١٣٩٣/١٠/٢٨- فرزانه طهرانی: « ۴۵ هزار میلیارد تومان یارانه نقدی، ٨٠ هزار میلیارد تومان حقوق و دستمزد کارمندان و ۲۵ هزار میلیارد تومان کمک برای تأمین کسری حقوق بازنشستگان در طرف تعهدات دولت و ۷۰ هزار میلیارد تومان درآمد نفتی و ٨٠ هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی در طرف درآمدها، نشان می دهد دولت در سال آینده با درآمدهای حاصل از نفت و مالیات تنها می تواند دستمزدها و یارانه ها را پرداخت کند و این به مفهوم آن است که دولت از سال ۹۴ تبدیل می شود به صندوق پرداخت حقوق و دستمزد، یا به بیان ساده تر از سال آینده عصر پایان راهبری توسعه ملی توسط دولت آغاز خواهد شد.» تحلیل محسن رنانی، کارشناس اقتصادی از آینده بازار نفت چندسال پیش یعنی دقیقا سال ٨٧ در کتاب «اقتصاد سیاسی مناقشه اتمی ایران» به نگارش درآمده بود. در سال هایی که افزایش قیمت نفت، طلایی ترین دوران درآمدی کشور را رقم می زد، رنانی در کتابش که ۵ نسخه از آن را به مسئولان وقت داده بود، هشدار می داد که این خوشحالی چندان پایدار نیست و پس از یک دوره افزایش قیمت نفت به بالای صددلار، افت قیمت شروع خواهد شد. امروز هم او پیش بینی می کند احتمال افزایش قیمت نفت وجود نخواهد داشت و اگر بنابر وقوع شرایطی خاص مانند ایجاد ناامنی در عربستان یا اتفاقاتی از این دست هم قیمت اندکی بالا رود، این افزایش باثبات نخواهد بود. این تحلیلگر اقتصادی معتقد است قیمت ها به تدریج تا سطح بالاترین هزینۀ تمام شدۀ تولید نفت در دنیا یعنی حدود ۳۵ دلار افت خواهد داشت. استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان از سال١٣٩١ با هیچ رسانه ای مصاحبه نکرده است. هرچه از او در این سال ها می‌خوانیم، سخنرانی ها یا مقالات اوست. در این سال ها او جز دربارۀ کتاب «اقتصاد سیاسی مناقشه اتمی» مصاحبه نکرده است و اکنون نیز موافقت می کند که به بهانۀ انتشار «نسخه کامل» همین کتاب، دربارۀ آینده نفت و پیامدهای آن برای توسعۀ ایران، با «شرق» به گفتگو بنشیند. رنانی در ابتدا احتمال توطئۀ سیاسی بودن کاهش قیمت نفت را رد می کند. او معتقد است عدم کاهش تولید نفت عربستان، یک سیاست بلندمدت و یک اشتباه محاسباتی کوتاه مدت از سوی این کشور است و در ادامه هشدار می دهد که شکست دولت روحانی در ساماندهی اقتصاد کشور، می تواند به شکست در حوزه های دیگر نیز بینجامد و اکنون زمان برای آزمون و خطا برای کل نظام تدبیر به پایان رسیده است. در این گفتگو تحلیل های تکان دهنده ای از او دربارۀ اقتصاد ایران می شنویم که برای جلوگیری از وقوع آن تمام قوای کشور باید بپا خیزند و دولت را یاری کنند. محسن رنانی همچنین نابودی داعش را هدف غرب نمی داند و در تحلیلش به چرایی نیاز غرب به داعش اشاره می کند که در ادامه می‌خوانید:
* انتشار نسخه کامل کتاب «اقتصاد سیاسی مناقشه اتمی ایران» که پیش بینی افت قیمت نفت را در افق بلندمدت مطرح کرده بود، با وجود اتمام تحریر آن در سال ٨٧، تا امروز به درازا کشیده است. چه انگیزه ای سبب شد که سال گذشته جلد نخست کتاب را منتشر کنید و چرا اکنون درصدد انتشار «نسخه کامل» کتاب برآمده اید؟
