یکشنبه – ۱۴۰۲/۱۱/۲۹ شمار پناهندگان فلسطینی در جهان بیش از ۶ میلیون نفر است و فلسطینی‌ها یکی از بزرگترین جامعه پناهندگان در جهان محسوب می‌شوند. بیشتر آنها در سرزمین‌های فلسطینی و کشورهای همسایه زندگی می‌کنند.
علاوه بر این، طبق گزارش سازمان ملل متحد به دنبال حملات اسرائیل به نوار غزه در اکتبر ۲۰۲۳ حدود یک میلیون و ۹۰۰ هزار فلسطینی دیگر در داخل نوار غزه بی‌خانمان شده‌اند.
اگر چه آوارگان فلسطینی در جهان پراکنده هستند، اکثر آنان در کشورهای خاورمیانه سکنی گزیده‌اند.
ولی چگونه چنین شمار قابل توجهی از فلسطینیان سرزمین آباء و اجدادی خود را ترک کرده و به چه کشورهایی و به چه دلیلی رفته‌اند؟
چرا فلسطینیان آواره شده‌اند؟
از تاریخ تاسیس کشور اسرائیل، آوارگی نقش مهمی در تاریخ فلسطین بازی کرده است
در سال ۱۹۴۷، اندکی پس از پایان جنگ جهانی دوم، سازمان ملل متحد که به تازگی تاسیس شده بود قطعنامه ۱۸۱ را که طرح تفکیک بود تصویب کرد و بر اساس آن سرزمینی که در آن موقع فلسطینِ تحت قیمومیت بریتانیا خوانده می‌شد به دو کشور یهودی و عرب تقسیم شد.
فلسطین از سال ۱۹۲۲ به دست بریتانیا اداره می شد و در طول آن مدت مهاجرت یهودیان به منطقه افزایش یافت– به خصوص کسانی که از خشونت های آلمان نازی فرار می‌کردند– و در نتیجه تنش بین عرب ها و یهودیان بالا گرفته بود.
پرفسور دون چتی، از مرکز مطالعات پناهندگان در دانشگاه آکسفورد می گوید: “در این موقع اروپایی ها که در وقوع هولوکاست خود را مقصر می دانستند، سعی می کردند امکاناتی فراهم آورند تا یهودیان اروپایی که تصور می شد تعدادشان زیاد است بتوانند به فلسطین مهاجرت کنند.”
اگر چه عرب های فلسطینی قطعنامه ۱۸۱ را که به جمعیت کوچکتر یهودی سرزمین بزرگتری را واگذار می کرد، رد کردند یهودیان با استناد به این طرح تفکیک، تاسیس کشور مستقل اسرائیل را اعلام کردند.
در سال ۱۹۴۸ در جریان جنگی که به دلیل تاسیس کشور اسرائیل درگرفته بود نزدیک به ۷۵۰ هزار فلسطینی از سرزمینی که اکنون اسرائیل خوانده می شود بیرون رانده شدند. فلسطینیان آن را “نکبت” می خوانند. پس از پایان جنگ ۱۹۴۸، اسرائیل به رانده شدگان فلسطینی اجازه بازگشت به خانه هایشان را نداد.
به دنبال جنگ ۶ روزه در سال ۱۹۶۷، اسرائیل نوار غزه و ساحل غربی را اشغال کرد که در نتیجه آن طبق اعلام ملل متحد بیش از ۳۲۵ هزار فلسطینی گریخته و عمدتا به اردن پناهنده شدند. در طولِ چند سالِ بعد به طور متوسط هر سال ۲۱ هزار فلسطینی ساکن سرزمین های تحت کنترل اسرائیل آواره شدند. اسرائیل درخواست فلسطینیان مبنی بر این که باید حق بازگشت آوارگان فلسطینی بخشی از موافقتنامه صلح باشد را رد کرده است.
