شاید باورش مثل خشک‌شدن دریاچه ارومیه، تالاب گاوخونی اصفهان و زاینده‌رود سخت باشد اما سرنوشت تالاب انزلی در حال گره‌خوردن به زیست بوم یا اکوسیستم‌هایی است که از بین رفته‌اند.
«هادی‌حق‌شناس»، استاندار گیلان اخیرا هشدار داده «ظرف دو سه سال آینده تیتر یک خبرها در ایران و جهان این می‌شود که رشتی‌ها و انزلی‌چی‌ها در حال تَرکِ شهر هستند چون تالاب انزلی از فاضلاب انسانی پر می‌شود.»
اشاره او به ورود روزانه ۳۸۰ هزار مترمکعب فاضلاب شهرهای رشت، انزلی و صومعه‌سرا از طریق رودخانه‌های زرجوب و گوهررود به تالاب انزلی است که علاوه بر آلودگی موجب رسوب در کف آن شده و عمق تالاب در مناطقی به ۱۰ تا ۳۰ سانتی‌متر رسیده‌است.
کمتر از چهار سال یعنی در سال ۱۳۹۹ وزارت کشور خبر از تصویب «طرح جامع ۷ ساله برای احیای تالاب انزلی» داد و حالا در حالی که دو سال تا زمان پایان این طرح باقی مانده، استاندار گیلان می‌گوید اگر ۳۰۰ میلیون دلار ظرف ۳ سال برای ساماندهی فاضلاب تخصیص ندهید، دیگر رشت و انزلی در کار نخواهد بود زیرا خشک‌شدن تالاب و تبدیل آن به دفن‌گاه فاضلاب موجب شیوع سرطان‌های گوارشی می‌شود.
سرنوشت طرح‌های احیای تالاب‌ها از جمله طرح احیای دریاچه ارومیه چشم‌انداز مثبتی را پیش روی ما قرار نمی‌دهد.
دکتر «منصور سهرابی»، اگرو اکولوژیست و پژوهش‌گر بوم‌شناسی و محیط زیست در تحلیل وضعیت تالاب انزلی به «ایران‌وایر» می‌گوید: «بررسی مدیریت تالاب انزلی در ۵۰ سال اخیر روندی قهقرایی را نشان می‌دهد که نتیجه آن تبدیل آن به یک تالاب فصلی و سپس خشکی کامل است.»
موضوع فقط محدود به ورود فاضلاب انسانی به تالاب انزلی و پسروی آب دریای خزر نمی‌شود. تا آن‌جا که «شینا انصاری»، رییس سازمان حفاظت محیط زیست ۳۰ آذر امسال گفت: «در دهه‌های گذشته حق‌آبه‌های زیست محیطی یا سهم طبیعی به بیشتر تالاب‌ها از جمله پریشان، شادگان، هامون، جازموریان و حتی دریاچه ارومیه داده نشده و ۴۳ درصد از مساحت این تالاب‌ها با شدت بیشتر و یا کمتر در معرض خشکی قرار گرفته‌است.»
وقتی به همه هشدارهای قبلی گوش داده نشد
بحث بر سر احیای تالاب انزلی از چندین سال قبل در سازمان حفاظت محیط زیست و سپس در وزارت کشور مطرح شده‌بود. به گفته «مسعود باقرزاده کریمی»، مدیرکل سابق دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست «دولت برای احیای کل تالاب انزلی ۸۷۰ میلیارد تومان درنظر گرفت و ۸۰ میلیارد تومان برای اجرای این طرح در سال اول ابلاغ شد.»
باقرزاده کریمی که در شهریور ۱۴۰۰ در برنامه‌ای تلویزیونی شرکت کرده‌بود، همچنین گفت: «یکی از مشکلاتی که تالاب انزلی را درگیر کرده آلودگی ناشی از فاضلاب‌های کشاورزی و شهری است که وارد این تالاب می‌شوند و در تالاب باقی می‌مانند. فرایندهای اکوبیولوژیک باعث می‌شوند که این آلودگی‌ها به‌مرور زمان ماده سیمانی‌مانندی را بین رسوبات معدنی به‌وجود آورند.»
به گفته او، بخشی دیگر به‌دلیل رشد گیاهانی چون سنبل آبی که عملا اکسیژن آب را گرفته و موجب تلف شدن آبزیان می‌شد، بود.
در طرح احیای تالاب انزلی مثل طرح احیای دریاچه ارومیه که با ورود نمایندگان مجلس یازدهم کمیته تحقیق و تفحص از چگونگی هزینه‌کرد بودجه ستاد احیای دریاچه ارومیه مطرح شد و اقدامات قوه قضاییه عملا مانع از هر اقدام موثری شدند. به‌عبارت دیگر عموما مدیریت‌های جزیره‌جزیره در ساختار جمهوری اسلامی و نامشخص‌بودن اثرگذاری تخصیص بودجه‌ها هر برنامه‌ای را به‌حاشیه می‌راند.