کتاب مناقشه اتمی را در سال ۸۴ شروع کردم و در بهار ٨٧ تحریر آن به اتمام رسید. در مهر ۸۷، پنج نسخه از این کتاب را تکثیر کردم و در اختیار مسئولان قرار دادم. در طول ٣ سالی که به نگارش کتاب مشغول بودم، آنقدر فضا بسته بود و گفتگو دربارۀ مناقشه اتمی تابو شده بود که نام کتاب را هم در محیط کارم عنوان نمی‌کردم و اینطور بیان می کردم که مشغول نگارش کتابی دربارۀ نفت هستم. در عین حال هرچه زمان می گذشت، بیشتر نگران پیامدهای ناشی از ادامۀ مناقشۀ اتمی ایران بودم. در سال پایانی دولت دهم، تقریباً برای همه مشخص شده بود که مسیری را که در مناقشۀ اتمی می رویم؛ مسیر خطایی است و به نتیجه نخواهد رسید. بحران های اقتصادی ناشی از مدیریت نادرست و عواقب تحریم ها نیز کم‌کم در حال آشکار شدن بود. زمان انتخابات ٩٢ را برای انتشار بخشی از کتاب مناسب دیدم. اولاً فضا کمی بازتر شده و احتمال اینکه مشکلاتی برای انتشار کتاب به وجود آید؛ کاهش یافته است و دوم اینکه امیدوار بودم در فضای دورۀ تبلیغات انتخاباتی، ایده ها و هشدارهای این کتاب مطرح شود و خطرات و خسارات ادامۀ مناقشات اتمی به فضای عمومی کشیده شود تا راه را برای مسئولان و مذاکره کنندگان در جهت حل مساله هموارتر کند.
* آقای دکتر، شما در این کتاب پیش بینی هایی درخصوص افت قیمت نفت پس از یک دوره افزایش دارید که امروز تحقق آن را می بینیم و این را مطرح می کنید که غرب می خواهد سلطۀ بلامنازع خود را بر نظام جهانی با پروژۀ عبور تمدن ها از طریق عدم اتکاء به انرژی فسیلی محقق کند. بر این اساس افزایش قیمت نفت را به مدت ٧ تا ١٠سال مؤثرترین ابزار برای تحقق هدف غرب می دانید که در نهایت به بازنده شدن کشورهای نفتی می انجامد. برپایۀ این پیش بینی، اتفاقات امروز بازار نفت را تا چه حد سناریویی از پیش تعریف شدۀ غرب می دانید؟
واقعه ای که در حال رخ دادن است، یعنی افت قیمت نفت را در راستای تحلیل این کتاب می بینم. بجز اینکه من پیش بینی کرده بودم که این کاهش در فاصلهۀ سال های ۲۰۱۸ تا ٢٠٢٠ شروع خواهد شد، حال آنکه این کاهش چند سال زودتر شروع شده است. دلایل، ولی همانی است که من در کتاب عنوان کرده بودم. علت این تعجیل افت قیمت نیز آن است که ما در عصر تکینگی فناوری هستیم و دیگر فناوری قابل پیش بینی نیست. اگر ١٠ سال پیش می توانستیم پیش‌بینی کنیم که ٢ سال آینده چه فناوری هایی ظهور پیدا می کند، امروز برای ۶ ماه آینده نیز نمی توانیم پیش بینی داشته باشیم. بنابراین بخاطر پدیدار شدن فرآیند تکینگی در فناوری و سرعت گرفتن تحولات، برخی تحولات امروز در فناوری استخراج در ٩ سال پیش که نگارش کتاب را شروع کردم، قابل پیش بینی نبود. مثلا من در کتاب آورده ام که بعد از اینکه قیمت نفت افزایش پیدا کند، تولید نفت های نامتعارف، اقتصادی می شود. منظور از نفت های نامتعارف نفت هایی است که در بستر اقیانوس هاست و استخراج آنها پرهزینه است و قیمت نفت باید بسیار افزایش یابد تا استحصال آنها مقرون به صرفه باشد. اما آن زمان پیش بینی نمی کردم که نفت ماسه ای (نفت شیل) پیدا شود و این حجم عظیمی از نفت را به بازار عرضه کند. آن زمان به دلیل پیچیدگی مسأله هیچ فناوری جدی پیدا نشده بود که نفت شیل را استخراج کند. امروز فناوری تا حدی پیشرفت کرده که نفت شیل را نیز استحصال می کند. در کتاب ولی من صحبت از نفت های نامتعارف در بستر اقیانوس ها کرده‌ام. اما در عمل، هم به علت پیشرفت فناوری، و هم به علت افزایش قیمت نفت، استخراج نفت شیل نیز مقرون به صرفه شد. بنابراین یکباره با ورود نفت شیل به بازار، با سرعتی عجیب و باور نکردنی، تولید نفت آمریکا بالا رفت. بنابراین افزایش تولید نفت آمریکا و کاهش واردات نفتی این کشور در عمل ناشی از افزایش قیمت نفت بوده است، یعنی همان دلیلی که من پیش بینی می‌کردم، اما سرعت این تحول به علت ورود سریع نفت شیل به بازار بوده است. در کنار ورود نفت شیل، سایر نفت های نامتعارف نیز در حال ورود به بازار هستند و همچنین انرژی های نو نیز در حال پیشرفت اند و اثر خود را با کاهش تقاضا برای نفت در بازار خواهند گذاشت.