چند پناهجوی فلسطینی در جهان وجود دارد؟
در سال ۱۹۴۹ آژانس کمک و کار سازمان ملل متحد برای پناهندگان فلسطینی در خاور نزدیک، برای نظارت بر برنامه کمک به پناهندگان فلسطینی شروع به کار کرد. این آژانس “پناهندگان فلسطین” را کسانی می خواند که در فاصله اول ژوئن ۱۹۴۶ تا ۱۵ مه ۱۹۴۸ در فلسطین زندگی می کردند و در نتیجه مناقشه سال ۱۹۴۸ هم خانه و کاشانه و هم ابزار معیشتشان را از دست دادند.”
فرزندان کسانی که مشمول این تعریف و توضیح می شوند، از جمله فرزند خوانده‌ها می‌توانند به عنوان پناهجو ثبت‌نام کنند.
هنگامی که در سال ۱۹۵۰، آژانس کمک و کار سازمان ملل متحد شروع به کار کرد به نیازهای حدود ۷۵۰ هزار پناهجوی فلسطینی رسیدگی می کرد. اما امروز نزدیک به ۵ میلیون و ۹۰۰ هزار فلسطینی واجد شرایط دریافت کمک از این آژانس هستند.
بیش از یک و نیم میلیون نفر از این عده در ۵۸ اردوگاه پناهندگان که مورد تایید آژانس است، زندگی می کنند.
این اردوگاه ها در اردن، لبنان، سوریه، نوار غزه و کرانه باختری (ساحل غربی) به علاوه بیت‌المقدس شرقی قرار دارند.
خارج از این اردوگاه‌های تایید شده، جاهای دیگری هم هستند که محل تجمع پناهندگان فلسطینی است مانند یارموک در نزدیکی دمشق پایتخت سوریه.
چرا اردوگاه‌های پناهندگان فلسطینی در نوار غزه و کرانه غربی قرار دارد؟
پرفسور داون چتی، توضیح می دهد که به دلیل تاسیس کشور اسرائیل، بسیاری از عرب‌های فلسطینی که در سرزمین هایی زندگی می کردند که به یک کشور یهودی اختصاص داده شده بود به منطقه ای فرار کردند که قرار بود یک کشور عربی باشد. او می گوید آنها در سال ۱۹۴۸ به غزه و ساحل غربی گریختند و به صورت پناهنده درآمدند.
جنگ غزه بسیاری از فلسطینیان ساکن اردوگاه‌های آوارگان را مجبور به تخلیه چادرهای خود برای جستجوی مناطق امن‌تر کرد
آژانس کمک و کار سازمان ملل متحد برای پناهندگان فلسطینی می گوید بیش از ۸۷۱ هزار پناهنده ثبت نام شده فلسطینی در ساحل غربی زندگی می کنند که یک چهارم آنان در ۱۹ اردوگاه اسکان داده شده اند. غزه محل زندگی نزدیک به یک میلیون و ۷۰۰ هزار پناهجوی فلسطینی است. حدود ۶۲۰ هزار نفر از این عده در ۸ اردوگاهی که مورد تایید آژانس سازمان ملل متحد است، به سر می برند.
دیاسپورای فلسطینی چقدر بزرگ است؟
علاوه بر سه میلیون و ۳۰۰ هزار فلسطینی ساکن کرانه غربی و دو میلیون و ۳۰۰ هزار فلسطینی ساکن غزه، یک میلیون و ۷۵۰ هزار فلسطینی نیز در اسرائیل زندگی می کنند (حدود ۲۰ درصد کُل جمعیت اسرائیل).
فلسطینیانی که خارج از این مناطق زندگی می کنند، پراکنده تر هستند از جمله کسانی که قبل از سال ۱۹۴۸ منطقه را ترک کردند (و در نتیجه در محاسبه سازمان ملل متحد منظور نشده‌اند)، فرزندان و نوادگان آنان و نیز آنهایی که زادگاه اجدادی شان را ترک کردند و هرگز به عنوان پناهنده ثبت نام نکردند.