یکی دیگر از عوامل موثر در رسوب‌گیری تالاب انزلی به گفته «علی ارواحی»، متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی، «احداث موج‌شکن جدید بدون در نظر گرفتن شرایط و انجام مطالعات وضعیت جریان‌های دریایی در محل اتصال تالاب و خزر، به‌عنوان یک عامل ثانویه برای تشدید انباشت مواد رسوبی در تالاب است.»
با این حال «منصور سهرابی»، اگرو اکولوژیست و پژوهش‌گر بوم‌شناسی و محیط زیست در تحلیل آن‌چه به وضعیت کنونی تالاب انزلی منجر شده به ایران‌وایر توضیح می‌دهد: «همه تالاب‌های ایران به‌دلیل بهره‌برداری‌های غلط از منابع آب با مشکل مواجه هستند و این ناشی از دست‌کاری در چرخه هیدرولیکی و برداشت‌های غلط در حوضه آبریز است. به‌ویژه آن‌که ما در حالی برداشت بیش از ۸۰درصد از منابع آبی تجدید‌پذیرمان هستیم.»
به گفته او «برداشت بسیار زیاد آب در بالادست حوضه موجب شده آب کمتری دارد به پایین‌دست و تالاب برسد و نباید از یاد ببریم که کشاورزی در این منطقه هم متوازن و متناسب نیست.»
سهرابی یکی دیگر از عوامل موثر در آلوده شدن اکوسیستم تالابی را ورود کودهای شیمیایی و سموم استفاده‌شده در کشاورزی می‌داند و در این‌باره به ایران‌وایر توضیح می‌دهد: «فارغ از مساله‌ای که این کودها برای تنوع زیستی ایجاد می‌کنند، ورود آن‌ها به تالاب موجب رشد گونه‌هایی می‌شود که اکسیژن آب را می‌گیرند و باعث مرگ ماهی‌ها می‌شوند و این خود به مرگ تالاب منجر می‌شود.»
زباله و فاضلاب چگونه گیلان را می‌بلعند
شهر رشت از جنوب درگیر دفن‌گاه زباله سراوان است که ابتدا به‌صورت یک محل موقت درنظر گرفته شد اما ۴ دهه از عمر فعالیت غیراصولی آن سپری شده‌است. از سوی دیگر فاضلاب شهرهای رشت، انزلی و صومعه‌سرا و روستاهای تابعه آن‌ها به تالاب انزلی در شمال رشت می‌ریزد.
دفن‌گاه زباله سراوان نیز یکی از نمونه‌های مدیریت جمهوری اسلامی است. از فروردین ۱۴۰۱ که مردم به وضعیت این محل معترض شدند با وجود وعده‌های مختلف وزیرکشور دولت ابراهیم رئیسی، اینک از زبان حق‌شناس، استاندار جدید گیلان می‌شنویم که «قرار بود در طول یک دهه گذشته زباله‌سوز به گیلان وارد شود و علاوه بر استفاده از روش کمپوست، بقیه پسماندها در یک منطقه بیابانی دفن شود که متاسفانه هیچ‌کدام از این موارد تاکنون محقق نشده است.»
این در حالی است که به گفته «ابوعلی گلزاری»، دکترای مهندسی محیط زیست و کارشناس مدیریت پسماند، «در هر ثانیه ۱۵ لیتر شیرابه از آن‌جا وارد رود کچا می‌شود که این مقدار در ماه ۷ میلیون لیتر است و به کل افراد منطقه و استان آسیب می‌زند.»
فاضلاب رشت و تجربه پول مسموم در اهواز
هادی حق‌شناس درحالی نسبت به خشک‌شدن تالاب انزلی هشدار داده که ۳۰۰ میلیون دلار ظرف ۳ سال برای ساماندهی فاضلاب سه شهر رشت، انزلی و صومعه‌سرا مطالبه کرده‌است. پیش‌تر خبرگزاری ایسنا در گزارشی تحت عنوان «وضعیت تالاب انزلی بسیار نگران‌کننده است» به بررسی وضعیت این اکوسیستم پرداخته و در آن تاکید کرده بود که با شیوه تخصیص اعتبار به پروژه‌های فاضلاب با بودجه کنونی اگر این اعتبارات تخصیص پیدا کند، در بندرانزلی ۷۳ سال، در رشت ۱۰۰ سال و در صومعه‌سرا ۲۹۷ سال طول می‌کشد تا تاسیسات فاضلاب به سرانجام برسند.
حال، مطالبه استاندار گیلان یادآور تجربه‌ای دیگر در مدیریت جمهوری اسلامی و ایجاد فاضلاب شهر اهواز است. ۱۰ مهر ۱۳۹۸ «غلامرضا شریعتی» استاندار وقت خوزستان در توصیف وضعیت پروژه‌ای چون فاضلاب مرکز این استان گفت: «ر خوزستان به نوعی مسمومیت پول دچارشده‌ایم، به این معنی که طرح‌ها تامین اعتبار می‌شود، اما هیچ‌کاری انجام نمی‌شود.»