* در سالی که با وجود تداوم بحران در اقتصاد اروپا هنوز نیاز به نفت در بازارهای جهانی کاهش قابل توجه نداشته است، برخی از کارشناسان کاهش قیمت را یک پدیدۀ اقتصادی و نتیجۀ افزایش عرضۀ نفت ناشی از ورود نفت شیل به بازار، یعنی انرژی فسیلی غیرمتعارف می دانند، و برخی آن را پدیده ای سیاسی و نتیجۀ رویارویی یا تبانی عربستان و آمریکا عنوان می کنند. حتی رئیس‌جمهور در سخنانی این اتفاق را فراتر از مسایل اقتصادی و توطئه دانسته بود، یا برخی به تنش های خاورمیانه و اوکراین و روسیه و همچنین افزایش تولید لیبی به عنوان یک عامل مؤثر نگاه می کنند. ارزیابی شما از این پدیده ها چیست؟
کاهش قیمت نفت را نه توطئه می دانم، و نه خارج از تحلیل کتاب «اقتصاد سیاسی مناقشه اتمی». اما قطعاً افزایش تولید نفت عربستان و لیبی در این افت قیمت تأثیرگذار است. اینکه درگیری روسیه و اوکراین توانسته بر بازار نفت اثر بگذارد، البته اثر می گذارد، اما اثرش به صورت افزایش قیمت ظاهر می شود نه کاهش. چون روسیه با تولید بیش از ١٠ میلیون بشکه نفت در روز، بزرگ‌ت رین تولید‌کننده نفت جهان است و هر تنشی که روسیه در آن درگیر باشد، باعث افزایش قیمت نفت می شود. بنابراین ممکن است این کاهش قیمت سریع، ناشی از همزمان شدن افزایش تولید لیبی و عربستان با ورود حجم عظیم نفت شیل به بازار باشد. اما روند کاهش قیمت طبیعی بوده و تقریباً پیش از تصمیم عربستان آغاز شده بود. این اتفاقات فقط آن را تسریع کرد.
* آیا عربستان برای ضربه زدن به روسیه و ایران زیر بار کاهش تولید نرفت؟
من مخالف این هستم که عربستان بخاطر ضربه زدن به روسیه، سوریه و ایران حاضر نشد برای جلوگیری از سقوط قیمت، تولید خود را کاهش دهد. عربستان یک تحلیل بلندمدت ۴۰ ساله دارد که قیمت نفت نباید افزایش یابد. برای اینکه منِ عربستان، اصلی ترین درآمدم از نفت است و باید تا ۴۰ سال دیگر نفت بفروشم، و اگر قیمت نفت بالا رود، تولید انرژی های نو و جایگزین، تسریع شده و نفت از گردونۀ مصرف جهانی خارج یا حداقل سهم آن کم می شود و من دیگر نمی توانم نفت بفروشم. بنابراین باید قیمت نفت را در یک حد متعادل نگه دارم تا بتوانم در ٣٠، ۴۰ سال آینده این کالا را صادر کنم. این تحلیل کلی عربستان در ۴ دهۀ اخیر است. پس عربستان برای تأمین منافع بلندمدت خود، به دنبال کاهش تولید و افزایش قیمت نفت نیست. بنابراین عربستان این کاهش قیمت را در کوتاه مدت تسریع کرده، ولی اگر عربستان نیز بر این اتفاق دامن نمی زد، روند طبیعی کاهش قیمت با سرعتی آهسته ادامه می یافت. عربستان معتقد است بجای اینکه قیمت تا ٣، ۴ سال دیگر بدلیل جایگزینی انرژی های نو، مثلاً به ۳۵ دلار یا کمتر سقوط کند؛ الان روی ۵۰ دلار بماند بهتر است، تا نفت شیل از چرخۀ تولید خارج شود، یا دست کم سرعت تولید آن کاهش یابد و عربستان بتواند تا ١٠ سال دیگر نفت صادر