با گذشت بیش از صد روز از حضور «مسعود پزشکیان» در راس دولت و همزمان با بازگشت «دونالد ترامپ» به کاخ سفید، تنور بحث بر سر «مذاکره کنیم یا نکنیم» در فضای سیاسی ایران به شدت داغ شده است. در این میان، افشای دیدار «ایلان ماسک»، که به‌تازگی به عنوان وزیر «کارآمدی دولت» منصوب شده، با «امیرسعید ایروانی»، سفیر ایران در سازمان ملل متحد، که نیویورک تایمز آن را فاش کرده، موجی از امیدواری به امکان کاهش تنش‌ها و آغاز مذاکرات را در برخی محافل ایجاد کرده است.
پیش از افشای این دیدار، اصلاح‌طلبان بازگشت ترامپ را فرصتی برای باز کردن باب گفت‌وگو می‌دانستند و معتقد بودند حضور یک «معامله‌گر» در راس قدرت، می‌تواند مسیری برای رفع تحریم‌ها و کاهش فشارها باشد. اما در سوی دیگر، اصول‌گرایان و جبهه انقلاب با لحنی تند معتقدند که ترامپ به‌عنوان نماد بی‌اعتمادی و تهاجم نمی‌تواند گزینه‌ای برای مذاکره باشد و تاکید دارند که هرگونه مذاکره با چنین دولتی، به‌مثابه تسلیم است.
«عیسی کلانتری»، رییس اسبق سازمان محیط زیست روز ۲۱ آبان در یک گفت‌وگو، با اشاره به مذاکره ایران با صدام در زمان جنگ، تاکید کرد که برای منافع ملی باید با آمریکا نیز در صورت لزوم گفت‌وگو کنیم. او گفت: «روسای جمهور آمریکا می‌آیند و می‌روند؛ مهم این است که از قطع ارتباط چه دستاوردی داشته‌ایم. اگر ملت تحت فشار است، باید در راهبردها تجدیدنظر کنیم و به تنش‌زدایی بپردازیم.»
در پاسخ به وی، روزنامه «کیهان» می‌نویسد: «نه فرق صدام و ترامپ را می‌فهمند و نه از مذاکره سر در می‌آورند.» این یادداشت کارنامه کلانتری را ضعیف قلمداده کرده و می‌گوید نباید مذاکره با آمریکا در امروز و مذاکره با عراق آن روز را یکی دانست. این یادداشت تاکید می‌کند: «هیچ دولت خردمندی در اوج تهدید‌های دشمن متخاصم، دم از مذاکره و سازش نمی‌زند؛ و حتی اگر به فرض محال بود مذاکره مجددی انجام شود، ادبیات التماسی عناصر مرعوب قبل از هر چیز، تیر خلاص زدن به قدرت مذاکره و چانه‌زنی است.»
تجربه خروج آمریکا از برجام و شرایط پیچیده منطقه‌ای، فضای سیاسی ایران را به دو قطب اصلی تقسیم کرده است. برخی چهره‌ها، دیپلماسی و مذاکره را راهی برای کاهش تنش‌ها می‌دانند، در حالی که دیگران بر لزوم مقاومت و بی‌اعتمادی به آمریکا تاکید دارند. با بازگشت ترامپ، تردید میان مذاکره و مقاومت، یا به‌بیان دیپلماتیک‌تر، ضرورت اتخاذ راهبردی منعطف و ترکیبی که هم از ابزار گفت‌وگو و هم از توان مقاومت بهره گیرد، بیش از هر زمان دیگری در میان مقامات مشهود است.
دو دل میان مذاکره و سکوت
مواضع ایران درباره مذاکره با آمریکا هماهنگ به نظر نمی‌رسد؛ حتی برخی مقامات نظرات متضادی مطرح می‌کنند. این اختلاف دیدگاه، به‌ویژه در سخنان رهبر و رییس‌جمهور آشکار است. پزشکیان، در ۲۲ آبان می‌گوید: «در رابطه با آمریکا، ما چه بخواهیم و چه نخواهیم بالاخره در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی با این کشور مواجهه خواهیم داشت و بهتر است این عرصه را خودمان مدیریت کنیم.» او تاکید می‌کند: «برای رسیدگی به مشکلات داخلی و توسعه کشور، باید روابط بین‌الملل سامان داده و تنش‌ها رفع شود.»
پزشکیان در حالی مثبت به قضیه مذاکره نگاه می‌کند که در مناظرات انتخاباتی خود گفته بود: «ما باید به‌دنیا ثابت کنیم که می‌توانیم روی پای خودمان بایستیم. در کنار آن نیز باید بر اساس عزت، حکمت و مصلحت که دستور رهبر انقلاب است، مذاکره کنیم. این یک معامله است. در معامله باید یک چیز بدهیم و یک چیز بگیریم.»