جالب این‌جاست که برای اجرای فاضلاب شهری اهواز در سال ۱۳۸۳ از بانک جهانی ۱۴۹ میلیون دلار وام گرفته شد ولی هیچ‌گاه مشخص نشد این پول به چه مصرفی رسیده و در سال ۱۴۰۳ هنوز این شهر فاقد شبکه فاضلاب و تصفیه‌خانه است و کل پس‌آب انسانی و صنعتی اهواز به رودخانه کارون وارد می‌شود.
دکتر منصور سهرابی در تحلیل چگونگی تخصیص بودجه به پروژه‌های محیط زیست و آب در جمهوری اسلامی به ایران‌وایر می‌گوید: «وقتی بودجه‌های تخصیص‌یافته به ارگان‌های مذهبی و مدارس علوم اسلامی را با بودجه‌ای که به حفاظت از محیط زیست اختصاص می‌یابد مقایسه کنید می‌بینید که بسیار ناچیز است. بودجه نهادهایی که هیچ کارکرد و نقشی در تولید و سلامت جامعه و آموزش ندارند را با بودجه‌ای که به حفاظت از تالاب‌های کشور اختصاص داده می‌شود، مقایسه کنید.»
این اگرو اکولوژیست و پژوهش‌گر بوم‌شناسی و محیط زیست با تاکید بر این که «هزاران میلیارد تومان بودجه دولت صرف نهادهای مذهبی می‌شود که هیچ نقشی در کیفیت زندگی مردم ندارند»، توضیح می‌دهد: «اگر همین بودجه‌ها را صرف حفاظت از محیط زیست می‌کردیم، امروز با چنین مشکلاتی در تالاب انزلی و دیگر اکوسیستم‌هایمان مواجه نبودیم. اما مشکل اصلی این است که محیط زیست دغدغه حاکمان جمهوری اسلامی نیست.»
مردمی که دانش کافی داشته باشند مطالبه‌گران قهاری خواهند بود
نگاهی به همه اکوسیستم‌های آبی ایران نشان از بحرا‌ن‌زدگی آن دارد. عموم تالاب‌های ایران درگیر خشک شدن هستند. به غیر از تالاب‌های بین‌المللی مانند هامون که حق‌آبه آن از طرف افغانستان جاری نمی‌شود در مورد سایر تالاب‌ها ساخت سدها و جاری نکردن حق‌آبه محیط زیست موجب برهم خوردن چرخه استاندارد آن در پایین دست شده‌است. اخیرا، نماینده کهنوج، منوجان، قلعه گنج، فاریاب، جازموریان و رودبارجنوب در مجلس شورای اسلامی نیز گفته بود : «تالاب جازموریان مرده است و احیای این تالاب نیازمند عزم رییس‌جمهور، دولت‌مردان و سازمان محیط زیست است.»
منصور سهرابی، در آسیب‌شناسی و تحلیل رفتار مدیریت کلان جمهوری اسلامی در قبال تالاب‌ها و محیط زیست به ایران‌وایر می‌گوید: «روند طی شده در مدیریت تالاب انزلی در ۵۰ سال اخیر سیری قهقرایی را نشان می‌دهد که نتیجه آن تبدیل شدن به تالاب فصلی و سپس خشک شدن کامل است. این یعنی تالاب انزلی به زودی به کانون ریزگردهای سمی در شمال کشور تبدیل می‌شود.»
این پژوهش‌گر بوم‌شناسی و محیط زیست با تاکید بر این «در هیچ تالابی از ایران مدیریت جامع صورت نمی‌گیرد»، توضیح می‌دهد: «پایش همه‌جانبه تالاب از برداشت‌ها در بالادست تا کنترل کودها و سموم شیمیایی و جلوگیری از ورود آن به خاک و آب نقش بسیار بالایی در حفظ این دارایی‌های اکولوژیکی دارند.»
سهرابی با تاکید بر این که عامل اصلی تخریب محیط زیست، سیاست‌های کلان و رفتار حکومت است، می‌افزاید: « حکومت باید محیط زیست‌دوستی و اخلاق اکولوژیک را به مردم بیاموزد تا همگان اهمیت طبیعت را درک کنند و طبیعی است که شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور هم بر رفتار مردم تاثیر می‌گذارد، اما نباید از این نکته غافل شویم، مردمی که دانش کافی داشته باشند حتما مطالبه‌گران قهاری خواهند بود.»
به گفته این اگرو اکولوژیست اگر روند کنونی چه از سوی حاکمیت و چه از سوی مردم ادامه پیدا کند، این سرزمین قابلیت زندگی را از دست می‌دهد.
منبع: ایران وایر