روبرو باشد.

علاوه براین‌ها، کشورهای عضو و حتی ناظرانی که برای عضویت در بریکس در نوبت به سر می‌برند، بیشترین تبادلات اقتصادی خود را با اروپا و ایالات متحده داشته و در این‌حال به تکنولوژی غرب همچنان وابستگی گسترده دارند. راه دور نرویم، هند که به رشد اقتصادی مداوم خود امید بسته، بیش از هر زمان نیازمند تکنولوژی غربی است. این وضع نه تنها شامل چین، بلکه روسیه نیز می‌شود که اکنون متحمل بیشترین تحریم‌ها از سوی دولت‌های غربی است.

اهمیت بریکس از آن روست که پایه‌گذار فرایندی است که اگر به راستی از ظرفیت‌هایش در خدمت به اهداف تعریف شده، بهره‌ گیرد، در آن صورت اتحادیه‌ای از کشورهای شمال-جنوب خواهد شد که استقلال از سلطه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی غرب را در دوران نوین رقم می‌زند. غیر از این ممکن است به سرنوشتی دچار شود که پیش از این‌ها جنبش کشورهای غیرمتعهد در دوران جنگ سرد و یا سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) به آن دچار شدند. اکنون از این دو اتحادیه جز نام و نشانی کم‌رنگ، باقی نمانده است.

رئیس جمهور پزشکیان با چمدانی پر از مطالبات در کازان حضور یافت. هدف او دستیابی به تفاهم‌ها، توافقات و پروژه‌های مشترک میان ایران و اعضای بریکس بوده است. هنوز به روشنی نمی‌توان در‌باره دستاوردهای این حضور سخن گفت. با این‌حال یک چیز روشن است‌؛ این که موافقت‌نامه جامع همکاری‌های ایران و روسیه هم که امید می‌رفت در کازان به نتایجی نزدیک به امضاء دست یابد، به وقتی دیگر و دیدار دوجانبه پوتین – پزشکیان یا در تهران و یا در مسکو سپرده شده است. پزشکیان به درستی گفت؛ بریکس نباید باشگاه گفت‌وگو باشد.