او در حالی به دستور رهبر جمهوری اسلامی اشاره می‌کند که آیت‌الله «سیدعلی خامنه‌ای»، ترامپ را «رییس‌جمهور شارلاتان و بی‌چاک‌دهن آمریکا» می‌داند. خامنه‌ای در سخنرانی‌هایش بارها به سخنان ترامپ اشاره کرده و رییس‌جمهور وقت آمریکا را با عبارت «شما غلط می‌کنید»، مخاطب قرار داده است.
سال ۱۳۹۸ در گفت‌وگویی که میان رهبر جمهوری اسلامی و «شینزو آبه» نخست‌وزیر وقت ژاپن در جریان بود او ضمن آن‌که ترامپ را شایسته مبادله پیام ندانست، صراحتا گفت: «جمهوری اسلامی ایران هیچ اعتمادی به آمریکا ندارد و تجربه تلخ مذاکرات قبلی با آمریکا در چارچوب برجام را به هیچ وجه تکرار نخواهد کرد، زیرا هیچ ملت آزاده و عاقلی مذاکره تحت فشار را نمی‌پذیرد.»
اما گویا، پس از گفته‌های رهبر جمهوری اسلامی در پشت پرده چیزهایی دیگری در جریان بوده است. چرا که چندی بعد از این سخنان، «ابراهیم رئیسی»، رییس‌جمهور سابق ایران در بهمن ۱۴۰۰ گفت: «خیلی از کشورهایی که با ما مذاکره می‌کنند، حامل چنین پیامی بوده‌اند که آمریکایی‌ها می‌خواهند مستقیم با ما صحبت کنند و این مساله در دولت‌های قبل هم مطرح بوده و موضوع جدیدی نیست.» او اما تاکید کرد: «در صورتی که طرف‌های مقابل آماده باشند که تحریم‌های ظالمانه علیه ملت ایران را بردارند، زمینه برای هرگونه توافق وجود دارد.»
ولی رئیسی ۸ ماه بعد می‌گوید: «ما مذاکره مستقیم با آمریکا را تجربه کردیم و به تجربه دریافتیم که فایده‌ای بر آن مترتب نیست. آمریکایی‌ها اگر راست می‌گویند و صداقت دارند، تعهدات خود را اجرا کنند. آن‌ها نه تنها تحریم‌های ایران را لغو نکردند، بلکه در حین مذاکره تحریم‌های جدیدی نیز علیه ایران وضع کردند. حسن نیت به صرف حرف و ادعا قابل قبول نیست و باید در عمل به اثبات برسد.» او حتی گفته بود: «فایده‌ای در مذاکره مستقیم با آمریکایی‌ها نمی‌بینیم.»
مذاکره به شرطی که منافع ما تامین شود
«عباس مقتدایی»، نایب رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در ۲۳ آبان و در گفت‌وگو با خبرگزاری «بُرنا» ضمن تاکید بر آن‌که مذاکرات با واسطه در حال انجام است، می‌گوید: «ترامپ با توجه به روحیه تجارت مآبانه‌ای که دارد به‌خوبی می‌داند که با ایران نمی‌شود شوخی کرد.»
اما وی موضع نامشخص جمهوری اسلامی را به‌نوعی در گفته خود ادامه داده و می‌گوید: «آن‌چه که اکنون برای ما مهم است، تامین منافع ملت ایران است. منافع ملت ایران در عرصه‌های مختلف قابل پیگیری است و دیپلماسی ایران فعال است و هر جا لازم باشد، مذاکره می‌کنیم و هر جا لازم باشد از مذاکره امتناع می‌کنیم.»
همان روز و ساعاتی پس از این خبر، «عباس عراقچی»، وزیر خارجه ایران در حاشیه نشست هیات دولت، فعال بودن کانال عمان برای مذاکره را تایید کرد. او گفت: «اگر منافع ما تامین شود حتما با آمریکا هم مذاکره می‌کنیم.» وی همچنین توضیح داد: «بعضا اختلافاتی که با آمریکا داریم بسیار اصولی و مبنایی است و ممکن است حل شدنی نباشد ولی باید مدیریت کنیم تا هزینه‌های آن و تنش‌ها کاهش یابد.» او نگفت که این این کانال کی باز شده و چه گفت‌وگوهایی میان طرفین به وجود آمده است. اما آن‌چه معلوم است این است که اگر گفت‌وگویی باشد فعلا با دولت «جو بایدن» رییس‌جمهوری فعلی آمریکا است.