کند. ولی من بر این باورم که این پیش بینی عربستان هم خطا از آب درخواهد آمد. قیمت نفت کاهش پیدا می کند، ولی نه اینکه عربستان بتواند تا ١٠ سال دیگر بازار را در اختیار داشته باشد. البته عربستان تا ١٠ سال دیگر نفت خواهد فروخت، ولی نه ١٠ میلیون بشکه در روز، این مقدار آرام آرام کاهش پیدا خواهد کرد. عربستان می خواهد این کاهش اتفاق نیفتد یا دیرتر و کندتر اتفاق بیفتد. در هر صورت اگر قیمت نفت در حد همین ۵۰ دلار هم باقی بماند؛ روند جایگزینی انرژی های نو که با افزایش شدید قیمت نفت از حدود ۳۰ دلار به بالای ١٠٠ دلار در دهۀ گذشته آغاز شد، دیگر قابل توقف و بازگشت نخواهد بود. چراکه سرمایه گذاری های عظیمی در حوزۀ انرژی های نو صورت گرفته و سرمایه گذاران ناگزیرند پروژه های خود را ادامه دهند؛ البته کاهش کنونی قیمت نفت آنها را وادار خواهد کرد که روی ابداع و نوآوری در فناوری، سرمایه گذاری کنند و هزینۀ تولید انرژی های نو را کاهش دهند. البته در سال های گذشته در این زمینه موفقیت هایی نیز به دست آورده اند. مثلاً در ۶ سال گذشته ٢ بار توانستند هزینۀ تولید پنل های خورشیدی را به نصف کاهش دهند. اگر این روند ادامه یابد به این معنی است که حتی اگر قیمت نفت به ۴۰ دلار هم کاهش پیدا کند، باز تولید انرژی های نو به صرفه خواهد بود. بنابراین دیگر روند بی بازگشت جایگزینی انرژی های نو شروع شده است. از طرفی حتی اگر قیمت در سطح ۵۰ دلار فعلی هم بماند، باز تولیدکنندگان نفت شیل تولید نفت را رها نمی کنند، چراکه در دور بالا بودن قیمت نفت سرمایه گذاری های عظیمی انجام داده اند که اکنون باید از آن بهره برداری کنند. به نفع آنهاست که به تولید ادامه دهند و سعی کنند در تحقیق و توسعه سرمایه گذاری کنند تا بتوانند با بهبود فناوری، هزینۀ تولید را کاهش دهند. از اینرو، اینکه عربستان گمان کند با کاهش قیمت، تولید شیل را متوقف می کند، پیش بینی نادرستی است. عربستان با اینکار خود فقط سقوط بزرگ قیمت نفت را تسریع می کند. این را من توطئه نمی دانم. این یک اشتباه محاسباتی از سوی عربستان است. عربستان مسالۀ تکینگی فناوری را در سیاست های خود لحاظ نکرده است.
* فکر می کنید قیمت نفت تا چه حدی کاهش خواهد یافت و آیا کاهش ٣٠ تا ۵۰ درصدی قیمت نفت را پدیده ای موقتی و کوتاه مدت می دانید، یا پدیده ای طولانی مدت و ماندگار؟
من ٨ سال پیش در کتاب، پیش بینی کرده بودم که قیمت نفت تا بالای ١٠٠ دلار افزایش می یابد و چند سال در این نرخ می ماند و بعد شروع به کاهش می کند و بتدریج تا سطح بالاترین هزینۀ تولید، افت خواهد کرد. فعلاً برای تولیدکنندگانی که سهم قابل توجهی در بازار نفت دنیا دارند، بالاترین هزینۀ تولید حدود ۳۵ دلار است. بنابراین در بلند مدت ما به سمت چنین قیمتی خواهیم رفت. اما البته حالا با عواملی که شرح دادم، بخشی از این کاهش، تسریع شده است.