طبق تازه ترین آماری که دفتر مرکزی آمار فلسطینیان تهیه کرده، حدود ۷ میلیون و ۳۰۰ هزار آواره فلسطینی در جهان زندگی می کنند، از خاورمیانه گرفته تا آمریکای جنوبی و استرالیا. ولی این رقم فقط شامل فلسطینیانی است که کارت هویت دارند یا به عنوان پناهنده ثبت نام کرده اند. به همین جهت تعداد واقعی آوارگان فلسطینی ممکن است به مراتب بیشتر باشد.
طبق گزارش این دفتر در مجموع بیش از ۶ میلیون فلسطینی در کشورهای عربی زندگی می‌کنند که تقریبا نیمی از آنان در اردن، در مرز شرقی اسرائیل استقرار یافته اند.
اکثر فلسطینیان مقیم اردن از حقوق شهروندی کامل و برابر با سایر شهروندان برخوردارند.
بیش از یک میلیون پناهنده فلسطینی هم در لبنان، سوریه و مصر به سر می برند.
در لبنان اغلب فلسطینیانی که از سال ۱۹۴۸ در اردوگاه های پناهندگان زندگی کرده‌اند از حقوق مدنی یا اجتماعی محرومند.
ولی فلسطینیان مقیم سوریه دارای حقوق برابر با شهروندان این کشور هستند گرچه شروع جنگ در سوریه سبب شد که بسیاری از آنان سوریه را ترک کنند.
یوسف کرباج و هلا نوفل، در کتابشان تحت عنوانِ «فلسطینیان در سراسر جهان: یک بررسی آماری»، می نویسند تاریخ حضور فلسطینیان در کشورهای عرب خلیج فارس به تقریبا یک قرن قبل باز می گردد.
“قبل از دومین جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۰، عربستان سعودی و کویت ۹۰ درصد نیروی کار فلسطینی را جذب کرده بودند اما پس از آن بیشتر این کارگران به قطر و امارات متحده عربی رفتند.”
پرفسور دون چتی، می گوید دلیل استقبال کشورهای عرب حوزه خلیج فارس از پناهندگان فلسطینی این بود که این کشورها به شدت به کارگران تحصیلکرده که بتوانند به زبان‌های عربی و انگلیسی صحبت کنند نیاز داشتند و فلسطینیان به دلیل آموزش در اردوگاه های تحت نظارت سازمان ملل متحد واجد این شرایط بودند.
فلسطینیان خارج خاورمیانه
بیشتر آوارگان فلسطینی که در حال حاضر در خارج از خاورمیانه زندگی می کنند در اواخر قرن نوزدهم که این منطقه تحت کنترل امپراتوری عثمانی بود، خاورمیانه را ترک کرده بودند.
سرکوب اولین جنبش های ناسیونالیستی عربی و بحران اقتصادی سبب شد که بسیاری از بازرگانان مسیحی فلسطینی بخصوص به آمریکای شمالی و جنوبی مهاجرت کنند.
در پی فروپاشی امپراتوری عثمانی و به دنبال آن تاسیس کشور اسرائیل موج سایر مهاجرت‌ها شروع شد. تعیین شمار دقیق جمعیت هر یک از این جوامع به تنهایی، مشکل است.
یوسف کرباج، و هلا نوفل نوشته‌اند:«در کشورهای آمریکای لاتین به دلیل این که همه آنها به عنوان “عرب” شناسایی شده و زیر یک چتر قرار گرفته‌اند، شمار دقیق فلسطینیان معلوم نیست.»
شمار فلسطینیان شیلی حدود ۵۰۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود. این کشور دارای بزرگترین جامعه فلسطینیان در خارج از خاورمیانه است. عده قابل توجهی فلسطینی نیز در هندوراس، گواتمالا و برزیل زندگی می‌کنند.
تاریخ مهاجرت فلسطینیان به ایالات متحده آمریکا به اواخر قرن نوزده باز می‌گردد و در حال حاضر تعدادشان بالغ بر ۲۰۰ هزار نفر است.
در اروپا، جمعیت فلسطینیان آلمان از هر کشور دیگر اروپایی بیشتر است و بریتانیا، یونان، فرانسه، دانمارک و سوئد از نظر شمار فلسطینیان پس از آلمان قرار دارند.