به نظر می‌رسد که عراقچی در مورد ترامپ نگرانی‌هایی دارد. وزیر خارجه ایران پس از انتخاب ترامپ در شبکه اجتماعی «ایکس» نوشت: «ایران دنبال سلاح‌های هسته‌ای نیست، تمام! این سیاست مبتنی بر آموزه‌های اسلامی و محاسبات امنیتی ماست. اعتمادسازی به‌صورت متقابل مورد نیاز است. این خیابان یک طرفه نیست.» موضوعی که بسیاری را بر آن داشت که بگویند ایران خواهان مذاکره است.
اما عراقچی بعدا در متن دیگری نوشت: «نسخه اول سیاست “فشار حداکثری” لاجرم با “مقاومت حداکثری” مواجه شد و نهایتا به “شکست حداکثری” برای آمریکا منجر گردید… تلاش برای اِعمال “نسخه دوم فشار حداکثری” تنها به “نسخه دوم شکست حداکثری” منجر خواهد شد. ایده بهتر آن است که “عقلانیت حداکثری” را امتحان کنید.» رویکردی که به نوعی هم طرف مقابل را تهدید می‌کرد و هم به خاطر انتظار از او دست بالا را به آمریکا می‌داد.
ایران بازیگر اصلی خاورمیانه است، نه ترامپ
«علی فدوی»، جانشین فرمانده سپاه بر آن است که با آمدن ترامپ چیزی در معادلات عوض نشده است. او در ۲۴ آبان می‌گوید: «جبهه خبیث در خباثت فرقی باهم نمی‌کند؛ در مورد ماهیت اصالتی شیطان بزرگ فرقی بین هیچکس قائل نیستیم.» به نظر می‌رسد سپاه بر این باور است که با مقاومت حتی می‌توان رویه سیاست در آمریکا را تغییر داد و در کلام فرماندهانش نشانی از مذاکره نیست. «حسین سلامی»، فرمانده کل سپاه، در ۱۸ آبان در واکنش به انتخابات آمریکا گفته بود: «انتخابات اخیر آمریکا ثابت کرد مقاومت غزه حتی می تواند دولت جنگ افروز آمریکا را تغییر دهد.»
«علی لاریجانی»، رییس مجلس سابق ایران، نیز در یک مصاحبه در مورد حضور ترامپ با شک و تردید گفت: «دفعه قبل رفتار عاقلانه‌ای نداشت، شاید تجربه بیشتر پیدا کرده است و دنبال بکند آن مسیر دقیق‌تر را. نکته‌ای که است نباید کار خودمان را این‌قدر پیوند بزنیم به این شخصیت‌هایی که خیلی ارزش زیادی ندارند، این خیلی کم می‌آورد برای کشورما، یعنی خوب نیست، ایران اگر کشور مهم و متمدنی است، این قدر حرف زدن راجع به این آدم‌ها نباید مهم باشد.»
در مورد رویکرد ترامپ نسبت به ایران و خاورمیانه، نگاه اکثر کارشناسان، برخلاف برخی نیروهای سیاسی، بدبینانه است. از جمله «علیرضا مجیدی»، کارشناس خاورمیانه که در گفت‌وگو با اعتماد می‌گوید که دکترین خاورمیانه‌ای ترامپ در دور دوم ریاست‌جمهوری‌اش تمرکز بر حمایت از اسراییل و سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران خواهد داشت. ترامپ احتمالا ضمن تسهیل روابط بین اسراییل و کشورهای عربی، مانند عربستان، سعی می‌کند با رویکردی شدیدتر ایران را تحت فشار بگذارد و حتی از سیاست‌های نظامی تهاجمی اسراییل علیه ایران حمایت کند.
تردیدها درباره مذاکره با آمریکا در حالی فضای سیاسی ایران را به دو قطب تقسیم کرده که هنوز روشن نیست محور گفت‌وگوها چه خواهد بود. آیا برنامه هسته‌ای ایران در مرکز بحث قرار می‌گیرد، یا اینکه مسایل منطقه‌ای و حقوق بشری نیز در دستور کار خواهد بود، یا هر سه موضوع محور اصلی مذاکره خواهند شد؟ همچنین پرسش‌هایی بی‌پاسخ درباره نقش و جایگاه اسراییل در مذاکره احتمالی باقی است، که خود عاملی برای پیچیده‌تر شدن شرایط و دامن زدن به اختلاف نظرها میان مقامات ایران است.
منبع: ایران وایر/ عطا محامد