* کف و سقف هزینه تولید نفت در دنیا چقدر است و این هزینه برای ایران چقدر محاسبه می‌شود؟
هزینه واقعی تولید هر بشکه نفت در دنیا، هم توسط تولیدکنندگان تا حدودی محرمانه نگه داشته می شود، و هم بسیار متفاوت است. اما اگر تولیدکنندگان عمدۀ نفت را در نظر بگیریم، پایین ترین هزینه کلی تولید هر بشکه نفت در دنیا حدود ٧ دلار، و بالاترین آن حدود ۳۵ دلار است. این هزینه برای ایران بسته به حوزۀ نفتی، بین ۵ تا ۱۰دلار برآورد می شود.
* پس حد کاهش قیمت نفت را کدام یک از این هزینه ها تعیین می کند؟
کاهش قیمت نفت در دنیا تا سطحی ادامه پیدا می کند که تنها تولیدکنندگانی که پایین ترین هزینه تولید را دارند در بازار باقی بمانند. باید به این نکته توجه کرد که در ١٠ سال گذشته به دلیل افزایش بهره وری انرژی و نیز سرمایه گذاری هایی که در انرژی های نو صورت گرفته، تقاضای جهانی نفت بسیار کمتر از میزان پیش بینی بالا رفته است. اگر قرار بود تقاضای نفت متناسب با رشد فعالیت های اقتصادی جهان بالا برود، دستکم باید سالانه ٣ تا ۵ درصد تقاضا برای نفت افزایش می یافت، چون تولید اقتصادی در دنیا در این حد هر سال افزایش یافته است. ولی تقاضا در ١٠ سال گذشته افزایش جدی نیافته است. در مقابل عرضۀ نفت هم در این مدت افزایش یافته است. بنابراین، از این پس کاهش قیمت نفت روندی ادامه دار است، اگرچه احتمال دارد بصورت محدود و موقت، افزایش یابد. مثلاً اگر عربستان ناامن شود و داعش به عربستان هم حمله کند، ممکن است قیمت نفت تا ١٠ دلار بالا رود، ولی دائمی نخواهد بود. یا تنش در لیبی ممکن است قیمت نفت را برای مدتی افزایش دهد، اما اینها پدیده های ساختاری نیست، در حالی که کاهش قیمت نفت پدیده ای ساختاری است.
* همانطور که در ١٠ سال گذشته غرب در حال چیدن سناریوهایی برای تسلط خود بر جهان بود، آیا ایران بدنبال راه هایی برای پایدار ماندن نبود؟ ابتدای صحبت ها هم اشاره کردید به اینکه پس از تدوین این کتاب، در سال ۸۷، پنج نسخه از آن را برای مسئولان وقت ارسال کردید. دستکم با هشداری که کتاب شما به مسئولان داده، انتظار می رفت آنها را به فکر یافتن راهکاری برای مقابله با این روند انداخته باشد. آیا کتاب شما چنین تأثیری داشته است؟
فکر نمی کنم. ما در این سال ها آنقدر درگیر مسائل مناقشۀ اتمی و حواشی انتخابات سال ٨٨ بودیم که یک استراتژی بلندمدتی را دنبال نکردیم. تحریم ها نیز در این مدت اضافه شد و توانست بخشی از بازارهای صادراتی نفت ما را از بین ببرد.
* وقتی کتابتان را برای مقامات فرستادید، هیچ واکنشی نشان داده نشد؟
من کتاب را در ۵ نسخه برای ۵ مقام ارشد کشور ارسال کردم. ارسال نیز بصورت دستی و از طریق برخی چهره هایی بود که به این مقامات دسترسی داشتند. مثلاً نسخه آقای احمدی نژاد را به آقای دکتر رهبر که رئیس وقت دانشگاه تهران بود، دادم و ایشان گفتند فردا با رئیس‌جمهور ملاقات دارم و تحویل می دهم. یا اینکه نسخه رئیس قوۀ قضائیه و رئیس مجلس را از طریق آقای دکتر محمدرضا بهشتی تحویل دادم. نسخۀ بقیۀ مقامات را هم از طریق افراد دیگری ارسال کردم. بعد هم پیگیری کردم و مطمئن شدم که کتاب بدست مقامات ارشد رسیده است. اما تا امروز هیچ واکنشی از سوی این مقامات دریافت نکرده ام. یکی از این افراد که کتاب را برای یکی از مقامات برده بود، شفاها نیز کتاب و ایدۀ آن را توضیح داده بود. آن مقام گفته بود در مورد بازارهای نفت ما هیچ ابزاری در اختیار نداریم و آمریکا بازارهای نفت را کنترل می کند و کاری از ما برنمی آید و در مورد مناقشه هم گفته بود غرب هیچ کاری در این زمینه نمی تواند انجام دهد و مناقشه را ما مدیریت می کنیم.
* به هر حال، امروز نفت بر مدار ۵۰ دلار می چرخد. ایران چه راهی می تواند در پیش گیرد تا کمترین صدمه را در کوتاه مدت از این کاهش درآمد ببیند؟
الان دیگر کاری از دست ایران ساخته نیست. اولاً نمی تواند صادرات نفت خود را کاهش دهد، چون نفتی ندارد. درآمد این یک میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه نفتی که صادر می کنیم، برای وارد کردن نیازهای اساسی لازم داریم و باید با تمام توان این میزان را صادر کنیم. از سوی دیگر ایران در مناقشۀ اتمی حتی اگر با غرب به توافق نهایی هم دست یابد، دیگر این توافق در بازار نفت تأثیری نخواهد داشت. اکنون بحرانی که داعش در منطقه ایجاد کرده، اصلی ترین عامل سیاسی مؤثر بر بازار نفت است و داعش بهترین ابزار برای وارد کردن شوک سیاسی به بازار نفت است. غرب به خوبی با بحران داعش می تواند شوک های سیاسی مورد نظر خود را بر بازار نفت وارد کند.
* یعنی معتقدید غرب با داعش نخواهد جنگید و از حضور آن برای مدیریت منطقه سود خواهد برد؟
بله. به نظر من غرب با داعش برخورد می کند تا جایی که خطر تهاجمی داعش را کنترل کند، اما بمحض اینکه داعش کنترل و مدیریت شد، سعی نمی کند به هر قیمتی داعش را از بین ببرد. داعش یک ابزار سیاسی بسیار مناسب برای آمریکاست تا تحولات منطقۀ خاورمیانه را مدیریت کند. بنابراین من گمان نمی کنم داعش نابود شود. داعش مهار خواهد شد، ولی نابود نمی شود. داعش تحت کنترل خواهد ماند تا هر زمان نیاز شد، برای مدیریت سیاسی منطقه و برای مدیریت بازار نفت از آن استفاده شود.
* آیندۀ ایران با این سطح از درآمد نفت یا کمتر از آن را چگونه می بینید؟ این وضعیت چه تأثیری بر ساختار و کارکرد اقتصاد ایران خواهد داشت؟ به بیان ساده تر چه اتفاقی باید رخ دهد تا به حاشیه رانده نشویم و جایگاهمان در نظام جهانی حفظ شود یا ارتقا یابد؟
فرض بگیریم تقاضای جهانی نفت کاهش پیدا نکند و ایران بخواهد به سرعت سهم خود را در بازارهای جهانی نفت افزایش دهد. یک زمانی ایران تا ۴ میلیون بشکه نفت هم صادر می کرد. اما اگر به فرض بخواهد تولید نفت را به این سطح نیز برساند، اولاً توان فنی ندارد و افت فشار شدیدی که در مخازن نفتی وجود دارد؛ اجازۀ تولید در این سطح را نمی دهد. بنابراین یا باید چند هزار حلقه چاه بزنیم و سرمایه گذاری های عظیمی در حوزۀ استخراج نفت کنیم که سرمایۀ آن را نداریم و فعلا هم سرمایه گذار خارجی حاضر به چنین کاری نخواهد بود، یا باید حجم عظیمی از گاز را به مخازن نفتی تزریق کنیم که الان برای ما امکان پذیر نیست. اصولاً افزایش تولید نفت در یک افق ٧، ٨ ساله امکان پذیر نخواهد بود. در عین حال رشد تقاضای نفت جهانی هم متوقف شده است. از طرف دیگر تقاضای داخلی برای نفت نیز در حال افزایش خواهد بود و ما هر سال بخش بزرگ تری از تولید نفتمان را باید در داخل مصرف کنیم. ما در سال های گذشته در بهینه سازی مصرف انرژی ناتوان بودیم. بنابراین با این روند بخش بیشتری از تولید نفت را باید به تولید داخل اختصاص دهیم.
بنابراین با توجه به این شرایط، باید چشم از بازارهای جهانی بپوشیم و طرحی نو دراندازیم. باید ببینیم با این ذخایر نفتی چه باید بکنیم که خود را در تعادل نگه داریم. یعنی باید وابستگی بخش های مختلف اقتصاد خود را به درآمد ارزی نفت کاهش دهیم و نفت را منحصر کنیم به نیازهای داخل، ولی در عوض ببینیم از نفت به چه طرق دیگری می توانیم استفاده کنیم. مثلاً توسعه پتروشیمی ها و صادرات مشتقات نفتی، یا تولید برق از نفت و صادرات برق، به این می گویند صادرات نفت با سیم و نظایر اینها.
* با حجم عظیم بدهی های دولت به نظام بانکی، پیمانکاران، صندوق های بیمه و… و تعهدات پروژه های عمرانی ناتمام و نیز ساختار کنونی بودجۀ دولت؛ یعنی سهم بالای هزینه ها و تعهدات جاری، اساساً کارکرد بودجه را چه می دانید؟ آیا سیاستگذاری مالی و اقتصادی دولت برای خروج از رکود، برای توسعه بلندمدت و تحقق اهداف سند چشم انداز معنا و وجهی خواهد داشت؟
این کاهش درآمد نفتی، باثبات خواهد بود. با صادرات ۱/۴ میلیون بشکه در روز، دولت حداکثر ۲۵ میلیارد دلار درآمد نفتی خواهد داشت؛ یعنی معادل ۷۰ هزار میلیارد تومان درآمد ریالی. درآمدهای مالیاتی دولت هم در خوشبینانه ترین حالت حدود ۸۰ هزار میلیارد تومان برآورد می شود. پس این دو قلم درآمد اصلی دولت می شود ۱۵۰ هزار میلیارد تومان. از سوی دیگر دولت ۴۵ هزار میلیارد تومان باید یارانه بدهد، ٨٠ هزار میلیارد تومان باید حقوق و دستمزد بدهد، و ۲۵ هزار میلیارد تومان هم باید به صندوق های بیمۀ بازنشستگی برای پرداخت حقوق بازنشستگان کمک کند. پس ۱۵۰ هزار میلیارد تومان، همین ٣ تعهد دولت هزینه دربردارد. پس کل درآمد نفتی و مالیاتی دولت می رود بابت حقوق و یارانه. پس دیگر دولت در ایران حتی نمی تواند اگر آسفالت جاده ای کنده می شود، درست کند یا یک پل احداث کند. بنابراین سرمایه گذاری در حوزه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به صفر می رسد. به فرض اگر با عربستان هم روابط را بهبود ببخشیم و این کشور را به کاهش تولید و عرضۀ نفت متقاعد کنیم، حداکثر نفت به ۶۰ دلار خواهد رسید. این یعنی درآمد دولت از محل درآمد نفت نهایتاً به ۱۵ هزار میلیارد تومان افزایش می یابد که باز هم چیزی تغییر نمی کند. بنابراین اتفاقات جاری بازار نفت به مفهوم پایان مدیریت دولت در عرصۀ توسعه است. حالا دولت برای ۶ میلیون بیکار چه می خواهد بکند؟ با هزاران پروژۀ ناتمام که اتمام آنها حدود ۸۰۰ هزار میلیارد تومان بودجه می خواهد، چه می کند؟ دولت با سالی یک میلیون متقاضی کار جدید چه می کند؟ با بحران آب و بحران زیست محیطی چه خواهد کرد؟ با ٢٠٠ هزار میلیارد تومان بدهی معوقه به بخش خصوصی که بخش خصوصی را زمین گیر کرده می خواهد چه کند؟ با صدها هزار واحد ناتمام مسکن مهر که اتمام آنها ۱۵۰هزار میلیارد تومان بودجه می خواهد، چه کند؟ بنابراین اگر دولت بتواند شرایط را به گونه ای مدیریت کند که این مشکلات به بحران تبدیل نشوند، خودش یک شاهکار است و باید دستش را بوسید.
به نظر می رسد به نقطه‌ای رسیده ایم که دیگر دولت به تنهایی هیچ کاری نمی تواند بکند. در این نقطه دولت در واقع تبدیل می شود به صندوق پرداخت حقوق و دستمزد. یا باید تن دهیم به سقوط اقتصادی و زمین ماندن تمام پروژه هایی که در سال های گذشته سرمایه گذاری شده، یعنی تورمش را ایجاد کرده و تولیدی ایجاد نکرده است، یا اینکه نظام سیاسی باید یکپارچه و متحد برای نجات کشور به کمک دولت بیاید؛ یعنی باید انتخاب کنیم بین قیام یکپارچه برای کمک به دولت و اصلاح ساختارها و حذف رانت ها و درمان فسادها، یا تن بدهیم به آسیب پذیری تدریجی اقتصاد و پیامدهای آن.
* این اقدام یکپارچه چه خواهد بود و چگونه می توان به دولت کمک کرد؟
اول اینکه تمام امکانات اقتصادی که در اختیار سایر قواست، باید به پشتیبانی دولت بیاید؛ یعنی اول از همه نهادهای عمومی غیردولتی که در کنترل دولت نیست و سرمایۀ آنها به چند صد میلیارد دلار می رسد، باید شروع کنند مالیاتشان را به دولت بپردازند. من در فاز دوم هدفمندی یارانه ها حساب کردم و پیشنهاد کردم اصلاً فاز دوم را اجرا نکنند. چون معتقد بودم افزایش هزینه های تولیدِ ناشی از افزایش قیمت انرژی، یا موجب تورم می شود، یا موجب تعمیق رکود، و امروز طولانی شدن و تعمیق رکود را به دلیل اجرای فاز دوم هدفمندی یارانه ها می دانم. در مقابل، فهرست ٢٠ نهاد را به دولت دادم و نشان دادم که اگر این نهادها مالیات های خود را به دولت بپردازند، کل کسری منابع دولت برای پرداخت یارانه ها جبران می شود. اما مسئولان گفتند که این فقره دست ما نیست. اینجاست که نظام سیاسی باید به کمک دولت بیاید. در هر صورت آنچه امروز در گروه های مختلف می بینیم حرکت یکپارچه در جهت موفقیت دولت نیست. در واقع همانگونه که وقتی جنگ نظامی داشتیم، تمام قوای کشور در خدمت جنگ و گوش به فرمان فرماندهان نظامی بودند، امروز نیز که در واقع جنگ اقتصادی داریم، تمام قوای کشور باید در خدمت خروج اقتصاد از رکود و گوش به فرمان فرماندهان اقتصادی کشور باشند.
* شما اشاره کردید به اینکه ما با عمیق تر شدن رکود مواجه شدیم. اما گزارش های اخیر بانک مرکزی از ٣ ماه و ۶ ماهه امسال نشان می دهد رشد اقتصادی داشته ایم. این به مفهوم خروج از رکود نیست؟
نیمۀ دوم سال ٩٢ رکود تعمیق شد. در ابتدای سال ٩٣ اندکی انجماد کاهش یافت. با ظرفیت هایی که داشتیم بسیار بیشتر از این می توانستیم اقتصاد را رشد دهیم. بین ٣ تا ۵ درصد رشد سالانۀ کشور ما، طبیعی است، خروج از رکود محسوب نمی شود، چون سالانه حدود ۵ درصد بر جمعیت نیروی کار ما افزوده می شود؛ یعنی اگر دولت هیچ اقدامی نکند، هیچ تسهیلاتی ندهد و بگذارد اقتصاد کار خود را انجام دهد، به طور طبیعی با رشد سالانه ۵ درصدی نیروی کار، باید ۵ درصد رشد اقتصادی داشته باشیم. پس رشد اعلام شده، الزاماً ناشی از سیاست های خروج از رکود نیست. ما با همین ظرفیت های موجود در کشور، تا ٢ برابر حال حاضر می توانیم اشتغال ایجاد کنیم. شهرک های صنعتی با ٣٠ درصد ظرفیت کار می کنند؛ یعنی اگر با ١٠٠ درصد کار کنند، اشتغال در شهرک ها ٣ برابر می شود. ولی بازسازی این ظرفیت ها نیازمند بهبود فضای کسب و کار و ثبات شرایط سیاسی است. شکست دولت یازدهم، شکست آقای روحانی نیست، شکست آخرین فرصت های ملی ماست. فرصت دیگری برای آزمون و خطا نداریم. من به رغم اینکه با برخی از سیاست های دولت یازدهم موافق نیستم و به بازی نگرفتن طیف گستردۀ صاحب نظران و اقتصاددانان برای نجات اقتصاد را نقطۀ ضعف دولت می دانم، ولی معتقدم باید تلاش کنیم این دولت موفق شود.
منبع: روزنامه شرق